ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑ «100 ԿԵԱՆՔ» ՆԱԽԱԳԾԻ ՀԱՄԱՀԵՂԻՆԱԿ ՆՈՒԲԱՐ ԱՖԷՅԵԱՆԻ ՀԵՏ
Զրուցեց՝ ԱՐԱ ԹԱԴԵՒՈՍԵԱՆ
ԱՐԱ ԹԱԴԵՒՈՍԵԱՆ.- Պարոն Աֆէյեան, ասում են, դուք էք «100 Կեանք» (100 Lives) նախագծի յայտնի #BeArmenian, #BeAlive (#Եղիր հայ, #Ապրիր) «հեշթեք»ների հեղինակը: Ի՞նչ է ընկած #BeArmenian, #BeAlive գաղափարի հիմքում:
ՆՈՒԲԱՐ ԱՖԷՅԵԱՆ.- Սկզբում մտածում էինք պարզապէս ասել #BeArmenian, բայց մտահոգութիւնս նրանում էր, որ հայերի համար այս արտայայտութիւնը շատ տարբեր իմաստներ ունի, իսկ ոչ հայերի համար մեծ բան չի նշանակում: Եւ ես հասկացայ, որ քանի դեռ մեզանով հետաքրքրուած են մարդկանց լայն զանգուածներ, մենք կարիք ունենք ինքներս մեզ համար ճշգրտելու, թէ ինչ ասել է #BeArmenian:
Մարդիկ սովորաբար փրկւում են թաքնուելով կամ չէզոք մնալով, որպէսզի չնկատուեն: Ռուբէն Վարդանեանն ու ես միշտ մտածել ենք, որ պէտք է անել աւելին, քան պարզապէս փրկուելն է: Մենք շարունակ բախւում ենք նորանոր մարտահրաւէրների, եւ ողջ մնալու համար մեզ ուժ եւ ոգի է պէտք: Մենք եկանք այն եզրակացութեան, որ փրկուել նշանակում է ստանալ երկրորդ հնարաւորութիւն:
Յուսով եմ, որ ժամանակի հետ հայերն ու ոչ հայերը «ողջ լինելը» կը համարեն այն մարդկանց պատուոյ շքանշանը, որոնք փրկուել են եւ ուզում են կանխարգելել այդ ցաւն այլոց համար կամ փորձում են որոշակի ներդրում ունենալ աշխարհում՝ նուիրաբերելով իրենց ուժերի առաւելագոյնը:
ԱՐԱ ԹԱԴԵՒՈՍԵԱՆ.- 2015ի ընթացքում ոգեկոչման բազմաթիւ արարողութիւններ են եղել եւ դուք մեծ դեր էք ունեցել Մայիսին Վաշինգտոնում դրանց կազմակերպման գործում: Բայց չէ՞ք կարծում, որ պակասում է ամենակարեւորը՝ մենք չենք քննարկում, թէ ի՞նչ ենք անելու առաջիկայ 15, 20, 40 տարիների ընթացքում:
ՆՈՒԲԱՐ ԱՖԷՅԵԱՆ.- Նախեւառաջ, պէտք է ասեմ, որ հարիւրամեակի ոգեկոչման արարողութիւնները գերազանցեցին բոլոր սպասելիքները: Ես սա ասում եմ, քանի որ տարիներ շարունակ ներգրաւուած եմ եղել տարբեր քննարկումներում, որտեղ շատերը կարծում էին, որ Հայաստանի պետութիւնն ու հայերն առհասարակ ի վիճակի չեն լինի կազմակերպելու համաշխարհային կարգի, խելամիտ եւ պատուաբեր միջոցառումների շարք, որոնք կը լինեն վայելուչ: Համոզուած եմ, որ կարող էինք աւելին անել, բայց ամէն ինչ չափազանց լաւ անցաւ աշխարհի ուշադրութիւնը գրաւելու առումով, ինչը հնարաւորութիւն տուեց հայերին զգալ պահի վեհութիւնը եւ ինչ որ ձեւով կապուած լինել այդ պատմութեանը: Սպասուածից աւելին արեցինք:
Հիմա, ինչպէ՞ս պէտք է վարուենք այս խթանի հետ եւ ինչպէ՞ս պէտք է խուսափենք մինչեւ այս պահը մեր ունեցած առաւելութիւնը կորցնելուց: Առաջ գնալու ճանապարհին սա մեզ համար հսկայական խնդիր է. աշխարհի արձագանգը մեր խնդրին եւ կարեկցանքը ցոյց տուեցին, որ մարդիկ մեր նկատմամբ սպասուածից աւելի բարեացակամ են: Մենք պէտք է այդ հանգամանքի վրայ հիմնուենք: Ես նաեւ կարծում եմ, որ պէտք է ի յայտ գան «100 Կեանք»ի նման նախագծեր եւ բարձրաձայնեն պատմութիւններ փրկութեան ճանապարհի եւ մեզ օգնած մարդկանց հերոսութեան մասին: Սա հայերին տալիս է այդ ցաւը կանխարգելելու եւ դրա մասին պատմելու հնարաւորութիւն, ինչպէս նաեւ ուսուցանելու այն մարդկանց, որոնք նմանատիպ ճանապարհ են անցնում կամ փորձում են վերականգնուել այդ ցաւից յետոյ:
Հայերը կարող են շատ լաւ օրինակ հանդիսանալ Սուդանի, Ռուանդայի բնակիչների եւ բոլոր այն մարդկանց համար, ովքեր անցնում են այդ ցաւի միջով: Այսպիսով, հայերը կարող են օրինակ հանդիսանալ այլոց համար, եւ դա հսկայական քայլ է մեզ համար, քանի որ այն թոյլ կը տայ մեզ վերականգնուել, առողջանալ եւ վերաիմաստաւորել մեր փորձառութիւնը:
2015թ.ը ասես նոր դարաշրջանի ծնունդը լինի: Ապրիլի 24ին ես Երեւանում էի եւ շատերին ասում էի, որ յաջորդ տարին՝ 2016թ.ի Ապրիլի 24ը, լինելու է այն դարաշրջանի առաջին տարեդարձը, որ գալիս է Հարիւրամեակից յետոյ: «100 Կեանք»ի եւ «Աւրորա» մրցանակի հետ մենք մէկ տարի անց կ՛ոգեկոչենք փրկութեան 100 տարին: Մենք որդեգրել ենք ոտքի կանգնելու ճանապարհը, որպէսզի անենք այն, ինչ ուզում ենք եւ օգուտ քաղենք դրանից՝ ոգեկոչելով նոր դարաշրջանը, եւ ոչ թէ Ցեղասպանութեան 101րդ տարելիցը: Մենք՝ հայերս, երկխօսութիւն պէտք է կառուցենք այս հարցի շուրջ:
Թուրքական ներկայիս պետութիւնը ստեղծուել է 1923թ.: Համոզուած եմ, որ նրանք ցանկութիւն կ՛ունենան տօնել իրենց պետութեան 100ամեայ տարեդարձը, եւ այդ հարցը մեզ համար պէտք է արդիական դառնայ հիմայի եւ յետոյի միջեւ ընկած ժամանակահատուածում: Մենք պէտք է աշխատենք ժխտողականութեան, արդարութեան, փրկութեան եւ հերոսութեան մօտեցումների վրայ, որովհետեւ այս ժամանակաշրջանը նշանաւորում է նաեւ ժխտելու 100 տարին, քանի որ թուրքական ժամանակակից պետութիւնը, որի համար պատասխանատու է ներկայիս կառավարութիւնը, ժխտողականութիւն է որդեգրել ձեւաւորման առաջին իսկ օրից: Այսպիսով, մենք ունենք ոչ միայն Ցեղասպանութեան հարիւրամեակ, այլ նաեւ ժխտողականութեան հարիւրամեակ: Դուք կը հարցնէք՝ իսկ ո՞ւմ պէտքն է: Իմ կարծիքով, այս հարցը պէտք է առաջիկայ տարիներին դառնայ ողջ աշխարհի ոգու եւ համաշխարհային քննարկումների մի նշանակալի մասը:
ԱՐԱ ԹԱԴԵՒՈՍԵԱՆ.- Հարցազրոյցների այս շարքը ինձ հետեւեալ եզրակացութեան բերեց՝ բոլորն ընդունում են այն գաղափարը, որ Հայաստանը, Սփիւռքը եւ ողջ աշխարհի հայերը իրար հետ երկխօսելու կարիք ունեն, ինչն այսօր իսկապէս պակասում է: Ի՞նչ էք կարծում, որեւէ պաշտօնական հարթակ կամ կազմակերպութիւն կարո՞ղ է այդ երկխօսութիւնը հնարաւոր դարձնել, թէ երբ ինչ որ բան չափազանց պաշտօնական է դառնում, չի ծնում լաւ գաղափարներ: Երկու-երեք տարին մէկ մենք ունենում ենք Հայաստան-Սփիւռք համաժողովները, բայց դրանք ապագայի քննարկման հարթակ չեն դառնում:
ՆՈՒԲԱՐ ԱՖԷՅԵԱՆ.- Քննարկումներն ու հաւաքները հիասքանչ են, սակայն մենք բազմաթիւ խնդիրների հետ պէտք է գործ ունենանք, այնպէ՞ս չէ: Ես իմ տեսանկիւնից կը խօսեմ դրանցից մի քանիսի վերաբերեալ: Ես մեծացել եմ Սփիւռքում, եւ իմ մեծացած Սփիւռքում հայկական պետութեան հասկացութիւն չկար: Երբ ապրում էի Լիբանանում կամ յետոյ Կանադայում, Հայաստան երկիրը գոյութիւն չունէր: Այդ ժամանակ կար Խորհրդային Հայաստան, եւ մեզնից ոչ մէկը այն Հայաստանը պետութիւն չէր համարում:
Սփիւռքի հաստատութիւնները կառուցուել, վերակառուցուել եւ ուժեղացել են առանց Հայաստան պետութեան նախադրեալի: Երբ 25 տարի առաջ մենք ունեցանք անկախ պետութիւն, այդ հաստատութիւնները նշանակալի փոփոխութիւններ չկրեցին, չէին էլ կարող, քանի որ նրանցից շատերը հսկայական միջազգային միաւորումներ էին: Նրանց նպատակը, ինչպէս ես ասել եմ Սփիւռքի համաժողովի ժամանակ մի քանի տարի առաջ, ոչ թէ հայ ինքնութեան պահպանութիւնն էր, այլ Սփիւռքի հայկական ինքնութեան պահպանութիւնն էր: Կարելի է ասել, որ հայ ինքնութեան պահպանութեան գաղափարը արդէն 25 տարի է մեր ոգու մէջ արտացոլուած չէ:
Կարծում եմ, մեր ունեցած խնդիրներից մէկն այն է, որ այս հաւաքներին գերակայում են Սփիւռքի կազմակերպուած հաստատութիւնները, եւ հրաւիրուած մարդիկ հիմնականում ինչ-ինչ կազմակերպութիւնների անդամներ են եւ կազմակերպուած են ճիշդ այնպէս, ինչպէս ենթադրում է իրենց անուանումը: Այդպիսի հաւաքներից մէկի ժամանակ ես երկու օր անցկացրի Հրանդ Դինքի հետ, եւ մենք ընկերացանք: Նա, ինչպէս եւ ես, իրեն չէր զգում ինչպէս ձուկը ջրում, նա նոյնպէս որեւէ մէկին չէր ներկայացնում: Այնտեղ էինք, որովհետեւ մեզ համար կարեւոր էր քննարկուող հարցը:
Այնտեղ ես հասկացայ, որ մենք անցնելու ենք հաստատութիւնների վերահիմնադրման երկարատեւ եւ ցաւալի գործընթացով:
Խնդիրն այն է, որ մենք բաւականին ցրուած իրավիճակում ենք այս պահին. կազմակերպութիւնները, ինչպէս արդէն ասացի, ստեղծուած են մի բանի համար, որի պահանջարկն այսօր չունենք: Միւս կողմից, մենք ունենք Հայաստան պետութիւն, որը չի գտնում, որ Սփիւռքը կազմակերպելը իր հիմնական աշխատանքն է, եւ, փաստացի, Սփիւռքը կարող է կազմակերպման չենթարկուել այն առումով, որ բոլորը պատկանում են այն երկրին, որտեղ ապրում են եւ ստիպուած են հետեւել այդ երկրի օրէնքներին: Միգուցէ հնարաւոր է նրանց միաւորել բարեգործութեան կամ Հայաստանի սոցիալական, տնտեսական կամ մասնագիտական զարգացումների շուրջ: Դա այն ճանապարհն է, որի ուղղութեամբ ես, Ռուբէն Վարդանեանը եւ այլոք ներդրել ենք մեծ ջանքեր եւ ինչին մենք իրապէս հաւատում ենք: Մենք պէտք է սկզբունքօրէն մտածենք այն մասին, թէ ո՞ր մոդելը կ՛աշխատի հայ ժողովրդի նոր իրականութեան մէջ:
ԱՐԱ ԹԱԴԵՒՈՍԵԱՆ.- Ապագայի մասին խօսելիս, մենք չենք փորձում ձեւակերպել այն: Ուզում ենք հաւատալ, որ վաղն աւելի լաւ է լինելու, քան այսօր: Բայց ո՞րն է «աւելի լաւ»ի մեր ընկալումը: Կարծես թէ մենք գլխաւորապէս նիւթականի մասին ենք մտածում՝ ունենալ աւելի բարձր աշխատավարձ, արձակուրդն աւելի լաւ հանգստավայրում անցկացնել, բայց չենք քննարկում, թէ ո՞րն է աւելի լաւ հաւաքական ապագան մեր ազգի համար:
ՆՈՒԲԱՐ ԱՖԷՅԵԱՆ.- Դուք հարցը բաժանում էք երկու բաղադրիչների, ինչի հետ ես համամիտ եմ. դրանցից մէկն ինքնութիւնն է, իսկ միւսը՝ բարգաւաճումը: Պարտադիր չէ, որ բարգաւաճումը լինի նիւթական. բարգաւաճում կարող է լինել բազում ուղղութիւններով՝ արուեստի, ստեղծարարութեան, բազում այլ բաների, որտեղ արտադրանքը ներդրած ռեսուրսներից աւելի մեծ արժէք է ունենում: Դա մի բան է, որին մշտապէս ձգտում ենք: Ես սա համարում եմ ազգի բարգաւաճման ցուցանիշ:
Ինքնութիւնն այլ հարց է: Ինքնութիւնը մեր բացառիկ փորձի մի մասն է, եւ այն մեր բացառիկութիւնը աշխարհ բերելու հնարաւորութիւն է տալիս: Ինքնութիւնը մեզ բացառիկ է դարձնում: Ինձ շատ են հարցրել #BeArmenian, #BeAlive-ի վերաբերեալ:
Փրկութեան տեսանկիւնից մենք օգտագործում ենք #BeAlive արտայայտութիւնը, բայց եթէ դա չլինէր Ցեղասպանութեան ոգեկոչման համար, ուրիշ ինչպէ՞ս կ՛ասէի: Կը կիրառէի #BeArmenian, #BeOriginal արտայայտութիւնը, քանի որ ես իսկապէս կարծում եմ, որ մեր ինքնութիւնն առաւելագոյնս պատկերող հասկացութիւնը իւրօրինակութիւնն է: Իւրօրինակութիւնը հետաքրքիր երեւոյթ է, քանի որ շատ իմաստներ ունի: Մի կողմից, այն նշանակում է բնօրինակ եւ ոչ թէ պատճէն: Այն նաեւ նշանակում է ինքնատիպ, մի փոքր տարբերուող, երբ հոգ չէ որ տարբերւում ես, չես ամաչում սեփական աւանդոյթներից եւ սովորոյթներից, չես փորձում լինել ուրիշ մէկը, այլ փորձում ես լինել այնպիսին, ինչպիսին կաս: Մենք իսլամացուելու կամ մեզ իր հովանու տակ առնող աւելի մեծ քրիստոնէական եկեղեցու հետ միանալու բազմաթիւ աշխարհաքաղաքական առիթներ ենք ունեցել: Բայց մենք այդ քայլին չենք դիմել, ինչ էլ լինի, այդպիսին է եղել մեր պատմութիւնը, եւ այն պէտք է միահիւսուի ինքնատիպութեան այս տարրի հետ: Ի դէպ, իւրօրինակ լինել նաեւ նշանակում է լինել ստեղծարար:
Պէտք է հասկանանք, թէ որտեղից ենք ոգեշնչում գտնելու մեր նորացուած ինքնութեան համար, որը կը կարողանայ գոյութիւն ունենալ ե՛ւ Սփիւռքում ե՛ւ Հայաստանում: Սա հետաքրքիր մարտահրաւէր է: Գիտնականները, փիլիսոփաները, գրողները եւ շատ այլ մարդիկ պէտք է արտայայտուեն այս հարցի շուրջ եւ իրենց գաղափարները յանձնեն հանրութեանը, որպէսզի վերջիններս իւրացնեն, ընդունեն եւ սկսեն կրկնել, որպէսզի այդ ինքնութիւնն իսկապէս ի յայտ գայ: Այդ ինքնութիւնը կամ նորացուած ինքնութիւնը, որ դեռ պէտք է յայտնուի, չի կարող լինել ինչ որ մէկի սեփականութիւնը: Առաջիկայ 5, 10, 15, 20 տարիների ընթացքում մենք պէտք է նորովի դիտարկենք ինքնութեան հարցը՝ ինքնութիւն, որը, մի կողմից, համահունչ է մեր պատմութեան հետ, եւ միւս կողմից, մեզ տալիս է ինքնակազմակերպման հնարաւորութիւն, որն ուղղուած է որոշակի նպատակների:
Իմ կարծիքով, ամենակարեւոր եւ հրատապ նպատակը Հայաստանի զարգացումն է բոլոր ուղղութիւններով, ոչ միայն տնտեսական: Կարիք ունենք մի այնպիսի տնտեսական բաշխման, որը աւելի շատ մարդկանց թոյլ կը տայ զբաղուել քաղաքականութեամբ: Դա էլ հնարաւոր կը դառնայ այն ժամանակ, երբ բոլոր հայերը իրենց առջեւ նպատակ դնեն լինելու Հայաստանի զարգացման մի մասնիկը, այդպիսի ինքնութիւնը կը կարողանայ սոսնձել կապերը Հայաստանի եւ Սփիւռքի միջեւ: Մեզ հարկաւոր է, որ Սփիւռքի գործող կազմակերպութիւններն աւելի շատ համագործակցեն եւ ստեղծեն կառոյցներ, որոնք կը կարողանան միաւորել ջանքերը՝ ստեղծելով մի կրիտիկական զանգուած:
Սփիւռքն, անշուշտ, ունի կարեւոր մարդկանց եւ ֆինանսական կապիտալը տեղակայելու եւ դա Հայաստանի զարգացմանն ուղղելու կարողութիւն: Այսօր օգտագործւում է այդ կարողութեան նուազագոյնը, երեւի թէ 10 տոկոսը: Սակայն առաջիկայ տարիներին այն աւելի մեծ չափով օգտագործելու համար, մենք պէտք է լուծենք մի շարք խնդիրներ, ինչպէս օրինակ, որո՞նք են մեր զարգացման ողջամիտ եւ իրագործելի նպատակներն ու հեռանկարները: Եւ ո՞րն է հայ լինելու այն սահմանումը, որը բաւարարում է մեզ: Մեզ հարկաւոր է ունենալ նաեւ մի բարեբեր երկխօսութիւն, թէ ի՛նչ է նշանակում լինել հայ եւ այդ ինչն է, որ փորձում ենք պահպանել: