Տոքթ. Արմենակ Եղիայեան
Շարադասական (է)
Մեր վերջին յօդուածով տեսանք, որ բայական լրացումներէն յօդաւոր ուղիղ խնդիրին շարադասութիւնը ազատ է. ան կրնայ դրուիլ բայէն առաջ կամ ետք: Մինչ անյօդ լրացումը հարկադրաբար նախադաս է. ան չի կրնար դրուիլ բայէն ետք:
–Արան ձուկը (մը) որսաց:
–Արան որսաց ձուկը (մը):
–Արան ձուկ որսաց:
* * *
2.Պարագայական լրացումներ
Այս առթիւ շարադասութիւնը անմիօրինակ է. մերթ պարտադիր է, մերթ՝ ազատ:
Օրինակ՝
–Արան առտու որսաց:
Լեզուն չ’ընդունիր, որ ըսենք՝
–Արան որսաց առտու:
Մինչ թոյլատրելի է ըսել՝
–Արան որսաց առտուն:
Ըսենք՝ ճիշդ ուղիղ խնդիրին հետեւողութեամբ:
Բոլորովին ուրիշ կացութիւն մը կը ստեղծուի, երբ առտու-ն փոխարինենք գիշեր-ով.
Բացառուած են հետեւեալ երկուքը հաւասարապէս.
–Արան գիշեր որսաց:
–Արան որսաց գիշեր:
Ինչո՞ւ այս մերժումը՝ թէկուզ նախադաս դիրքով,− չենք գիտեր: Ո՛չ մէկ լեզուաբան ու լեզուական դասագիրք բացատրած է նման կացութիւն մը:
Մինչ ազատօրէն կարելի է ըսել՝
–Արան գիշերը որսաց:
–Արան որսաց գիշերը:
- Խառն լրացումներ
Ուրեմն խնդրոյ առարկայ են այստեղ կառոյցներ, ուր կը գոյակցին խնդրային եւ պարագայական մէկական լրացումներ:
ա. Անյօդ
–Արան առտու ձուկ որսաց:
Ինչպէս կ’երեւի նախադաս կիրարկութիւնը երկուստեք հարկադիր է:
Մերժելի են յետադաս անյօդ կիրարկութեան բոլոր տարբերակները
–Արան ձուկ որսաց առտու:
–Արան առտու որսաց ձուկ:
–Արան որսաց առտու ձուկ:
–Արան որսաց ձուկ առտու:
Բայց ահա եթէ առտու-ն օժտենք ցուցական դերանունով մը՝ այս առտու, յետադաս առաջին օրինակը,− եւ մի՛ակը,− բոլորովին ընդունելի կը դառնայ. այսպէս՝
–Արան ձուկ որսաց այս առտու:
Ծանօթ.− Զարմանալի քմայքներ ունի հայերէնը. այս ցուցականը կրող բոլոր գոյականները անպայման որոշիչ յօդ կը պահանջեն՝ ծառ-այս ծառը, երկինք-այս երկինքը, սեղան–այս սեղանը եւ այսպէս շարունակ. բոլորովին մերժելի են՝ այս ծառ, այս երկինք, այս սեղան բառակապակցութիւնները եւ նմանները: Բայց ահա ժամանակի անուններու հետ այդ յօդը կը դադրի պարտադիր ըլլալէ. այսպէս՝ այս օր (այսօր), այս առտու, այս կէսօր, այս իրիկուն, այս գիշեր, այս տարի, այս անգամ եւ այլն: Որեւէ մէկդ հանդիպա՞ծ էք այս երեւոյթի բացատրութեան,− ինքս հանդիպած չեմ եւ անշուշտ չեմ համարձակիր որեւէ մեկնաբանութիւն տալ:
Առեղծուածը ունի երկրորդ երեսակ մըն ալ. այս բառակապակցութիւնները անյօդ կը կիրարկուին մի՛այն այն պարագային, ուր անոնք ժամանակի պարագայական լրացումներ են եւ կը պատասխանեն ե՞րբ հարցումին. օրինակ՝
–Արան ե՞րբ որսաց,− այս առտու:
–Ե՞րբ պիտի քալէք,− այս գիշեր:
–Ե՞րբ պիտի կառուցէք,− այս տարի:
Սակայն երբ այս նոյն բառակապակցութիւնները իբրեւ ենթակայ կը կիրարկուին, անպայման յօդ կը պահանջեն. օրինակ՝
–Այս առտուն բախտաբեր չեղաւ, ոչ մէկ ձուկ որսացի:
–Այս գիշերն ալ վերջանալիք չունի կարծես:
–Այդ տարին տղուս աւարտականն էր:
Առեղծուածին երրորդ երեսակը այն է, որ նո՛յն բառակապակցութիւնները, պարագայական նո՛յն պաշտօնով, տրական եւ բացառական հոլովներու առթիւ նմանապէս կը պահանջեն այդ պակսող յօդը. այսպէս՝
–Այս կէսօրին զուգադեպեցաւ մեր հանդիպումը:
—Այդ գիշերէն սկսան անոնց թափառումները:
բ. Յօդաւոր
–Արան առտուն որսաց ձուկը:
–Արան ձուկը առտուն որսաց:
–Արան ձուկը որսաց առտուն:
Ասոնք երեքն ալ հայերէն կը հնչեն, եւ տեղին համեմատ երեքն ալ կիրարկող կը գտնեն, սակայն եթէ քիչ մը բծախնդիր յամենանք այս կառոյցներուն վրայ, ապա պիտի նկատենք, որ ասոնց առաջինն է ամէնէն բարեհունչն ու հեզասահը, երկրորդը հանդուրժելի է միայն, մինչ երրորդը… դժուար թէ ընդունելի ըլլայ, ընդհուպ՝ մերժելի է:
Իսկ այս վերջին մերժելին լիովին ընդունելի ու վայելուչ պիտի դառնար, եթէ ձուկը անյօդ կիրարկէինք. այսպէս՝
–Արան ձուկ որսաց առտուն:
* * *
Փորձենք բացատրել բ.-ի մէկ հիմնական յատկաութիւնը:
Հայերէնը այն բացառիկ լեզուներէն է, որ կը յաջողի շարադասութիւնը ծառայեցնել շեշտադրական նպատակներու, այսինքն՝ շեշտելու նախադասութեան այս կամ այն անդամը:
Այդ շեշտադրումը տեղի կ’ունենայ դէպի առաջ քաշելով շեշտելի անդամը:
–Արան առտո՛ւն որսաց ձուկը,− ուր շեշտուած է որսի ժամանակը՝ առտուն:
–Արան ձո՛ւկ որսաց առտուն,− ուր շեշտուած է որսի առարկան՝ ձուկը:
Այսպէս է, քանի ամէն հայու ենթագիտակիցին մէջ կը գործէ այն համոզումը, թէ նախադասութեան առաջին արտասանուած բառը ամէնէն աւելի կը տպաւորէ խօսակիցը:
Քայլ մը աւելի առաջ տանելով շեշտադրումը՝ ան տակաւին կ’ըսէ.
–Արան առտո՛ւն է որ որսաց ձուկը:
–Արան ձո՛ւկ է որ[1] որսաց առտուն:
Այս բոլորը տեղի կ’ունենան առանց գիտակցուած ճիգի, բոլորովին բնական հակումով, հայեցի լեզուամտածողութեան ինքնաբուխ թելադրանքով:
[1] «Է որ» պէտք չէ ընդմիջուի ստորակէտով. որ-ը ոչ շաղկապ է, ոչ՛ յարաբերական դերանուն:
Կապական ոչ մէկ դերակատարութիւն ունի ան. այլ խօսքով՝ ոչինչ կը կապէ: