Ուղիղ հարիւր տարի առաջ այս օրերուն, ֆրանսացի մեծ իմաստասէր Վոլթէրի բնութագրած, աշխարհներու լաւագոյն աշխարհը՝ մեր երկրագունդը բաժնուած էր երկու ծայրայեղ բեւեռներու: Մէկ կողմէ՝ աւստրօ-գերմանական զինակցութիւնը (Գերմանիա,Աւստրօ-Հունգարիա, Թուրքիա, Պուլկարիա), միւս կողմէ՝ Անթանթը (Բրիտանիա, Ռուսիա, Ֆրանսա, 1917-էն ետք նաեւ՝ Միացեալ Նահանգներ): Այո, գաղութատիրական երկու անհաշտ ճակատներու բաժնուած էր մեր աշխարհը:
Արդարեւ, 1 Օգոստոս 1914-ին սկսած Առաջին Համաշխարհային պատերազմը մեծ յոյսեր կը ներշնչէր հայ ժողովուրդին՝ ռուսական զօրքի օգնութեամբ ազատագրելու Արեւմտահայաստանը եւ վերականգնելու հայոց պետականութիւնը: Հայկական կուսակցութիւնները պատերազմը յայտարարեցին արդարացի եւ իրենց անվերավահ զօրակցութիւնը յայտնեցին Անթանթի քաղաքականութեան: Հայկական շրջանակներուն այս տեսակէտին վրայ մեծ ներգործութին ձգած էր Միջին Արեւելքի քրիստոնէութիւնը պաշտպանելու նպատակով պատերազմին մէջ մտնելու Ռուսիոյ յանձնառութիւնը..: Ռուսիոյ կողմէ Արեւմտահայաստանի գրաւումը ոչ միայն չէր հակասեր հայ ազգային ազատագրական շարժման ղեկավարներուն ձգտումներուն,այլեւ կարեւոր տեղ կը զբաղեցնէր անոնց քաղաքական հաւատամքին մէջ:
Դժբախտաբար, պատերազմին մէջ մտնելու Թուրքիոյ որոշումը խիստ կացութեան մատնեց արեւմտահայերը: Թուրքիա կը փորձէր իր կողմը գրաւել հայերը եւ բանակցութիւններու մէջ մտնելով անոնց քաղաքական ղեկավարներուն հետ, կ’առաջարկէր կամաւորական ջոկատներ ստեղծել թրքական բանակին մէջ , միաժամանակ՝ արեւելահայերը կը դրդէր Ռուսիոյ դէմ: Հայ ժողովուրդը մերժեց այդ առաջարկները: Պատերազմը սկսելէ անմիջապէս ետք, Արեւելահայաստանի քաղաքական շրջանակները, Անդրկովկասի մէջ՝ Հայկական Կամաւորական Շարժում անուան տակ, ձեռնամուխ դարձան կամաւորական ջոկատներու կազմութեան: Բացի այս, պաշտօնական տուեալներով, Ռուսիա բնակող իւրաքանչիւր հարիւր հայէն՝ 13-ը զօրակոչուեցաւ ռուսական բանակին: Փաստօրէն, Ռուսիոյ մէջ բնակող մօտաւորապէս երկու միլիոն հայութիւնը ռուսական բանակին տուաւ աւելի քան երկու հարիւր հազար հայ կամաւոր: Ռուսական իշխանութիւնները ողջունեցին հայերու մեծաթիւ այս մասնակցութիւնը եւ օժանդակեցին ստեղծելու հայկական կամաւորական խումբեր:
Կովկասեան ռազմաճակատի վրայ պատերազմը սկսաւ թրքական զօրքերու կողմէ Սարիղամիշի գործողութեամբ: Էնվէրի զօրքերը Կարսը գրաւելու մտադրութեամբ անակնկալօրէն յարձակեցան Ալաշկերտի դաշտը: Ռուսական բանակը հակայարձակումի անցնելով կասեցուց թրքական յառաջխաղացը: 1915-ի սեմին, ռուսական բանակը նոր յաղթանակ տարաւ Դիլմանի ճակատամարտին: Այստեղ յատկանշական դեր կատարեց զօրավար Անդրանիկի գլխաւորած հայ կամաւորներու ջոկատը:
Կովկասեան ռազմաճակատի գործողութիւններուն առաջին իսկ օրէն, թրքական իշխանութիւնները ձեռնամուխ դարձան հայ բնակչութեան բռնի տեղահանման: Թուրքիոյ մէջ ծաւալեցաւ հակահայ կատաղի քարոզչութիւն: Հայերու «դասալքութեան», «ապստամբութեան», «դաւաճանութեան» մասին քարոզչութիւնը դարձաւ սովորական: Կ’արժէ նշել, որ պատերազմի սկիզբը թրքական բանակը զօրակոչած էր շուրջ վաթսուն հազար հայ: Այս վերջինները անմիջապէս զինաթափուեցան, ապա՝ ոչնչացան…: Թուրքիոյ հայ բնակչութիւնը զրկուեցաւ իր մարտունակ ձեռքերէն: Օգտուելով պատերազմի ընձեռած պատեհութենէն, երիտթրքական կառավարութիւնը իրականացուց կանխամտածուած ցեղասպանութիւն: Բարեբախտաբար, կարգ մը շրջաններու մէջ, ինչպէս՝ Վան, Շապին Գարահիսար, Ուրֆա, Սասուն, հայերը դիմեցին ինքնապաշտպանութեան: 1915-ի գարնան, ռուսական զօրքերը յաջողեցան Վանի եւ Ուրմիոյ լիճի շրջաններուն մէջ գտնուող հայերը փրկել ընդհանուր կոտորածներէն: Վանի գրաւումով փրկուած հազարաւոր հայերը ռուս զօրքերու հետ գաղթեցին Արեւելեան Հայաստան: 1916-ի դրութեամբ Արեւմտահայաստանի մեծամասնութիւնը անցած էր ռուսական զօրքերու վերահսկողութեան տակ: Ռուսերը, Արեւմտահայաստանի մէջ յայտարարեցին Թուրքահայաստանի նահանգապետութիւնը: Ռուսական կառավարութիւնը մշակեց Արեւմտահայաստանի հայաթափ եղած տարածութիւնները ռուսերով վերաբնակեցնելու ծրագիր: Այս քայլով, ի դերեւ դուրս եկան Հայաստանի մէջ ինքնավարութեան ձեւով հայկական պետականութիւն յայտարարելու հայ քաղաքական կուսակցութիւններուն յոյսերը: 1917-ի Մայիսին, զինադադար հաստատուած էր ռուս-թրքական ճակատի վրայ: Երզնկայի մէջ պաշտօնական համաձայնագիրի մը ստորագրութեամբ ամրագրուեցաւ զինադադարը( 18 Դեկտեմբեր 1917):
Տիրող կացութիւնը յեղաշրջուեաւ Հոկտեմբերեան Յեղափոխութենէն անմիջապէս ետք, երբ ռուսական զօրքերը սկսան լքել Արեւմտահայաստանը եւ Գերմանիոյ հետ ստորագրեցին Պրեսթ Լիւթովսքիի համաձայնագիրը ( 3 Մարտ 1918): Օգտուելով այս կացութենէն, թրքական բանակը խախտեց գոյութիւն ունեցող զինադադարի համաձայնագիրը եւ յարձակումի անցաւ ամբողջ ճակատի երկարութեամբ: Թուրքերը վերագրաւեցին Արեւմտահայաստանը եւ Մայիս 1918-ին հասան Ալեքսանտրապոլ: Վտանգուած հայրենիքի փրկելու ելած հայ ժողովուրդը Սարդարապատի, Բաշ Ապարանի, Ղարաքիլսէի ճակատամարտներուն կանխեց անոր ֆիզիքական գոյութեան սպառնացող վտանգը եւ պայմաններ ստեղծեց վերականգնելու հայ պետականութիւնը: Այսուհանդերձ, Պաթումի համաձայնագիրով՝ Կարսէն եւ Արտահանէն բացի, Թուրքիոյ անցան Սուրմալույի, Շարուրի, Նախիջեւանի գաւառները, Ալեքսանտրապոլի եւ Էջմիածնի գաւառներուն մեծ մասը: Փաստօրէն, 1918-ին յայտարարուած Հայաստանի հանրապետութիւնը ըստ էութեան կը գտնուէր Թուրքիոյ վերահսկողութեան տակ: Միայն 1918-ի Մուտրուսի զինադադարէն ետք թրքական զօրքերը լքեցին Հայաստանի հանրապետութեան տարածքը, Կարսի մարզը, որուն հետեւանքով վերականգնեցաւ 1914-ի ռուս-թրքական սահմանը: Յետագային Հայաստանի Հանրապետութիւնը չեղեալ նկատեց Պաթումի համաձայնագիրը:
Դժբախտաբար, յետպատերազմեան ժամանակաշրջանին Հայկական Հարցը Դաշնակից պետութիւններու օգնութեամբ լուծելու հայ ժողովուրդի յոյսերը եւ փորձերը մնացին ապարդիւն:
Մեր ժողովուրդի պատմութիւնը փլուզած երազներու եւ այլոց վստահելով հիասթափութեան ծով դաս մըն է: Այսօր, հազիւ ափ մը հող մնացած է պատմական մեր հայրենիքէն: Ճիշդ գնահատենք պահի լրջութիւնը եւ մեր անմիաբանութեամբ, կուլ չերթանք այլոց ախորժակներուն:
ԱՀԱՐՈՆ ՇԽՐՏԸՄԵԱՆ