Յարութիւն Իսկահատեան- Պէյրութ- Պայքար 293
Գուրգէն Եանիկեան իր “Մայրը” թատրերգութեամբ նկատի ունեցած է Հայ Մայրը Մեծ Եղեռնի Օրերուն, որ լոյս ընծայած է հայերէնով եւ իր մեքենագրած անոր խմորատիպ բնագիրը կը գտնուի Հայաստանի Հանրապետութեան Ազգային Արխիւին մէջ: Ան այս թատրերգութիւնը հաւանաբար գրած է անցեալ դարու վաթսունական թուականներուն: Այս գործը 2020-ին լոյս տեսած է Երեւան, Հայկական Ժողովրդային Շարժումի կողմէ, Գէորգ Եազըճեանի խմբագրութեամբ, ”Միհրի” ՍՊԸ, 80 էջ, որ Հայաստանի Արխիւի օրինակին բաղդատմամբ յապաւումներով է:
Հայ մայրը` Սաթենիկ, կիսա-անապատային վայրի մը մէջ իր ծծկեր դուստրը գրկած բռնագաղթի կարաւանէն փախուստ տալով, կը փորձէ պահուըտիլ մացառի մը կամ ժայռի մը ետեւ, լեցուն յոյսերով եւ ապագայի հեռանկարով: Մինչ այդ ան կորսնցուցած է իր ամուսինը, որ թուրքերու հրէշային սպանութեանց զոհ գացած է, ինչպէս նաեւ ընտանիքին միւս բոլոր անդամները: Գուրգէն Եանիկեան կ’ըսէ. “Նրա աչքի առաջ իր հայրական տնում սպաննել էին նրա հօրը, մօրը եւ ամուսնուն… Իրան էլ էին ուզում սպաննել, բայց տեսնելով նրա գեղեցկութիւնը եւ երիտասարդ հասակը որոշել էին գերել եւ իր նմանների հետ տանել”:
Բարեկեցիկ կեանքի վարժուած այս հարսը, օտար էր չոր ու ցամաք այդ վայրերուն, սակայն ան երեխային եւ իր կեանքին համար կը վազէր հոս ու հոն: “Հազարներից մէկն էր եւ Սաթենիկը, որը սեղմած իր կրծքին նորածին մանուկը, հազիւ կարողանում էր շարժել իր ծանրացած ոտները” կ’ըսէ հեղինակը, աւելցնելով. “Թուրքերը կը բռնաբարեն, կը նուիրեն, կը ծախեն հարեւան երկրներում, ինչ տարբերութիւն նրանց համար, թէ ինչպէ՞ս կը հասնեն իրանց նպատակին, ոչնչացնել, անհետացնել իսպառ մի ազգ, որի ամբողջ մեղքը եղել է այն, որ ծնունդ առնելով Հայկ նահապետից ընդունել է հաւատքը Գրիգոր Լուսաւորչից…”:
Գուրգէն Եանիկեան մենախօսութեան ընդմէջէն բծախնդրօրէն կ’արտայայտէ Հայ Մայր Սաթենիկի այդ դժնդակ պահերու զգացումները, երբ երիտասարդ մայրը իր խօսքերը կ’ուղղէ իր գիրկի լացող երեխային: “Սաթենիկ գորգորելով իր զաւակին. – Մի լար իմ փոքրիկս, իմ հոգիս: Կարող են քո ձայնը լսել: Աստուած օգնէ մեզ որ այդ գազանները չնկատեն մեր փախուստը… Մի թողնիր մեզ անտէր, ո~վ Աստուած: Կռիր բալիկս: Երբ մեծանաս քո զաւակներին պիտի պատմես ամէն ինչ: Պիտի պատմես թէ ի՞նչ ես տեսայ, պիտի պատմես թէ ի՞նչ դու տեսար քո այդ անմեղ աչքերով: Դեռ լեզու չառած դու որբ մնացիր այս աշխարհում: Չկայ ոչ պապիկ քեզ համար, չկայ ոչ մամիկ քեզ համար: Չկայ նոյնիսկ հայրիկ: Բոլորին կոտորեցին այդ գազանները, որոնց Աստուած իրանց պատիժը պիտի տայ: Սուս ջանիկս, ձայն եմ լսում… Հեռւում լսւում է բորենիների ոռնոցը: Սաթենիկը աշխատում է աւելի լաւ պահուիլ քարերի մէջ”:
Վախի, սարսափի, անապահովութեան, բայց մանաւանդ մայրական սիրոյ ապրուած պահերն են անոնք: Սարսափը կ’աւելնայ երբ թուրք աւատապետ մը իր ծառային հետ Սաթենիկը կը գտնէ մացառներու ետին: Մարդկային զգացումներէ զուրկ, միայն իր հաճոյքին համար ապրող այս թուրք հրէշը, իր անասնական կիրքերը գոհացնելու մարմաչով ու մտադրութեամբ` ապարանքէն դուրս ելած էր ու կարաւանին շուրջը կը դառնար, հայ տարագրեալներու մէջէն գեղեցկուհի մը իւրացնելու նպատակով:
Գուրգէն Եանիկեան զօրաւոր կամքի տէր ու վճռակամ հայ կնոջ մը կերպարն է որ կը ներկայացնէ, ըսելով. “Սաթենիկը գիտեր թէ ի՞նչ էր սպասում իրան… Նա տրտունջով հպատակուողներից չէր: Եթէ նա մենակ լինէր, վաղուց արդէն սեփական կամքով կը միանար իր հարազատներին… Բայց իր փոքրիկը, որը նոյնիսկ անուն չունէր, յետ էր պահում նրան այդ քայլից”:
Սիրուն հայ կնոջ մը կարաւանէն փախուստը չէր վրիպած հսկող թուրք տասնապետի աչքերէն, որ շրջակայ վայրերը պտըտելով կը փնտռէր զայն: Թուրք աղան ազդեցիկ ոճով կը զրուցէ Սաթենիկը պահանջող տասնապետին հետ եւ վերջաւորութեան նուէրով մը զայն իր քովէն կը հեռացնէ: Սակայն վերջինս չի մոռնար հայ կինը` որուն գեղեցկութեամբ հմայուած էր:
Թուրք աւատապետին եւ տասնապետին զրոյցը հարազատ ցոլացումն է թրքական անբարոյ հոգեբանութեան, անոնց անասնական կիրքերու թաքուն արտայայտութեանց, իրենց գագաթնակէտին հասնող թրքական կեղծաւորութեան եւ կաշառակերութեան երեւոյթներուն:
Աւատապետը ծառային կը հրամայէ երեխան խլել մօր գիրկէն եւ վերադարձնել կարաւանին մէջ գտնուող իր ազգակիցներուն, սակայն թաքուն կերպով եւ նշաններով անոր հասկցնելով որ երեխան սպաննէ: Ծառան երեխան գրկած կ’անյայտանայ մացառներու ետին եւ կարճ ատենէ մը ետք կը վերադառնայ իր աղային մօտ, անոր հրամանները կատարելու: Աղան ու ծառան Սաթենիկը կ’առեւանգեն ու կը տանին աղայի ապարանք-կանանոցը: Սաթենիկ այնտեղի առաջին տիկինը կը դառնայ եւ աղային զաւակ մը կը ծնի որ զայն Ճաաֆար կը կոչէ:
Տասնըհինգ տարիներ կ’անցնին եւ Սաթենիկ թուրքի տան մէջ ապրելով հանդերձ իր հայու հոգին չի կորսնցներ: Դիպուած մը կու գայ իմացնելու անոր թէ իր դուստրը ողջ է: Արդարեւ ծառան Սաթենիկի երեխան 15 տարիներ առաջ, առեւանգման օրը մացառներուն մէջ պահած էր ու չէր սպաննած եւ իր ամուլ կնոջ հաւանութեամբ զայն նոյն գիշերը վերցնելով, իր տունը տարած ու որդեգրած էր: Սաթենիկի դուստրը տասնըհինգ տարեկան պարմանուհի մը դարձած էր, որ շատ գեղեցիկ էր մօրը նման: Երբ աղան կը տեսնէ զայն, իր անասնական կիրքերը կը փրփրին եւ կ’ուզէ կնութեան առնել: Սաթենիկ կ’ընդդիմանայ եւ կը սկսի պայքարիլ աղային կամքին դէմ, երբ հազիւ գտած էր իր սիրելի դուստրը: Սկիզբը Սաթենիկ մեղմութեամբ կը խօսի աղային հետ ու կ’ըսէ. “Աղա, դու մտածո՞ւմ ես թէ ի՞նչ ես անում: Չէ՞ որ նա իմ բալիկն է: Ի՞նչպէս կարող է մտքովդ նոյնիսկ անցկացնել քո այդ ցանկութիւնը”, աւելցնելով. “Յետ կանգնիր քո այդ մտադրութիւնից, դա անկարելի է, հասկացիր, նա իմ բալիկն է եւ դու պէտք է նրա վերայ նայես ինչպէս նայում ես Ճաաֆարի վերայ”:
