ՏՈՔԹ. ԱՐՄԵՆԱԿ ԵՂԻԱՅԵԱՆ
Այնուհետեւ օրերը նորանոր թելադրանքներ բերին Շամպոլիոնին, եւ ան յաջողեցաւ վերծանել եգիպտերէնի գրային համակարգի հնչիւնագիր մօտ 30 գրանշաններու՝ գրեթէ ամ-բողջութիւնը, եւ առ այս ան 1824-ին շարադրեց տեղեկագիր մը՝ ուղղուած եգիպտագէտներու:
Տպաւորութիւնը ցնցիչ էր, թէեւ քննադատներ ալ ունեցաւ անխուսափելիօրէն, որովհետեւ այնքան անակնկալ ու մեծ էր նուաճումը, որ դժուար էր հաւատալ անոր ամբողջական վաւերականութեան: Տակաւին խոր տարակուսանք կը տիրէր ամէնուրեք:
* * *
Ուրեմն կը նկատենք, բերուած ցանկին վրայ, այն հսկայական աշխատանքը, որ յաջողած է իրագործել Շամպոլիոն.
–Ան յաջողած է ճանչնալ միահնչիւն 24 մեհենագրերէն 20-ը (գ. սիւնակ), ոմանք իրենց զանազան ենթատեսակներով, երբեմն մինչեւ 15 ենթատեսակ կամ տարբերակ:
–Ան մեկնաբանած է անոնց ռամկագիր (demotika) տարբերակները եւս (բ. սիւնակ):
–Ճշդած է ասոնց արտասանութիւնը ըստ յունական այբուբենին (ա. սիւնակ):
Այս տուեալներով՝ Շամպոլիոն լայն կը բանար դռները եգիպտագիտութեան նուիրեալներուն առջեւ, որոնք պիտի ուզէին աւելի առաջ երթալ՝ շնորհիւ այն հրաշալի գործիքին, որ ինք կը դնէր անոնց ձեռքերուն մէջ:
Փաստօրէն ամբողջ գիտաճիւղի մը առջեւ մէկ օրէն միւսը կը բացուէին ամենալուսաւոր հորիզոնները, որոնք հազարամեակներով մութին մէջ մնացած էին:
* * *
Իսկ Շամպոլիոնի աստղը շարունակեց տարածուիլ ու փայլիլ աշխարհով մէկ:
–1814-ին ան հրատարակեց «Եգիպտոս փարաւոններու օրով» ծաւալուն աշխատութիւնը:
–1828-ին անոր թոյլատրուեցաւ պետութեան հաշուոյն գիտարշաւ մը կատարել դէպի Եգիպտոս, ուր ան մնաց երկու տարի՝ մէկ կողմէ ստուգելով գիտելիքները, միւս կողմէ ամբարելով նորերը:
–1830-ին հրատարակեց իր «Եգիպտերէնի քերականութիւն»-ը:
–1831-ին իր պատուոյն հնագիտական ամբիոն մը հաստատուեցաւ Collège de France-ի մէջ, եւ ինք եղաւ առաջին վարիչն ու տնօրէնը այդ ամբիոնին:
–1841-ին՝ յետմահու հրատարակուեցաւ «Եգիպտերէնի բառարան»-ը:
Բայց ահա անժամանակ խարխլեցաւ անոր առողջութիւնը, որուն հանդէպ այնքան անխնայ վարուած էր:
Շամպոլիոն մեռաւ 4 մարտ 1832-ին՝ 41 տարեկան հասակին:
Ռամկագիր յուշարձան
Պտղոմեաններու օրէն
* * *
1833-ին պետութիւնը գնեց անոր ձեռագրերը, գծագրութիւնները եւ գիրքերը:
Վեց դպրոցներ Ֆրանսայի տարածքին կոչուեցան իր անունով՝ յատուկ ցուցանակի վրայ արձանագրուած:
1970-ին Աստղաբաշխութեան միջազգային ընկերութիւնը Շամբոլոիոնի անունը տուաւ Լուսնի վրայի խոռոչներէն մէկուն:
–1986-ին թանգարան մը բացուեցաւ Շամպոլիոնի ծննդավայրին՝ Ֆիժակի մէջ, նախագահ Ֆրանսուա Միթթերանի ձեռքով:
* * *
Ուրեմն Շամպոլիոն մեկնաբանած էր միահնչիւն մեհենագրերը:
Անդին կը մնային բազմահնչիւն՝ երկհնչիւն, եռահնչիւն, քառահնչիւն աւելի քան 700 մեհենագրեր, որոնց վերծանումին պարտէին լծուիլ հետագայ եգիպտագէտները, ինչ որ պատուով ու նուիրումով ըրած են անոնք: Սըր Ալան Կարտինըրի «Եգիպտերէնի քերականութիւն» կոթողական աշխատութիւնը խնամքով ցանկագրած է զանոնք, եւ այստեղ կարելի է անդրադառնալ, թէ համադրական ինչպիսի՜ վսեմ աշխատանք տարուած է քիչ մը բոլոր ազգերու պատկանող եգիպտագէտներու կողմէ, որոնց բազուկներն ու ճակատները իրարու միացուցած է հազարամեայ համր մեհենագրերու նուիրական սէրը:
* * *
Ստորեւ՝ Մեմնոնի զոյգ կոլոսները, 18 մ, Վերին Եգիպտոս:
Կը գտնուին Ամենոֆիս Գ.-ի (ԺԳ. դար Քա.) դամբարինին կից
տաճարի բակին մէջ: Օրին այս քարեղէն հսկաները լալագին ճիչեր
կ’արձակէին, երբ առտուն արեւուն շողերը իյնային իրենց վրայ:
Իսկ թէ ինչպէ՞ս նման արհեստագիտութեան մը հասած էին եգիպտացիները այդ դարերուն, ուր կը լացնէին անշունչ քարը,− կը մնայ առեղծուած մը, ինչպէս շատ ուրիշ բաներ:
[email protected] =============================
Առցանց ուղեցոյց
http://www.nayiri.com/imagedBook.jsp?id=100000
https://gulbenkian.pt/armenian-communities/2022/08/24/digital-manual-for-western-armenian/
https://gulbenkian.pt/armenian-communities/hy/2022/08/24/digital-manual-for-western-armenian/