Տոքթ. Արմենակ Եղիայեան
***փոխանցել
—Այս բային կիրարկութիւնը կանոնաւորելու բոլոր ճիգերս ի դերեւ ելան ցայժմ:
Կը հանդիպինք ամէնէն անհեթեթ կիրարկութիւններու, ինչպէս՝
«Քահանայապետը իր օրհնութիւնը փոխանցեց հաւատացեալներուն»:
Այսպէս գրողը երբեւէ կ’անդրադառնա՞յ գործուած աղէտին,– հազիւ թէ:
Ըստ «Նոր հայկազեան»-ի՝ փոխանցել կը նշանակէ. «Աւանդել փոխանակաւ ի յաջորդս»,– որ թարգմանի՝ փոխանորդի մը կամ միջնորդի մը ձեռքով, ճամբով, բերնով աւանդել, պատմել, հասցնել յաջորդին, գալիք սերունդներուն եւ այլն:
Իսկ հայր Կռանեան կը բացատրէ. «Մէկէ մը առածը ուրիշին տալ»:
Յստակ է, չէ՞. փոխանցումը բան մը միջնորդաբար տալն է, մէկէն ստացուածը ուրիշին հասցնելն է: Մի՞թէ քահանայապետը իր օրհնութիւնը Թորոսէ մը կամ Մարկոսէ մը առաւ, թէ՞ իր յղացածն է որ տուաւ հաւատացեալներուն:
Իսկ հաւատացեալներն ալ իրենց «շնորհաւաորանքը ներկայացուցին քահանայապետին», այլ ոչ թէ փոխանցեցին, այսինքն՝ տեղէ մը կամ մէկէն առնելով չտուին զայն քահանայապետին:
Փոխանցումներ կան, որոնք ըստ բնութեան ծանօթ են, որքան ալ յիշատակուած չըլլայ աղբիւրը. օրինակ՝ կը փոխանցենք լեզուն, ինչո՞ւ,– քանի ամէն մարդ իր լեզուն ստացած է զինք կանխողներէ՝ ծնողներէն, միջավայրէն, ազգակիցներէն, ուսուցիչներէն եւ այլնէ:
Կը փոխանցենք ժառանգ մը, քանի այս հասկացութեան մէջ շատ զօրաւոր է ստացումի թելադրութիւնը, այլեւ կը փոխանցենք աւանդ մը եւ այլն:
Կարելի է փոխանցում կատարել առօրեայ կեանքի մէջ եւս. սեղանին շուրջ աջիդ նստողէն առնել աղամանը եւ զայն փոխանցել ձախիդ նստողին, դաշտին վրայ գնդակը կարելի է ստանալ Թորոսէն եւ զայն փոխանցել Մարկոսին եւ այսպէս շարունակ:
Այստեղ դժուարութիւն չկայ, այլ բարի կամեցողութեան պակաս կայ:
***անձիք
—Այս սխալը նոր-նոր ժառանգեցինք արեւելահայ մամուլէն եւ այս ընթացքով տակաւին շատ բաներ ալ պիտի ժառանգենք: Եւ հիմա ամուր կառչած ենք անոր. իրար բերնէն կը խլենք զայն՝ իբրեւ թանկագին ու նուիրական նորաբանութիւն մը:
Հայերէնի մէջ անձիք կառոյցը ունեցող բառ չկա՜՜՜յ:
Աշխարհաբարի մէջ կայ անձ-անձեր:
Գրաբարի մէջ կայ անձն-անձինք:
Թելադրելի է, որ գործածենք աշխարհաբարը, սակայն արգիլուած չէ նաեւ գրաբարը, միայն թէ, Աստուծոյ սիրոյն, ճիշդ գործածենք, երրորդ ձեւ մը չյերիւրենք:
***Իրերօգնութիւն եւ իրարօգնութիւն
—Եթէ հետեւիք ձեր շուրջը անցած-դարձածին, ապա պիտի նկատէք, որ այս երկու ձեւերն ալ աւելի կամ պակաս կը կիրարկուին, հանդերձ կարգ մը այլովք, որոնց պիտի անդրադառնամ:
Բառիս հեռաւոր դասական արմատն է իրեար, որ կու տար՝
իրեար-իրերաց-զիրեարս-յիրերաց-իրերօք
ուր, ինչպէս նկատելի է, իշխող ներկայութիւն է իրեր արմատը:
Ասոր զուգահեռ գոյութիւն ունեցած ռամկական իրար ձեւ մըն ալ՝
իրար-յիրար-իրարս–յիրարս
Այս զուգահեր ձեւերու ազդեցութեամբ ալ աշխարհաբարի մէջ գործած են՝
իրերօգնութիւն իրարօգնութիւն
իրերախառն իրարախառն
իրերախոյս իրարախոյս
իրերակից իրարակից
իրերահալած իրարահալած
իրերամերժ իրարամերժ
իրերանման իրարանման
————— իրարանցում
իրերահասկացողութիւն իրարհասկացողութիւն
իրերամերժ իրարամերժ
Այս զուգադիր տարբերակները, ճիշդ է, նոյն յաճախականութիւնը չունին. երբեմն առաջին ցանկի՝ գրաբարայեն տարբերակները աւելի կը կիրարկուին, երբեմն՝ երկրորդ ցանկի՝ աշխարհաբարայեն տարբերակները: Սակայն կրնանք անվարան ըսել, որ արդի հայը շատ աւելի հանգիստ է կառոյցներովը երկրո՛րդ ցանկի, ուր կը գտնենք բառեր, որոնց գրաբարեան համարժէքը արուեստական է. այստեղ կը գտնենք նոյնիսկ այնպիսին՝ իրարանցում, որ գրաբար համարժէք չունի:
***Շիկաթան
Այս բառը մէկ անգամ գործածուած կը գտնենք Աստուածաշունչի մէջ Եսաւի կողմէ, որ օր մը շատ անօթի տուն եկաւ ու տեսաւ, որ եղբայրը ապուր կ’եփէր: Ու ըսաւ. «Տո՛ւր ինձ ճաշակել ի շիկաթանէդ յայդմանէ» (Ծն. Իե/30),– այսինքն՝ «Թոյլատրէ՛ ինծի, որ ուտեմ այդ շիկաթանէդ[1]»: Մեր մանկութեան կրօնի ուսուցիչը շիկաթանը թարգմանած էր ոսպապուր, թէեւ հետագային աշխարհաբար թարգմանութեանց մէջ գտայ նոյն շիկաթան[2] բառը, որ ոչինչ կ’ըսէ արդի հայուն: Ենթադրելի է, որ 1853-ին, երբ Անդրէաս Փափազեան Զմիւռնիոյ մէջ առաջին անգամ լոյս կ’ընծայէր Աստուածաշունչի իր աշխարհաբար թարգմանութիւնը, տակաւին ծանօթ բառ մըն էր շիկաթանը, սակայն արդի հայուն համար այլեւս անճանաչելի ու շրջանառութենէ բոլորովին դադրած է ան:
Հետաքրքրական է, որ բոլոր արեւմտահայ բառարանները ոսպապուր-ին կողքին կը պահեն շիկաթանը[3],– չես գիտեր որո՞ւ համար,– մինչ ոչ մէկ արեւելահայ բառարան կը պահէ զայն. անոնք կը ճանչնան միայն ոսպապուրը:
Ժամանակին հետ քայլ պահելու սկզբունք մը, որ…նոյնը չէ:
[email protected] Արմենակ Եղիայեան
[1] Թան կը նշանակէր լոյծ, ջրվրայ կերակուր: Իսկ շիկաթանը կարմիր ոսպով եփած թանն է:
[2] Գրաբարը ունեցած ոսպնասպաս եւ ոսպնաթան բառերը եւս:
[3] Առիթով մը պէտք է գրեմ այն բառերուն մասին, որոնք աշխարհաբարի մէջ, գոնէ երկար ատենէ ի վեր, այլեւս գործածութիւն չունին եւ որոնք, իրենց մոմիացած կարգավիճակով, կը շարունակեն ճամբաորդել բառարանէ-բառարան: