ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹԻՒՆ ՄԸ ՄԿՐՏԻՉ ՓՈՐԹՈՒԳԱԼԵԱՆԷՆ

ԱՀԱՐՈՆ  ՇԽՐՏԸՄԵԱՆ – ՊԱՅՔԱՐ 144

Հայ  հասարակական-քաղաքական  գործիչ , հրապարակախօս Մկրտիչ  Փորթուգալեան ծնած է  1848-ին, Պոլիս:  1863-ին աւարտած է  Պոլսոյ, Սամաթիոյ շրջանի  Սահակեան  դպրոցը: Պատանի տարիքէն  նուիրուած է ազգային  կեանքի մէջ: 1873-ին Պոսլոյ մէջ   կը  հիմնէ «Վարազդատեան Ընկերութիւն»ը:  Աւել ուշ՝  1876-ին, Արփիար Արփիարեանի հետ՝ «Արարատեան Ընկերութիւն Հայոց»ը: Մնայուն  յարաբերութիւններ պահպանած է  ժամանակի մտաւորականութեան, յատկապէս  Գրիգոր Արծրունիի եւ Մկրտիչ  Խրիմեանի եւ այլոց  հետ:   Փորթուգալեան  մեծ  ներդրում  ունեցած է  Արեւմտեան Հայաստանի  եւ Թուրքիոյ հայաբնակ շրջաններու մէջ   հայ  ժողովուրդի  կրթութեան եւ ազգային դաստիարակութեան զարգացման աշխատանքներուն մէջ:

Մկրտիչ Փորթուգալեան,  Վանի մէջ  1881-ին կը  հիմնէ  Հայկազեան  կեդրոնական վարժարանը: Անոր   գործունէութեան  նպատակը եղած է   հայրենասիրութեան եւ յառաջդիմութեան ոգիով դաստիարակել հայ ժողովուրդը: Բնական էր, որ սուլթանը  եւ անոր լրտեսները հաշտ աչքով  պիտի  չդիտէին  Մկրտիչ  Փորթուգալեանի  գործունէութիւնը:  1885-ին, զինք կ’արտաքսէն Թուրքիայէն:

Պանդուխտ  Մկրտիչ  Փորթուգալեան  կը հասնի  Մարսէյ:  Այնտեղ կը  նախաձեռնէ  «Արմենիա» թերթին հրատարակութեան:

Քաղաքական փորձառութեամբ հարուստ  Փորթուգալեան համոզուած էր, որ  օսմանեան լուծը թօթափելու համար անհրաժեշտ էր իրականացնել  համազգային յեղափոխութիւն: Այդ   ճանապարհով  միայն կարելի պիտի  ըլլար  յայտարարել Հայաստանի անկախութիւնը: Անոր  կարծիքով, այդ  ծրագիրին մաս պէտք է  կազմէին օսմանեան բռնատիրութենէն  ճնշուած   ժողովուրդները:  Մկրտիչ Փորթուգալեան  իր յոյսերը  երբեք չէր կապեր   եւրոպական պետութիւններու հետ:  Արդար  էր անոր  համոզումը, որովհետեւ   իր իսկ բառերով՝  անոնք  շահամոլներ են, անոնք հայոց  գործերուն կը միջամտեն միայն այն ժամանակ  երբ օգուտներ  ունենան…: Օտար  վարդապետութիւնները խորթ  մնացին Մկրտիչ  Փորթուգալեանին:  Ան համոզուած էր, որ ընկերվարութեան  ենթահող  չկար  հայ իրականութեան  մէջ:  Փոխարէնը՝ Փորթուգալեան   մեծ հաւատք ունէր   հայ ժողովուրդի  համախմբման եւ զարգացման մէջ   Հայ Առաքելական եկեղեցւոյ  դերակատարութեան:  Իր  այս  տեսութիւնը կը հիմնաւորէր, այն ապացոյցով՝  որ  հայերը ցրուած ըլլալով  աշխարհի տարբեր անկիւններու մէջ,  եկեղեցւոյ միջոցով  պիտի  կարենային  կապուիլ իրարու հետ: Այսուհանդերձ,  Մկրտիչ Փորթուգալեան կը մերժէր  ազգային  կեանքի մէջ  հայ  հոգեւորականութեան ղեկավար  դերը:

Մկրտիչ Փորթուգալեանի   աշակերտները Վանի մէջ, հիմնեցին Արմենական  Կուսակցութիւնը եւ զինք  հրաւիրեցին գլխաւորելու զայն: Սակայն  Փորթուգալեան մերժեց  առաջարկը, պատասխանելով թէ ինք կը կամենայ   համայն ազգը  ոտքի հանել եւ ոչ՝ անոր մէկ  հատուածը:

Այժմ  կեդրոնանանք  անոր «Նմոյշներ»  խորագիրի տակ  գրած  բանաստեղծութիւններուն:

Բանաստեղծութեան աղբիւրը  սիրտն է:  Երբ  սիրտ մը  չափազանց   լեցուած է   ուրախութեամբ կամ՝ ցաւերով եւ կամ որեւէ զգացումով, չի կրնար  պահել իր մէջ, այլ դուրս կու տայ  այդ  զգացումները:  Փորթուգալեան յաճախ գրած է, թէ   յաւակնութիւն չունի դառնալու բանաստեղծ:  Վան քաղաքը  ներշնչումի աղբիւր դարձած է Փորթուգալեանի համար:  Վան այցելութիւններուն առիթով, մանաւանդ       հեռանալէ ետք,  հանգամանքներու ազեցութեան տակ որոշած է թուղթին յանձել  իր  զգացումները: Բանաստեղծութիւնները կը  նկարագրեն Հայաստանի թշուառութիւնները,  հայ ժողովուրդին հանդէպ անտարբերութիւնը, անոր  հայրենասիրական  զգացումները, հալածական եւ  թափառական վիճակը: Այդ   բանաստեղծութիւններէն   շատեր  լոյս  տեսած են «Արմենիա»ի  համարներու մէջ, սակայն բարեկամներու   պնդումին տակ,    մի քանին կ’ամփոփէ  տետրակի  մը մէջ: Այդ  առիթով, Փորթուգալեան կը յայտնէ,  ինքզինք  բախտաւոր պիտի  նկատէ, եթէ իր այդ «տկար» ձայնը  արձագանգ  գտնէ  ընթերցողին մօտ ,  հայրենակիցներուն սրտին մէջ, մաղթելով   որ  տետրակին  մէջէն  սրտէ ի սիրտ   խօսակցի  իր ժողովուրդին հետ:

Նիւ Եորքի մէջ,  1888-ին,  քանի մը բարեկամներու խնդրանքով, Փորթուգալեան  կը  գրէ  Մարսէյէզի     հայերէն  տարբերակը, Մարսէյէզը հայերէն   երգելու   համար: Թարգմանութիւն մը  չէր կատարածը:  Իր  օրին, այս  բանաստեղծութիւնը  լայն ժողովրդականութիւն կը  գտնէ հայ երիտասարդութեան մօտ:Երաժշտութիւնը՝   ֆրանսական  Մարսէյէզի  եղանակով: Ահաւասիկ անոր   հայերէն տարբերակը:

ՄԱՐՍԷՅԷԶԻ   ՀԱՅԵՐԷՆԸ

1

Յառա՜ջ,  Հայեր,  Հայրենիքի

Ազատութեան ժամն է հասեր.

Չէ՞ք   տեսներ, բըռնաւորն  մեզի

Դէմ  արնոտ  դըրօշ  է  պարզեր. (կրկ.)

Չէ՞ք լսեր դեռ  Հայաստանցի

Ժողովուրդի  հառաչանքներ.

Քիւրրդեր,  թիւրքեր   հայ   գիւղերի

Մէջ կը մորթեն մեր  եղբայրներ:

Զէնքեր առնե’նք,  Հայեր,

Շուտով  կազմենք գունդեր,

Քալենք   յառա՜ջ, թող  թիւրք արիւն

Ծծեն  Հայոց   դաշտեր:

2

Ին՞չ կ’ուզեն այդ  ցած ու վայրագ

Քիւրդեր, թիւրքեր, մատնիչ  Հայեր.

Ու՞մ համար  են այս  անարգանք,

Ու՞մ համար այդ   հին  շղթայներ. (կրկ.)

Մեզ համար են,  Հայե’ր, ա’հ,  մեզ

Կ’արհամարհեն.  Դեռ  համբերեն՞ք.

Կ’ուզեն որ   մեզ   գերիի  պէս

Իրար   ծախեն. Ին՞չ  կեցեր ենք:

Զէնքեր առնե’նք,  Հայեր.

Շուտով  կազմենք  գունդեր.

Քալե’նք  յառա՜ջ,  թո’ղ թիւրք արիւն

Ծծեն   Հայոց  դաշտեր:

3

Սոսկացէ’ք, ով   բռնաւորներ

Եւ  մատնիչներ Հայաստանի.

Սոսկացէ’ք  զի  ժամն է  հասեր

Որ  վրէժն առնենք  ձեր  գործերի(կրկ.)

Ամէն  Հայ ձեզ դէմ պիտ’ կռուի

Մեռնողին  տեղ մեր հայրենիք

Նոր զաւակներ մեզ   պէս կը  ծնի

Եւ  չենք  հատնիր  մինչեւ   մեռնինք:

Զէնքեր առնե’նք,  Հայեր,

Շուտով   կազմենք գունդեր,

Քալե’նք յառա՜ջ,  Թո’ղ  թիւրք արիւն

Ծծեն  Հայոց դաշտեր:

4

Կռուին մէջ  մեր   մեծ   եղբայրներ

Թէ  մեռնին,  մենք  հոն կը  մտնենք.

Կ’երթանք  գտնել  անոնց   հետքեր

Ուր  քաջաբար  մենիլ կ’ուզենք.(կրկ.)

Մեր  եղբայրներ երբ  մեռած են,

Մենք ալ  կ’երթանք  մեռնիլ անահ.

Այսպիսի  դառն կեանք մեզ  պէտք չեն,

Մենք  ուխտած ենք վրէ’ժ  կամ՝   մահ:

Զէնքեր առնե’նք, Հայեր,

Շուտով կազմենք գունդեր,

Քալենք  յառա՜ջ,  Թո’ղ  թիւրք արիւն

Ծծեն  Հայոց   դաշտեր:

5

Ո’վ  դու  սուրբ սէր   Հայրենիքի,

Վեր  վերցուր  մեր թոյլ  բազուկներ.

Ազատութի՜ւն  մեր պաշտելի,

Զօրացո’ւր  քո հայ   պաշտպաններ.(կրկ.)

Թո՜ղ   յաղթութիւն լսէ   քո  ձայն

Եւ վազէ  գայ  մեր դրօշի տակ,

Թո՜ղ բռնութիւն  մահմետական

Տեսնէ քո  փառք մեր յաղթանակ:

Զէնքեր  առնե’նք, Հայեր,

Շուտով  կազմենք գունդեր,

Քալենք յառա՜ջ, Թո’ղ  թիւրք արիւն

Ծծեն  Հայոց   դաշտեր:

Մեր ընթերցողներուն կը խոստանանք  յառաջիկային աւելի համապարփակ  եւ ամբողջական արժեւորումը   կատարել Մկրտիչ Փորթուգալեան՝ ազգային- քաղաքական- մտաւորական մարդուն գործունէութեան  եւ   վաստակին: