ԴՈԿՏ. ՄԱՐԻ ՌՈԶ ԱԲՈՒՍԷՖԵԱՆ
«Հայը պիտի ապրի` հակառակ իր դահիճներուն:
Ժանիքի դէմ ժանիք, թաթի դէմ թաթ վրիժառու»
ԴԱՆԻԷԼ ՎԱՐՈՒԺԱՆ
Իր էութեան մէջ, կարծես, ամփոփուած լինէր ողջ հայութիւնը: Եւ պատահական չէ, որ ինքը զգում էր դա եւ գրեց` «Ժողովուրդ մ՛ես ըզգացի, որ լանջքիս տակ կը տրոփէր»: Իր արեան բաղադրիչ մասը` հայրենասիրութիւնը, նրան պարգեւել էր իր ժողովրդի ցաւերը տեսնելու, ականջալուր լինելու ջիղ, որով այդքան խորը ընկալեց դէպքերը, այդքան սահուն ու ներդաշնակ մեր պատմութեան ակնառու պահերը հաւաքագրեց բանաստեղծութեան մէջ, եւ որ ամենակարեւորն է, ողջ հոգով ձուլուեց հայրենիքին` նրա հողին, կերտած դժուարին պատմութեանը, լեզուին, զգաց դրանք պահելու պարտադրանքը:
Պարզւում է` նա միայն պարզ ուսանող չի եղել Եւրոպայում, այլ` դիտող, վերլուծող, հետեւութեան յանգող:
Հայրենիքից հեռու, Եւրոպայում, օտարութեան դժուարին տարիներին, իր շրջապատում տեսաւ հայրենիք ունենալու, այն ազատօրէն վայելելու առաւելութիւնը: Նրա խորը էութիւնը, ըմբռնեց պապենական հողի խորհուրդը, այն պահելու, գուրգուրալու անհրաժեշտութիւնը եւ իր գրիչը օգտագործեց այդ զգացումը արթնացնելու համար իր ժողովրդի մէջ, որը թուրքի տիրող ճնշումների տակ աստիճանաբար հալւում, կորչում էր: Նա տեսնում էր, որ հայութիւնն աստիճանաբար հեռանում էր իր արմատներից:
Կանտում նա ուսումնասիրեց եւրոպական գրականութիւնն ու արուեստը, Վենետիկում, արուեստի աշխարհից զատ, Մխիթարեանների մօտ, խորացաւ իր հայրենի պատմութեան մէջ եւ անբաժանելիօրէն կապուեց նրան: Հայրենիքը դարձաւ իր էութիւնը, հողը, լեզուն, պատմութիւնը` իր պաշտամունքը, հայութեան գոյութեան անհրաժեշտութիւնը եւ փորձեց այն կենդանացնել նաեւ հողի գիտակցութիւնից հեռացող իր ժողովրդին մէջ:
Ահա «Կարմիր հողը» բանաստեղծութիւնից մի քանի տող, որը փշաքաղում է իր իմաստուն խորութեամբ ու նուիրուածութեամբ`
«Գրասեղանի՛ս վըրայ, սա
Սկաւառակին մէջ կայ բուռ մ՛հող, բերուած հոն
Հայրենիքի դաշտերէն:
Նըւէր է ան.- զայն ինձ ձօնողը կարծեց`
Սիրտն իր տըրուած, առանց երբեք գիտնալու
Թէ կու տար իր պապերունն ալ միասի՛ն»:
եւ յետոյ
«Ազգ մը կայ հոն, սեղանիս վրայ, ազգ մը հին»…
Այստեղ տեղին է մէջբերել Յ. Օշականի յիշողութիւնը այս բանաստեղծութեան մասին. «1915-ին զինք` այսինքն Վարուժանին, տեսայ վերջին անգամ, Ռ. Սեւակի տունը, Բերա: Քաղաքը` Պոլիսը, անճանաչելի էր դարձած: Ու մէկէ աւելի գրողներու մասնակցութեամբ, սեղանի մը գլուխը անիկա բաժակ մը գինի պարպեց մեր գրականութեան: Ու կարդաց իր «Կարմիր հողը»: Չեմ կրնար մոռնալ կրակը, որ ձայնն ու դէմքը առած էր իր մէջ, երբ քերթուածը կը յօրինուէր, մեր ամէնուն հիացման առջեւ: Անոր մարմինը ճշմարիտ նուագարան մըն էր: Ու բոլորս ալ զգացինք, թէ հին օրերու ներշնչեալները տարբեր տեսակէ արարածներ ըլլալու չէին, քան որ ահա իր գրածը կ՛ապրէր մեր առջեւ այդքան անդիմադրելի խռովքով մը: Սեւակին կինն անգամ, գերմանուհի մը, որ տունի հայերէն մը հազիւ ճարած էր իր ամուսնին սիրոյն, առնուեցաւ բառերուն այդ կրակէ շապիկին մէջ ու լացաւ, վստահ եմ, առանց հասկանալու, թէ այդ բառերուն ընդմէջէն մենք` հայերս, ինչ ահաւոր, ինչ քաղցր, ինչ անհուն բաներ կը ծծէինք: Իր առածը գոլն էր միայն բառերուն»: (Յ. Օշական, «Համապատկեր», 6-րդ հատոր):
Սովորաբար արձակ ստեղծագործութեանն է վերապահուած պատմելը, նիւթի շուրջ պատմութիւն, նկարագրութիւն ստեղծելը, քանզի արձակը սահմանափակումներից զերծ է: Բանաստեղծութիւնը, հակառակը, որոշակի եւ աւելի սահմանափակ տարողութիւն ու կառոյց ունենալով` երկար-բարակ պատմութիւն չի ընդունում, այն աւելի սեղմ բառերով, խորհրդանշական, ներքին զգացումի բացայայտում է: Վարուժանի արուեստը մի զարմանալի կարողութեամբ օգտագործում է արձակի անսահմանափակութիւնը բանաստեղծութեան սեղմ տողերում եւ դուրս գալիս տողերի սահմաններից, կարծես ստեղծում է երկրորդական, երրորդական տողեր` պատկերի, պատմութեան, զգացումի եւ ընդհանրացման: Իր տողերի մէջ բառը կարդալով, զգում ենք աւելին` ժամանակաշրջան, ապրուած տառապանք, ճակատագիր, պատկեր, կատարուող դէպքի շարժում, գոյն, զգացում:
Ահա մի պարզ մէջբերում` նոյն խորագրի «Ծեր կռունկը» բանաստեղծութիւնից.
«Որչափ հարսեր իրենց սրտերն հըրատապ
Իր քընքշական փետուրներուն մէջ դրին,
Որչափ մայրեր եւ որդիներ բաժնըւած`
Անոր թեւերը բեռցուցին համբոյրով»…
Այս չորս տողերում հայութեան ճակատագրի պատմութիւնն ենք կարդում, պանդխտութեան բերած կարօտի ու սիրոյ տառապանքի ցաւը, կռունկի վերադարձի յոյսը շաղախելով մեր անկատար յոյսերին:
«Բագինին վրա՛յ» խորագրի տակ հաւաքագրած իւրաքանչիւր բանաստեղծութիւն ներկայացնում է` դրուագներ, պատում, նկարագրութիւն, վերլուծում, խորհրդածութիւն արեւմտահայութեան ծանր կեանքի էջերից: Թերթէք այդ գործերը ու կը տեսնէք սեփական պատմութեան դառը ուղին:
Նոր սահմանադրութիւնը բոլորի հետ իրեն էլ էր ոգեւորել, նոր յոյսերով, նոր գիտելիքներով, նոր ըմբռնումներով վերադարձել էր հայրենիք: Սակայն Ատանայի ջարդով խորտակուել էր ամէն յոյս: Այդ նոյն ժամանակ իր գրչակից Սիամանթոն հրատարակել էր իր «Կարմիր լուրեր բարեկամէս» շարքը:
Բնական է` ողջ էութեամբ իր ժողովրդին այդքան կապուած անձը չէր կարող անտարբեր մնալ, եւ Վարուժանն էլ իր այս շարքում նկարագրեց ջարդը` «Ջարդը» իր հանրայայտ պոեմում` մարուած օճախներով, աւերակներով, արիւնլուայ դիակներով, մոխրացած տներով, որի մասին նա գրել է` «Ընդունեցէ՛ք, արցունքիս, ցասումիս եւ հեգնութեանս մէկ խմորումն է»:
Համալսարանական տարիները ընդլայնել էին իր մտահորիզոնը, նա իրադարձութիւնները դիտում, ընկալում էր աւելի մեծ տեսադաշտով, ինչպէս եւրոպական մտածողներին էր յատուկ: Յեղափոխական ալիքներում թաւալուող Եւրոպայում ձեռք բերած քաղաքական մտածողութիւնը ազատագրել էր իրեն կրօնական կաշկանդումներից, գերազանց տիրապետում էր եւրոպական դիւանագիտութեան, որն օգնում էր իրեն ճիշդ հետեւութիւնների յանգելու:
«Ով բարբարոս դու ոգի» այսպէս բնութագրեց թուրքին այս 21-ամեայ երիտասարդը «Ջարդը» ստեղծագործութեան մէջ եւ թուրքի հետ հաւասար` մեղադրեց Եւրոպային մեր կոտորածի հանդէպ ցուցաբերած նրա անտարբերութեան եւ թուրքին քծնելու համար:
Եւ Եւրոպան` դէմքն իր ետեւ դարձուցած
Կոպերը թաց կը շփէ
Մեր ծուխէն աչքն իր բոզի
Կըսկծելո՜ւն համար լոկ»:
Եւրոպայի կեցուածքի մասին աւելի մանրամասն նա անդրադառնալու է «Կիլիկեան մոխիրներուն», կիլիկեան ջարդերուն նուիրուած բանաստեղծութեան մէջ, ուր ի հակադրութիւն Սիամանթոյի, որը դեռ հաւատում էր եւրոպական մարդասիրութեանն ու յոյս կապում նրանց օգնութեանը, Վարուժանը առաջնորդում էր ժողովրդին սեփական ուժերի վրայ յենուել, այլ ոչ թէ` Եւրոպայի օգնութեան, այն նոյն Եւրոպայի, որը Կիլիկիան մոխիրներու էր վերածել:
«Անոնց ըսէ, ըսէ` թէ ինչպէս Կիլիկիան մորթեցին
Ազատութեան դափերուն նըւագին մէջ դաւաճան»
Նա անգիր գիտէր եւրոպական հոգեբանութիւնը, եւ նոյն տեղում շարունակում է.
«Գիտեմ, թէ այդ եղբայրներըդ մեծագոգ նաւերով
Գալ պիտ ուզեն… օգնութեա՞ն… օհ, ոչ… մահուան մնացորդի՞ն.
Պիտ ուզեն գալ լոկ մեր կոյս, ատոք լեռները պեղել,
Եւ մեր ծոցուոր հանքերէն կըթել մետաղն հրաշափառ,
Կըթել մետաղն ու իրենց եսին կուռքերը կերտել…»
Իմ կարծիքով, այսօր էլ մեր ժողովրդին անհրաժեշտ է այս բանաստեղծութեան ողջ իմաստի թարմացումը, քանզի այսօր էլ դեռ մեր ճակատագիրն ու մեր հարստութիւնները յանձնել ենք եւրոպացիներին:
Կրկին անդրադառնալով «Ջարդը» բանաստեղծութեան` յիշեցնեմ, որ դա միայն ջարդի ու ողբի նկարագրութիւն չէ, ինչպէս` Սիամանթոյի «Կարմիր լուրեր բարեկամէս» շարքը: Այստեղ անկարելի է չնկատել, որ այդ համատարած կոտորածի, յուսահատութեան մէջ նա որսաց անորսալին.
«Զի ահաւասիկ կը տեսնեմ
Արգանդներուն մէջ ձեր լայն`
Նոր Սաղմեր նոր Որդիներու ըստեղծիչ»:
Նա լսեց իր ժողովրդի խորին ծալքերում կուտակուող վրէժի տրոփիւնը եւ որպէս ազատատենչ գաղափարներով հակուած էութիւն` հաւատաց իր ժողովրդի յաղթանակին ու նոյն տեղում գրեց.
«Ոհ, այն ատեն, այս օրուան
Մեր մեռելները բոլոր
Միահամուռ ոստումով
Պիտի կանգնին գերեզմանին մէջ իրենց,
Ու անհամբեր հեռո՜ւն, հեռո՜ւն ակնապիշ
Պիտի սպասեն վարդահեղեղ գալուստին
Արշալոյսի մ՛Արշալոյսի մը` որուն
(Հաւատացէք ինձ Մայրեր),
Ես ոտնաձայնը կ՛առնեմ…»
Առաջին անգամ այս բանաստեղծութիւնը ներկայացրել է Վահրամ Փափազեանը` իր փայլուն կատարմամբ, Շիշլիի ազգային գերեզմանատանը, հայ նահատակների ոգեկոչումի օրը, հաւաքուած հազարաւոր ամբոխին, սահմանադրութիւնից յետոյ, երբ դեռ Վարուժանը չէր վերադարձել Պելճիքայից, ամբոխը խելայեղ ոգեւորութեամբ է ընդունել այն:
Նրա համբաւը` որպէս բանաստեղծի, արդէն ժողովրդականութիւն էր վայելում` իր Պոլիս գալուց շատ առաջ:
«Ջարդը» պարզ բանաստեղծութիւն չէր, այլ` բաղձանք ու ազատագրման ճիչ, արթնանալու, իր սեփական ուժի վրայ յոյս դնելու պատգամ, որի շարունակութիւնը կարդալու ենք «Կռուի երթ», «Դիւցազնի մը սուրին», «Առաքեալը» եւ ուրիշ այլ բանաստեղծութիւններում:
Այդ նոյն հաւատով նա ստեղծում է խորագրի երկրորդ բաժնի «Դիւցազնավէպեր»-ը: Ողջ էութեամբ համոզուած էր, որ «Հայը պիտի ապրի», բայց ուզում էր, որ նա ապրի ոչ թէ գլուխ խոնարհելով ու հպատակուելով, ինչպէս ապրել էին իր ծնողները եւ դեռ ապրում էր իր շրջապատը, այլ` «Ժանիքի դէմ ժանիք, թաթի դէմ թաթ վրիժառու» նշանաբանով:
Այս շարքում էր տեղադրուած նաեւ ինձ հետ հասակ առած «Կարօտի նամակ» բանաստեղծութիւնը, որն արդէն հասուն մտքով կարդացի յափշտակութեամբ, այն զգացումով` կարծես հարազատիդ նամակն ես կարդում: Ինչ հետաքրքիր է տարիք հասկացողութիւնը: Ես կրկնակի ապրեցի իր կարօտը: Վստահաբար մօր բերանով երեխայ տարիքին մօրից, ընտանիքից հեռացած իր կարօտն է փոխանցել Վարուժանը մեզ, եւ այդ ընդհանրութեամբ աւելի կապուեցի նրան: Չէ՞ որ ես Մեծիկիս կարօտն էի նոյն ջերմութեամբ զգացել:
Այսօր չկայ Մեծիկս, բայց դեռ իմ մէջ չհանգչող կրակ է մանկական տարիքիս ներդրուած կարօտի այդ ապրումը, որն այս անգամ էլ մխում է կորցրած ծնողներիս կարօտից, հեռաւոր զաւակիս կարօտից, հայրենի կորուստների կարօտից, ամբողջական չդառնալու կարօտից, հայրենիքիս կարօտից, այն ամէնից, ինչը յափշտակուեց մեզնից: Ես երախտապարտ եմ Վարուժանին, որ իր կարօտի այդ կրակը այդքան կենդանի վառեց նաեւ իմ մէջ եւ դեռ շարունակում է ապրել ինձ հետ, քանզի դա հայի դարերի հաւաքածու զգացում է:
Վարուժանը միայն արեւմտահայութեան ցաւերով չի ապրել, նրա մտածումները ընդգրկում են ողջ հայութեան, այսինքն արեւելահայութեանն նոյնպէս: Պոլսից դուրս հայութեան վիճակը էլ աւելի էր վատթարանում: Հեռաւոր շրջաններից ՀՅԴ տարած աշխատանքի շնորհիւ ժողովրդի արթնացման լուրերն էին գալիս, որն ալեկոծուած էր պահում ողջ հայութեան եւ յատկապէս` իր նման մտածողի: Այդ կուսակցութեան գաղափարախօսութեան մէջ տեսնելով իր մտածումների, սկզբունքների հարազատութիւնը, ժողովրդի ազատագրման համար նրա տարած անձնազոհ աշխատանքը` անդամակցեց, անմնացորդ նուիրուեց նրա գաղափարներին եւ սկսեց նոր անուղղակի ուղիներ փնտռել` նոր գաղափարներով արթնացնելու սարսափի մէջ ապրող իր ժողովրդին:
Բոլորովին պատահականութիւն չէ «Ցեղին սիրտը» շարքում «Վիրաւորը» բանաստեղծութիւնը` հայ-թաթարական կռիւների առիթով գրուած: Նա քաջալերում էր իր ժողովրդի մէջ արթնացող Դաշնակցութեան վառած պայքարի ոգին, կրկին ու կրկին համոզւում, ուրիշ ուժ չկայ հայութեան համար, բացի այն, որ ողջ հայութիւնն է ոտքի կանգնելու այս կուսակցութեան հետ` սուլթաններին եւ ցարերին կործանելու համար:
«Մենք, ժողովուրդ.- պղնձակերտ աստուածներ,
Րաֆֆիներու, Քրիստափորի, մենք զինուած
Հրացաններով, բահերով,
Եւ մուրճերով, հաւատքով,
Դիիդ առջեւ, կուռ մոլուցքով մը սեւցած,
Ահաւասիկ վեհ, ոտքի՛, ոտքի՛ կեցեր ենք»:
Իւրաքանչիւր բանաստեղծութիւն «Դիակի սայլը», «Անիի աւերակներուն մէջ», «Վահագն» եւ շարքի մնացած բոլորը պատմագիրք են` հայրենասիրութեան, ժողովրդասիրութեան, մարդասիրութեան, ազատութեան իր նուիրումի: Այսքան բնականօրէն ու այսքան հարազատ հրամցուած` հաստատումն են իր ժողովրդին ամբողջովին զգալու նրա անուրանալի յատկութեան:
Եւ այս ամէնը բանաստեղծական նոր տաղաչափով, շարժման կշռոյթով, գոյների բազմազանութեամբ, լեզուական հարուստ շարահոսութեամբ, երաժշտականութեամբ, թարմ, տեսանելի բառապաշարով հրամցնելը ողջ հաւաքածուն դարձնում է արուեստի բարձրագոյն ստեղծագործութիւն:
Չի սխալուել ֆրանսացի բանաստեղծ, թարգմանիչ Լուք Ա. Մարսելը` գրելով. «Վարուժանի լեզուն հմայում է ամէն ինչ համախմբելու իր զօրութեամբ»:
«Ցեղին սիրտը» գրքից յետոյ, Եւրոպայից վերադառնալով, ուսուցչութեան տարիներին, 1912թ Ռոստովցի մեծահարուստ Յովհաննէս Պալեանի ծախսերով հրատարակուեց «Հեթանոս երգեր» ժողովածուն, որը բոլորովին նոր խօսք էր ոչ միայն իր, այլ հայ բանաստեղծութեան մէջ:
Եթէ նախորդ` «Սարսուռներ» եւ «Ցեղին սիրտը» ժողովածուներում ողջ հայութեան հաւաքական տառապանքն էր նրա անցած ճանապարհն ու ներկան, «Հեթանոս երգերում» մարդ անհատն է` իր անցեալով, իր ներքին, անձնական ապրումներով, զգացումներով, ինչպէս ինքն է բնութագրել` «Մարդ էակին գիրքն էր»:
1908թ. նա գրում էր` «Հեթանոս կէանքը օրէ օր զիս կը գրաւէ, եթէ այսօր կարելի ըլլար, կրօնքս կը փոխէի եւ սիրով կ՛ընդգրկէի բանաստեղծական հեթանոսութիւնը»:
(Շար. 3)