Համազգայինի Երեւանի գրասենեակին նախաձեռնութեամբ, դեկտեմբեր 18-ին Կինոյի եւ թատրոնի պետական հիմնարկի դահլիճին մէջ նշուեցաւ մեր ժամանակի մեծերէն` բանաստեղծ Ռազմիկ Դաւոյեանի ծննդեան 80-ամեակը: Անոր գրական ժառանգութեան եւ հասարակական գործունէութեան մասին խօսեցան անուանի մտաւորականներ` գրականագէտ Դաւիթ Գասպարեանը, գրող-հրապարակախօս Ռոլանդ Շառոյեանը, բանասիրական գիտութիւններու թեկնածու դոցենտ Վարդան Պետրոսեանը եւ ուրիշներ:
Ձեռնարկին սկիզբը ներկաները մէկ վայրկեան լռութեամբ յարգեցին արցախեան գոյամարտին նահատակուած հերոսներուն յիշատակը:
ՀՅԴ Բիւրոյի ներկայացուցիչ Յակոբ Տէր Խաչատուրեան գնահատելով գրողի վաստակը` յայտնեց, որ այս օրերուն նման ձեռնարկները անգամ մը եւս կը հաստատեն մեր անկոտրում կամքը:
Խօսք առաւ նաեւ Համազգայինի Կեդրոնական վարչութեան ատենապետ Մկրտիչ Մկրտիչեան, որ խօսելով Ռազմիկ Դաւոյեան մարդու եւ գրողի մասին` գնահատեց անոր վաստակը նաեւ Համազգայինի Երեւանի գրասենեակի հիմնադրութեան գործին մէջ: Առ ի գնահատանք անոր դերակատարութեան եւ վաստակի` Մկրտիչեան Կեդրոնական վարչութեան կողմէ յուշամետալ յանձնեց Ռ. Դաւոյեանին:
Անոր մասին խօսեցաւ նաեւ Արտաշէս Շահբազեան:
Ստորեւ կը ներկայացնենք այս առիթով Մկրտիչ Մկրտիչեանի եւ Արտաշէս Շահբազեանի արտասանած խօսքերը.
Բանաստեղծի Եւ Հասարակական
Գործիչի Կերպարները Համախմբողը
Համազգայինը մինչեւ այսօր յամառօրէն կառչած կը մնայ Հայաստանի մտաւորականութեան անդամները իրենց որակաւոր աշխատանքին եւ հայկական մշակոյթին իրենց բերած ներդրումին համար մեծարելու պարտաւորութենէն ինքզինք զերծ պահելու սկզբունքին: Այս պարագան խորքին մէջ համեստութեան արտայայտութիւն է. երբ գոյութիւն ունին պետական հաստատութիւններ, նախարարութիւններ եւ մասնագիտական կառոյցներ, որոնք այս մարզէն ներս օրէնքով ստանձնած են այդ պարտականութիւնը, տէր են համապատասխան միջոցներուն, ունին կատարուող աշխատանքները մասնագիտօրէն գնահատելու կարելիութիւնն ու կարողութիւնը, ապա աւելորդ կը դառնայ Համազգայինի նման հասարակական, առհասարակ ոչ անպայման արհեստավարժ միութիւններու կողմէ այս աշխատանքը նոյնպէս կենսագործելու յաւակնութեան գործնական դրսեւորումը, մանաւանդ երբ միութիւնը իր
հիմնադրութեան օրերուն որդեգրած ծրագրով իսկ կոչուած է հայերէնն ու հայկական մշակոյթը բացառաբար սփիւռքեան տարածքներուն վրայ պահպանելու եւ տարածելու:
Բայց եւ այնպէս կան մտաւորականներ, որոնց աշխատանքին մէկ մասը գոնէ արդիւնաւորուած է սփիւռքի մէջ, կամ նպաստած` Համազգայինի Հայաստանի մէջ հաստատման, երբ տասնամեակներու պարտադիր բացակայութենէ ետք, նախորդ դարու 90-ական թուականներուն անոր համար եւս ստեղծուեցան հայրենիքի մէջ կարենալ գործելու պայմանները: Այդ օրերէն ի վեր Համազգայինը կը խաղայ Հայաստանի եւ սփիւռքի միջեւ մշակութային եւ կրթական փոխանակումներու կամուրջի դերը: Համազգայինի հայրենիք մուտքը կազմակերպողներէն մէկը հանդիսացաւ այդ ժամանակներուն իսկ հանրածանօթ ինքնատիպ բանաստեղծ Ռազմիկ Դաւոյեան:
Ռազմիկ Դաւոյեանը, համազգայնական ընկեր Ռազմիկ Դաւոյեանը ճանչցած եմ մասնաւորաբար իր մէկ գործէն` «Թորոս Ռոսլին» շարժապատկերի վիպակէն, որ ատենին` 1984-ին իբրեւ հատոր լոյս տեսաւ Նիւ Եորքի մէջ. այս խօսքին մէջ կատարուած բոլոր մէջբերումները այդ հատորէն են:
Հատորը ազգային ու մարդկային խնդիրներու լուծման համար պատգամներու հիմնական շտեմարան մըն է. ան կը վերաբերի Կիլիկիոյ հայկական թագաւորութեան` Փոքր Հայաստանի մէջ ստեղծագործած նշանաւոր մանրանկարիչին` Թորոս Ռոսլինի ժամանակակից խնդիրներուն: Բնականաբար` ան պատկերն է հեղինակին` անոր լաւագոյն յատկանիշներուն, անոր տեսլականին ու կեանքի փիլիսոփայութեան անշէջ ու յաւիտենականութեան ձգտող վկայարանը: Ահաւասիկ` կարգ մը օրինակներ.
«Հայաստանն այսքանը չէ: Սա միայն Կիլիկեան Հայաստանն է: Մեծ Հայաստանը պէտք է ազատագրել եւ միաւորել, որպէսզի իրաւունք ունենանք մեր նախնիների փառքի շարունակողները կոչուելու» (էջ 148): Իսկ ատկէ առաջ արդէն ներկայացուած էր այս հարցի ընդհանուր տարազումը. «Ահա այդ է ամէն ինչի մեծագոյն ձգտումը` ամբողջանալ» (էջ 59): Ահաւասիկ քանի մը պարզ նախադասութիւններու մէջ` հայութեան յետզարթօնքեան շրջանի
դեռ անաւարտ ազատագրական պայքարի վախճանական հանգուցալուծումը, իրականութիւն դառնալու կոչուած երազը, երանելի ազգահաւաքի աշխարհագրութիւնը: Բնաւ զարմանալի չէ ուրեմն, որ Ռազմիկ Դաւոյեան իր
հայեացքները ինքնաբերաբար ուղղած ըլլայ դէպի Համազգային, որուն հաւատամքի հիմնաքարերէն է ամբողջական հայրենիքի գաղափարը, պատմական հայրենիքին մէջ հայկական պետականութիւնը կրկին ծաղկեցնելու ծրագիրը: Հատորի եւ հեղինակի պատգամած ազգային գաղափարախօսութեան կողքին, գործին մէջ պակաս չեն նաեւ քաղաքական գործնական աշխատանքի ցուցմունքները, ինչպէս` «… պէտք է իրար հսկեն մարդիկ, հա՛յր Թորոս, հասկանո՞ւմ ես… պէտք է հետեւին ու մատնեն իրար, որ կառավարելը հեշտ լինի… կամ` «Այս աշխարհում միակ յաւերժականը մարդկային ստրկութիւնն է» (էջ 26). նաեւ բոլոր ժամանակներու հասարակութիւններու յատուկ կացութիւններու մէջ յայտնուող իրականութիւններ` «… այսօրուայ իշխանը կարող է վաղը ստրուկ դառնալ». (էջ 95). իսկ ատիկա յաճախ հետեւանք է նկարագրային ախտաւոր թերութիւններու` «կրքերի ամենաախտաւորը` փառասիրութիւնը» (էջ 31), կը մտածէ Թորոս Ռոսլին: Այս մատնանշումներու ակնբախ օրինակները մեզմէ շատ հեռու չեն ո՛չ ժամանակային, ո՛չ ալ աշխարհագրական իմաստով. երէկ ու այսօր եւ ընդամէնը քանի մը փողոց անդին:
Այսպէս, «Թորոս Ռոսլին»-ի ընթերցման ընթացքին մարդ ինքզինք կը զգայ ի՛ր ապրած ժամանակին մէջ: Այդտեղ կան յատկապէս հիմնականօրէն հայկական նկարագրի գիծեր, ինչպէս` «… հայերն այսպիսին են, ի՞նչ անենք. ամէն մէկն իրեն թագաւոր է երեւակայում, բայց հէնց թագը դնում ես գլխին, լալիս ու ողբում է բեռան ծանրութիւնից» (էջ 151-152). դեռ մօտաւոր անցեալին էր` բոլորս վարչապետ դարձանք, բայց ատկէ լաւ բան դուրս չեկաւ: Սակայն միաժամանակ` «… այս բանը լա՛ւ լսիր, հա՛յր Թորոս, մենք չենք կարող լրիւ մաքուր լինել, քանի դեռ նրանք կեղտոտ են… Մենք չենք կարող նրանց ուղարկել ահեղ դատաստանի եւ ինքներս հանգիստ խղճով ապրել դրախտում»: (Էջ 88). քաղաքական բուռն պայքարի, բայց միաժամանակ` համակեցութեան առաջնորդող առողջ գործելակերպի կոչ:
Այն տպաւորութիւնը կը ստացուի, որ Ռազմիկ Դաւոյեան հասարակական գործիչ է: Անկասկած` ան ունի այդ ապերախտ զբաղումի բոլոր կարողութիւններն ու կարելիութիւնները եւ ունեցա՛ծ է հասարակական գործունէութիւն:
Բայց ան ամէն բանէ աւելի` մանաւանդ բանաստեղծ է, ինչպէս անոր հրատարակած բանաստեղծական բազմաթիւ հատորներու կողքին, ցոյց կու տայ իր «Թորոս Ռոսլին»-ի հետեւեալ տողը. «… գեղեցկութիւն կոչուածը ինքն էլ երկատուած է. մի մասը մարդու մէջ է, միւսը` բնութեան» (էջ 58):
Ահա այս երկու կէսերու յարաբերակցութեան տեսակին մէջն է անհատի մը ինքնութեան էութիւնը. գեղեցիկը այս երկու կէսերուն անհատի մէջ ներդաշնակ ու համերաշխ գոյակցութեան հրաշալի արդիւնքն է:
Ամէն ինչ ցոյց կու տայ, որ այդ ներդաշնակութիւնը ամուր կերպով յաջողա՛ծ է Ռազմիկ Դաւոյեանի հոգիին մէջ:
Բանաստեղծի եւ հասարակական գործիչի առհասարակ հակոտնեայ տիպարները իր մօտ զիրար կը լրացնեն` կազմելով այն, ինչ որ հրապարակաւ կը պարզուի մեր առջեւ` արժանանալով մեր բոլորի գնահատանքին:
Իր ստացած պետական ու այլ բազմաթիւ շքանշաններու կողքին, պարտականութիւնը ունիմ այսօր Ռազմիկ Դաւոյեանին Համազգայինի Կեդրոնական վարչութեան կողմէ փոխանցելու Համազգայինի շքանշանը եւս: Իրեն կը փոխանցեմ նաեւ Կեդրոնական վարչութեան եւ ամբողջ Համազգայինի երախտագիտութեան զգացումները եւ 80-րդ տարեդարձի առիթով` յարատեւ առողջութեան մաղթանքները:
ՄԿՐՏԻՉ ՄԿՐՏԻՉԵԱՆ
Աւանդական Ու Ժամանակակից
Դաւոյեանը
Յայտնի ճշմարտութիւն է, որ ժամանակը ծնում է իր հերոսներին: Կեանքի վաւերացրած իրողութիւններից է եւ այն, որ հերոսները կերտում են ժամանակներ:
Դարի չափ ձգուած հայոց Գողգոթայից յետոյ, 1950-ականների երկրորդ կէսից ասպարէզում տնօրինող է դառնում բզկտուած ժողովրդի այն սերունդը, որը պէտք էր վերանորոգէր ազգային վերազարթօնքի ընդհատուած երթը եւ ապահովէր Հայաստանի նոր վերածնունդը: Երգահանների, ճարտարապետների, նկարիչների, արուեստագէտների, ֆիզիքոսների, աստղագէտների եւ միւս ասպարէզների տաղանդաւորների նուիրեալ բանակը հրապարակ իջաւ վերարթնացող Հայաստանի կերտման առաքելութեամբ, գոյացնելու համար հոգեւոր այն միջավայրը, որտեղ ծնկած ժողովուրդը ոտքի պիտի կանգնէր, ճանաչէր ինքն իրեն եւ լցուէր իր ազգի վաղուայ օրը կերտելու ինքնավստահութեամբ: Այս ընտանիքի պտղառատ սեղանի մօտ կրտսերի, բայց վաստակող արժանաւորի իրաւունքով իր տեղն է գրաւում նաեւ բանաստեղծ Ռազմիկ Դաւոյեանը:
Ստեղծագործական առաջին իսկ քայլերից նա բարձր չափանիշների եւ դժուարին մրցակցութեան հրապարակում դրսեւորում է իրեն որպէս յաւակնոտ դերակատար` բերելով ռազմիկդաւոյանական իր գոյնը եւ իր ասելիքը: Շարունակուող ժամանակի գրական-մշակութային հզօր տիրապետութեան եւ նոր ժամանակների գայթակղիչ մոտեռնիզմի պայմաններում չի ճնշւում, հաստատում է իր եսը, հաւատարմութիւնն է յայտնում լինելու ժառանգորդն ու շարունակողը իր նախորդների աւանդների եւ միաժամանակ աշխարհին ներկայանալու որպէս ժամանակակից, 20-րդ դարավերջ քայլող հայ բանաստեղծ: Ռազմիկ Դաւոյեանը գրում է.
Քայլիր մի տարի, եւ միլիոն տարի, մինչեւ որ հասնես նախապապերիդ, մի՛ գնահատիր ո՛չ անցած ճամբադ, եւ ո՛չ էլ չնչին արժէքը բեռիդ:
Եւ եթէ հասնես նախապապերիդ, ուրեմն մօտ ես եւ ապագային.- քեզանից առաջ, նրանք շատ առաջ, բիւր դարեր առաջ ճամբայ են ելել:
Եւ նրանք են, որ մօտիկ են արդէն ապագաներին բոլոր նոր ու հին:
Եւ եթէ յանկարծ քո ճանապարհին նախապապերիդ դու չհանդիպես, ուրեմն` սխալ ճամբով ես գնում, եւ ոչ մի հրաշք չի՛ փրկելու քեզ:
Ապագան անցեալի շարունակութիւնն է, եւ քո սեփական շարունակականութիւնը երէկուայ օրուայ շարունակութիւնն է լինելու, որքան ճիշդ քայլես նախնիներիդ գծած ճանապարհով, որքան լաւ իւրացնես անցեալդ, այնքան հեշտ կը յայտնագործես ապագադ, ներդաշնակ ու հաշտ կը լինես նրա հետ: Երանի թէ այսօր էլ բոլորը հասկացած ու իւրացրած լինէին բանաստեղծի բանաձեւած այս ճշմարտութիւնը:
Ռազմիկ Դաւոյեան բանաստեղծն ազգային մշակոյթի, բանաստեղծական աւանդների շարունակողն է, սակայն այդ ամէնը կաղապար չէ կամ` ձեւի մեխանիկական կրկնօրիկում, այլ մի անշօշափելի իրողութիւն է, որ պէտք է փնտռել ու գտնել նրա բանաստեղծութիւնների ոգու մէջ, ասելիքի ակունքներում, փիլիսոփայութեան ու յոյզերի ելեւէջների մէջ:
Բանաստեղծը միշտ չէ, որ անդրադառնում է պատմութեանը, բայց անցեալը, անցեալի կորուստները, յիշողութիւնները ներկայ են եւ կենդանի թրթիռի ձեւով դրսեւորւում են նրա կարօտների, տրտմութիւնների` սեփական ինքնութեան փնտռտուքի մէջ: Ահա երկու օրինակ նրա մտորումներից.
Միշտ էլ կատակում է փիլիսոփայ կեանքը…
Ուրիշների համար դա պատմութեան վթար
Իսկ ինձ համար… մնաց միայն տառապանքը:
Եւ յաջորդ մէջբերումը.
Ես խոնարհուել եմ ստուերիս վրայ
Այս իմ ստուերը
Ասես ածխացած իմ «եսը» լինի`
Իմ առջեւ դրուած:
Թերեւս կարելի է ասել, որ բանաստեղծների ու արուեստագէտների, տուեալ սերնդին գաղափարապէս ձեւաւորողը գլխաւորաբար ոչ հեռաւոր անցեալն է, սակայն նորացող, ամուր, արժանապատիւ ու աշխարհի հետ ոտք գցելու ունակ իրենց երկիրը պահանջում էր, որ վէրքը չշօշափուի այնպէս, որպէսզի այն կրկին արիւնահոսի, այդ պատճառով էլ ասուող նոր խօսքը կարծես ուրիշ բանի մասին է, գլխաւորը մնում է տողերի անտեսանելի արանքներում, սակայն միտքը արմատներով խորանում է դէպի ցաւը, եւ միաժամանակ գրողն ու արուեստագէտը իրենց ձգտումներով ու աշխարհընկալմամբ ձգտում են դէպի տիեզերք:
20-րդ դարը նուաճող հայ մարդու մէջ, ինչպէս Դաւոյեանը կ՛ասէր, ժամանակները բախւում են իրար, եւ բացայայտւում է աւելի մեծ, համամարդկային եւ տիեզերական վիշտը, հոգսն ու ապրումը:
Որպէսզի սխալ տպաւորութիւն չստեղծուի վերն ասուածից, աւելացնեմ, որ բանաստեղծ Ռազմիկ Դաւոյեանը միեւնոյն ժամանակ սիրոյ երգիչ է, բնութեան ու խոհի, օրուայ հեւքի, նրա բազմաշերտ դրսեւորումների մեկնաբանն է:
Դաւոյեանի բանաստեղծութիւնը զրոյց է մարդկանց հետ` մեղմ, անմիջական անյաւակնոտ, իրեն չպարտադրող, իր իմացածի մասին չճչացող, չյոխորտացող զրոյց:
Ռազմիկ Դաւոյեանը բանաստեղծների այն ցեղից է, որոնց բառն ու նախադասութիւնը անպաճոյճ են, հասարակ եւ պարզ: Դրանք ընթերցելիս շատերը կը մտածեն, թէ այդպէս իրենք էլ կարող են գրել, բայց հէնց փորձեն գրիչ վերցնել կամ մօտենալ համակարգչին եւ անել այն, ինչ արել է Ռազմիկ Դաւոյեանը, անմիջապէս կը հասկանան բանաստեղծի մեծութիւնը եւ անկրկնելիութիւնը: Այո՛, Դաւոյեանը ժամանակակից բանաստեղծ էր սրանից 10, 20, 30 եւ 40 տարի առաջ: Նա ժամանակակից բանաստեղծ է այսօր եւ այդպիսին կը լինի նոյնքան եւ շատ աւելի հեռու ժամանակներում: Ապագայի սիրահարներն ու գրասէրները կարդալով Ռազմիկ Դաւոյեանին` մտածելու են, որ այդ տողերը հէնց իրենց համար են գրուած:
Ռազմիկ Դաւոյեանը այսօր էլ իր գրիչը թաթախում է սեփական սրտի մէջ, այնտեղից դուրս է բերում խայտացող ալիքներ, թիթեռնիկներ, ծիածաններ, քամիներ ու անձրեւներ եւ դրանք տարածում է իր էջերի վրայ: Ցանկանանք, որ նրա այս խաղը դեռ երկար շարունակուի` յանուն մեզ, յանուն հայ բանաստեղծութեան, յանուն նրանց, որոնք հայ խօսքի ակունքից ծարաւը յագեցնելով` վաղը ու միւս օրը աշխարհի վրայ պիտի քայլեն որպէս այս բազմաչարչար ժողովրդի երթի շարունակողներ:
ԱՐՏԱՇԷՍ ՇԱՀԲԱԶԵԱՆ
Երեւան, 18 դեկտեմբեր 2020