Գալով պատանի Ճաաֆարի, կը պարզուի թէ ան աղայի որդին չէր այլ այն տասնապետին, որ աչք ունէր Սաթենիկի վրայ: Տասնապետը 15 տարիներ առաջ, Սաթենիկի առեւանգման յաջորդ օրը ներկայացած էր աղային, եւ կրկին պահանջած զայն: Աղան անոյշ խօսքերով հանդարտեցուցած էր տասնապետը եւ այդ գիշեր իր տան մէջ ընդունած: Սակայն տասնապետը գիշերով գաղտագողի մտած էր Սաթենիկի սենեակը եւ զայն բռնաբարած, միաժամանակ յոյս տալով անոր դուստրը ետ բերելու խոստումով: Ուստի Ճաաֆար տասնապետի որդին էր, որ ծնած էր Սաթենիկէն: Այս իրականութիւնը լսելէ ետք, աղան կատղած վիճակ ունէր եւ կ’ուզէր սպաննել Սաթենիկը անոր դստեր տիրանալու համար:
Սաթենիկ արդէն որոշած էր իր ընելիքը: Ան սակայն վերջին փորձ մը կը կատարէ ու կ’ըսէ աղային. “Եթէ դու այդպիսի նպատակ ունէիր այն ժամանակ դու չպէտք է ինձ ասէիր նրա ով լինելը: Եթէ քո մէջ խիղճ ասած զգացմունքի գոնէ հետք կայ, դու չպիտի ասէիր, քանի որ ասել ես, դու պէտք է հրաժարուես քո ցանկութիւնց: Ես չեմ ցանկանում տեսնել իմ բալիկին քո գրկում”:
Այս խօսքերուն վրայ Սաթենիկ իր ծրագրին գործադրման կ’անցնի եւ իր դուստրը կը թունաւորէ, որպէսզի ան թուրքին ձեռքը չմնայ: Հայուն համար աւելի լաւ է մեռնիլ քան թրքանալ` իր պատիւը կորսնցնելով: Սաթենիկ կ’ըսէ աղային. “Ես իմ կարօտը արդէն առա: Երբ բալիկս դեռ փոքր էր դուք ուժով խլեցիք նրան ինձանից, այժմս նա իմ կամքով է բաժանւում ինձանից, նա չի ցանկանում ինձ ընդունել որպէս իր մայրը: Դուք խլել էք այժմս եւ նրա հոգին: Դու եւ քո ծառան արժանի էք մի այնպիսի պատժի, որը աւելի սարսափելի լինի քան այն ինչ դուք ինձ տուեցիք: Գիտեմ որ աղաչանքով ու պաղատանքով այլեւս ոչինչ չի փոխուելու: Գիտեմ որ երկուսիդ կրծքում էլ ոչ գութ, ոչ սիրտ կայ: Դուք աւելի անգութ էք քան անապատի գազանները, դուք արժանի չէք նոյնիսկ ապրելու: Ի՞նչպէս Ամենակարողը կարող էր կեանք տալ ձեզ պէս էակներին”: Այսպէս ըսելէ ետք Սաթենիկ դաշոյնը ինքնիր սրտին խրելով անձնասպան կ’ըլլայ:
Թատրերգութեան վերջաւորութեան հեղինակը` Գուրգէն Եանիկեան անյայտ տիպարի մը ձայնով իր պատգամը կ’ուղղէ հայոց.
“Մի՞թէ մեղքերս թւով կ’աւելնան եթէ ես հարցնեմ թէ ե՞րբ է զարթնելու խիղճը մարդկութեան:
Չոր ու ցամաք անապատների աւազների տակ թաղուած ոսկորներն անգամ լեզու առած, աղաղակում են թէ ե՞րբ է վերջապէս վայրի գազանը մարդկային դէմքով ստանալու իր արժանի պատիժը:
Սեւ հրէշի հոգին, ծնունդը խաւարի, դարձրել են այսօր վառ սիրտ կենսալից եւ չազատութեան նկարը ծաղրական, հեռաւոր ափից, Վոսփորի հողից, կը գովեն որպէս պատկեր իրական:
Սիրտս է լեցւում վրէժի ցասումով եւ դէմքս ծածկւում ամօթի քօղով, որ կէս դար չանցած, գործերը չարի, արիւնոտ, դաժան, գլուխ ոճրագործութեան, կարող են մարդիկ տալ մոռացութեան:
Թող ազգիս անցեալը մի շեփոր դարձած, մարդկային խղճին անվերջ որոտայ, որ չկայ վառ սիրտ, կենսալից հսկայ հեռաւոր ափում, Տաճիկի հողում, քայլող շարքերում մեր եղբայրութեան, այլ կայ չարութեան կոհակների վերայ բարձրացած խուժան, գործերով դաժան, միշտ էլ թշնամի աշխարհին համայն եւ նրա դէմքը, կեղծ ու դաւաճան, մի օր էլ կրկին ցոյց է տալու մեզ գալիք ապագան”:
Գուրգէն Եանիկեանի այս պատգամը յստակօրէն դրդապատճառ է հետագային կատարելիք իր արդարայատոյց արարքին: