ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ
Վերջին տասնամեակին Հայաստանի մէջ սկսաւ դիմագիծ կազմել բանաստեղծական նոր սերունդ մը, որուն կարգ մը դէմքերուն կ՛ուզեմ անդրադառնալ: Հայաստան իւրաքանչիւր այցելութեանս գրատուներու մէջ կը թերթեմ ու կը փնտռեմ նոր հրատարակութիւններ, արձակ թէ չափածոյ, որոնք հետաքրքրական ըլլան կամ շահեկան` գէթ ինծի համար: Յաճախ, շատերու նման, կը հանդիպիմ խոստմնալից երիտասարդներու կողմէ բանաստեղծական առաջին հատորներու, սակայն սպասումներս աւելի ուշ չեն արդարանար, կամ երկրորդ հատորի մը չեմ հանդիպիր նոյն անունէն: Կը յիշեմ, առաջին Հայաստան այցելութեանս ընթացքին` 2001-ին, նոյն տարին լոյս տեսած բանաստեղծական գրքոյկ մը գնեցի «Փնթի տողեր» (1) խորագրով, սակայն հեղինակուհին` Նարինէ ԱւետեանիՆ կողմէ այլ գործի մը չհանդիպեցայ աւելի ուշ: Անշուշտ այս մէկը առաջին օրինակը չէր այս առնչութեամբ. շատեր կը սկսին բանաստեղծութեամբ, սակայն աւելի ուշ կ՛անցնին արձակի, հրապարակագրութեան, նոյնիսկ … քաղաքականութեան: Երկրորդ կամ երրորդ հատոր մը գրողին կողմէ իսկական յանձնառութիւն մը կը նշէ գրականութեան նկատմամբ (2):
Անշուշտ դիւրին չէ եղած անկախութենէն ետք հասակ առնող գրողներու պարագան: Ճիշդ է որ նախկին սահմանափակումները կամ «սոցիալիստական իրապաշտութիւն» կոչուած լուծը չկար գրողներու վզին, սակայն հրատարակչութեան եւ ցրուումի կապուած կառոյցները եւս քաքայուած վիճակի մէջ կը գտնուէին: Ամէն պարագայի, բանաստեղծական նախորդ սերունդը` Յովհաննէս Գրիգորեանէն մինչեւ Հենրիկ Էդոյեան, երկար պայքարէ ետք, արդի քերթողութեան դիմաց լայն ճամբայ բացած էին եւ յստակ ու ինքնայատուկ դիմագիծով մտած հայ գրականութեան անդաստանէն ներս: Թերեւս իրենց դէմ շղթայազերծուած քննադատական արշաւանքը անուղղակի օգտակարութիւն մը ունեցած էր այն իմաստով, որ իրենց կեցուածքները ստիպուած եղած էին թէ՛ տեսականօրէն եւ թէ՛ իրենց ստեղծագործութիւններով յստակացնելու ու առաւել եւս զարգացնելու: Մինչդեռ իրենց յաջորդող անկախութեան առաջին սերունդը անտարբերութեան ու յաճախ լռութեան կը զարնուէր, ինչ որ աւելի գէշ է:
Այստեղ կ՛ուզեմ անդրադառնալ անցեալ տարի լոյս տեսած` Վահէ Արսէնի «Դոնկիխոտասպան իմ հայրենիք կամ ի սկզբանէ էին»-ին եւ Յուսիկ Արայի «Եւ սէրը ասաց» բանաստեղծական շահեկան հատորներուն:
Վահէ Արսէնի երրորդ հայերէն հրատարակութիւնն է այս գործը, իր գործը նաեւ թարգմանուած է տարբեր լեզուներու, արժանացած` տարբեր մրցանակներու եւ 2015-էն ասդին «Արտասահմանեան գրականութիւն» թարգմանական հանդէսի գլխաւոր խմբագիրն է: Հատորը իր վեց բաժիններով տարբեր հարցերու կ՛անդրադառնայ եւ գործի խմբագրին` Հայկ Համբարձումեանի կարծիքով, անոր երկփեղկուած խորագիրը, երկու գիրքերու առկայութիւնը կը նշէ իր մէջ:
Վերոյիշեալ հատորին խորագիրն իսկ կը ցոլացնէ այն անհեթեթ ու դժուար ընկերատնտեսական մթնոլորտը, որուն մէջ կ՛ապրի բանաստեղծը: Դոն Կիխոտը,առ նուազն, իր սկզբունքներէն մեկնած, անկարելի կամ անիրական երազներ կրնայ հետապնդել, մինչդեռ Վահէ Արսէնի քնարական հերոսին շրջապատը նոյնիսկ այդ մէկը երազելու կամ հետպնդելու կարելիութիւնը կը սպաննէ: Այսպէս, ան պիտի ըսէ.
«Հասցէազուրկ մտքերի պէս / ձեռքերս լցրի գրպաններս… / թաքցրի անհեթեթն իմ… / անհեթեթն` ինձ… / անյայտացրի…» («Լիցքաթափում», էջ 28): Երբեմն, այս դժուար իրականութիւնը օրագրային պարզունակութեամբ կը ներկայացուի ընթերցողին.
«ամսի մէկին մուծեցի տան վարձը… / երկուսին – հեռախօսի… / երեքին- բջջայինս անջատեցին… / գնացի քարտ գնելու / չորսին – գազն է թանկանում / հինգին – սահմանն են գրոհում»: Այսպէս, ամսուան իւրաքանչիւր օրուան դիմաց առօրեայ իրականութեան մէկ իրողութիւնը թուելով` պարտատիրոջ հետ հանդիպումէն, մինչեւ մէկու մը անձնասպանութիւնը, դրամատուներուն փակ ըլլալը, տան վարձքի պահանջը, համակարգիչին խանգարումը, գրքին վերադարձումը գրատուներէն, որովհետեւ չի ծախուիր, իսկ նոր ամսուան սկիզբը կ՛արձանագրէ. «ամսի մէկն է – / ես եմ ու Դիւրերի մօր լուսանկարը մի մաշոտուած ամսագրում… / մենք ենք… / կինս ու տղաներս հօր տանն են… / ու դուռը թակում են… / կամ վարձը, / կամ սիկտի՛ր… / ու այսպէս բացւում է առաւօտը / իմ սիրելի-հայրենի քաղաքում / ու երկրի վրայ այլեւս ազատութիւն չկայ / ու անտառներն են սեփականաշնորհել…» («Անգործողութիւն – տրամա կամ պոեմ, որ գրուել է iphoneի դարում»):
Սովորաբար առնչութիւններով զարգացող պատկերներ կը գտնենք Վահէ Արսէնի քերթողութեան մէջ, որոնց ներքին կապին պէտք է հետեւիլ: Երբեմն այդ կապը շատ յստակ չէ կամ մեքենաբար ստեղծուած կը թուի: Անշուշտ գեղեցիկ պատկերներու կը հանդիպինք նաեւ, որոնք հակառակ իրենց բարդութեան` յստակօրէն գծուած են եւ կը մնան թելադրական: Նոյն այն քաղաքը, ուր այնքան դժուար է ապրիլ, գիշերը, իր անքնութեան մէջ, բանաստեղծը կը տեսնէ իբրեւ «ճերմակող աստղ ձեռքիս մէջ, / ձեռքս փոշեկուլն է գիշերուայ» (էջ 12): Բանաստեղծական պատկերը, շատ յաճախ, լաւ մտածուած, անոր առնչուած զգացողութիւնը լաւապէս կը փոխանցէ, օրինակ` «գիղացու ձեռքերը անձիս պէս եմ սիրում… / ձեռքեր – / հողէ սարդոստայնով… / փշոտ… / սադափէ եղունգներով… / ամէն մատը մի ողնաշար երեխայի… / միակուռ… / առանձին… / երկկենցաղ արմատներ…» («Ջրերի վրայ քայլողը»): Զիս խանգարողը այն է, որ միշտ այս աշխատանքը չենք գտներ բանաստեղծութիւններուն մէջ, թերեւս որովհետեւ մէկ օրուան ընթացքին գրուած են (իւրաքանչիւր բանաստեղծութեան տակ արարումի թուականը կայ): Անշուշտ, յաճախ բանաստեղծութիւն մը կը հասուննայ գրողին մէջ եւ «կը ժայթքի» ամբողջական ձեւով, սակայն նաեւ որոշ աշխատանքի կը կարօտի, որուն ընթացքին կը մտածենք զայն:
Ութ բանաստեղծական հատորներու հեղինակ, տարիքային իմաստով Յուսիկ Արա հաւանաբար երէցն է ընթերցողին ուշադրութիւնը գրաւող բանաստեղծներու այս խումբին: «Եւ սէրը ասաց» հատորին շուրջ 150 էջերը նախ կը յատկանշուին իրենց նիւթի միութեամբ, որ սէրն է: Սաղմոսի եւ աստուածաշնչեան յղումներէն մինչեւ սումերական սալիկներու վրայ գտնուած հնագոյն սիրերգին արձագանգը եւ ժամանակակից կեանքի մէջ սիրոյ պահանջը այստեղ իրենց տարբեր վիճակներով բանաստեղծութիւններ կը դառնան:
Սէրը գրողին համար ֆիզիքական եւ հոգեկան պահանջներու ամբողջութիւն մըն է: Այսպէս, ան պիտի խոստովանի.
«Սա երգ էքո բուրմունքի յիշողութեան մասին, / էգ առիւծ, իմ սրտի սիրեցեալ: / Դու ժամանակն ես, ես այն ապրել եմ, / եւ առաւել ուժգին տենչում եմ վերապրել. /աշխարհի հնագոյն սիրերգի միջով / գալիս եմ, որ կեանքի ակունքներում հանդիպեմ քեզ: / Իմ մէջ բանաստեղծութիւն կայ դեռ չգրուած, / եւ բառն եմ ընտրել որպէս մատուցուող զոհ» («Հնագոյն սիրերգի միջով գալիս եմ քեզ, իմ սիրելի»):
Սումերական սիրերգի ներշնչումով գրուած այս տողերը կը ցոլացնեն մարդ արարածին դարերու ընթացքին միշտ առկայ սիրոյ կենսական պահանջը, որուն համար բանաստեղծը կ՛ընտրէ բառը` «իբրեւ մատուցուող զոհ»:
Բուռն սիրոյ հետ կու գայ նաեւ յուսախաբութիւնը, պատրանաթափումը, կասկածը, հեռացումը, կարօտը եւ հակասական ու նոյնիսկ զիրար ամբողջացնող զգացումներու բազմաշերտ խաւ մը, որուն վկան կը դառնայ ընթերցողը:
Սկիզբը սիրածին ֆիզիքական տեսքն է, որ առաջին հմայող ազդակը կը դառնայ.
«Քո մարմինը բանաստեղծութիւն է չքնաղ, / որ կարդում եմ մանրամասն / եւ հիանում կատարման արուեստով: / Համաչափ ու ներդաշնակ ես, / կատարեալ` ինչպէս սէրն է դարձնում անթերի» (էջ 32):
Սկզբնական այս վիճակին մէջ ամէն ինչ կատարեալ, անթերի կը թուի, եւ յարաբերական արժէքներու եւ իրողութեանց տիեզերքին մէջ միայն սէրը բացառութիւն կը թուի: Ահա, աստուածաշնչեան խօսքերու յղումներով սիրոյ երկիրը կ՛արարուի.
«Եւ իմ սէրը ասաց` լոյս լինի,/ քո աչքերը եղան. / տեսաւ, որ աչքերդ չքնաղ են, / սպիտակ մասը ցերեկ կոչեց, / սեւը` գիշեր, / որ ամէն օր քնի ու արթնանայ քո կոպերի տակ» (էջ 9), քիչ ետք աւելցնելու համար` «Եւ սէրը քեզ ստեղծեց. / եղար դու` / մարմին ու էութիւն» (էջ 10):
Հեռացած աղջկան հանդէպ կարօտի զգացումը հետաքրքրական ու ցնցիչ պատկերով մը կը փոխանցուի.
«Կարօտն է կաթում գանգամաշկիս նոյն կէտին` / համաչափ տկկոցով ու ծակող սառն է. / այդպէս մահապատիժ են իրագործում / չգիտեմ որ անտէր երկրում. /ի՜նչ ստոյգ են աչքերը քեզնից նայող հոգեվարքի» (էջ 16):
Ասոր կը հետեւի անդրադարձումը, որ սիրած աղջիկը իրողապէս իր պատկերացուցածը չէ, այլ ինք յօրինած է զայն.
«Որքան խեղճ է աշխարհն արարել Աստուած, / որ մոռացել է քեզ դնել քո մէջ, /եւ որքան խեղճացայ ես, / երբ փնտռեցի ու քո մէջ չգտայ քեզ» (էջ 38):
Եւ այսպէս, հատորի հինգ բաժիններուն մէջ սիրոյ փորձառութեան տարբեր երեսներուն, անոր հետ կապուած բազմաթիւ ապրումներուն տարբերակները կը գտնենք` մտածուած, գեղեցիկ պատկերներով ու բանաստեղծական հարուստ լեզուով մը տրուած:
————–
1.- Աւետեան, Նարինէ. Փնթի տողեր, «Ապագայ» հրատ., Երեւան, 2001:
2.- Նկատի պէտք չէ ունենալ Պետրոս Դուրեանի կամ Միսաք Մեծարենցի նման բանաստեղծներու պարագան, որոնք անհանգստութեան պատճառաւ կանուխ հեռացան կեանքէն, սակայն իրենց գրական դիմագիծը կազմած էին արդէն` իրենց կանխահաս տաղանդին պատճառաւ:
3.- Արսէն, Վահէ. Դոնկիխոտասպան իմ հայրենիք կամ ի սկզբանէ էին, «Զանգակ» հրատ., Երեւան, 2018:
4.- Արա, Յուսիկ. Եւ սէրը ասաց, «Անտարես» հրատ., Երեւան, 2018:
Դու Ես Հրաշքը
Իմ հրաշքը դու ես,
որ յայտնաբերել եմ երկրի վրայ.
եւ աշխարհը ափիս մէջ
շրջում եմ Տիեզերական ոգու նման:
Գաղտնիքների գիրքն եմ կարդում հիմա,
որ վաղնջական ու կորած էր.
մարդիկ լսել են այդ մասին,
բայց երբեք չեն տեսել,
թէ ինչպէս է բառը առնում թեւեր
ու ճախրում է հմայումով քո հայեացքի:
Քո մէկ հպումը մարգարէ է ինձ դարձրել,
պայծառատես ու գուշակ եմ կէս նայուածքիդ շնորհիւ
եւ քայլում եմ մարդկանց մէջ` ինչպէս Փրկիչն էր:
Համրին եմ խօսեցնում,
կոյրին ստիպում եմ տեսնել
եւ հանրութիւն եմ տալիս մեռեալներին անգամ:
Ես կարող եմ հասկանալ թռչունների լեզուն,
գազանների հետ զրուցել
եւ լսել լռութիւնը ձկների.
մինչեւ իսկ Էվրիդիկէին ետ բերել անդինից,
որ չյաջողուեց Օրփէոսին:
Քո հրաշքը նախաստեղծ ու սկիզբ է դարձնում
կեանքի կորցրած իմաստները.
տիեզերքում ամէն բան իր տեղում է
ու ճիշդ է նորից,
որովհետեւ ժամանակը ուրիշ չափման մէջ է հիմա
եւ այդ չափը դու ես:
Քո մարմինը լոյս է յորդում,
բուրում է հաց եւ հոսում է ջուր,
ու գեղեցկութիւնն է շրջում իր առաջին հմայքով`
ինչպէս որ էր.
ես հաւատում եմ, կրկնուել է դրախտը երկրի վրայ:
Թող չասեն,
թէ էլի մէկը այդպէս սիրել է ուրիշ մէկին.
երանի ե՛ս լինէի այդ ուրիշը,
եւ այն մէկը
քո տեսքն ունենար ու իմ անունը կանչէր:
Դէպի Անքնութիւնը Քո
Ա. Ն.-ին
կէսգիշերը մի զինուոր է`
պատերազմի աւարտին սպասող…
երազի մէջ երազ…
գիշերուայ օդը բռնկուն է դառնում,
երբ գիշերը խտանում է նրա մէջ,
եւ զուգահեռը չի տեսնում երկուորեակին իր…
ես շտապում էի դէպի անքնութիւնը քո –
տանիքների կաւէ տրաքոցների ներքոյ…
քաղաքը` ճերմակող աստղ ձեռքիս մէջ,
ձեռքս փոշեկուլն գիշերուայ,
ես` տարերք` տափաստանում շիկացող,
ամէնակուլ եւ միատարր…
մի՞թէ երգն իմ ճանապարհին է ծնւում…
գետնանցումի վերում կանգնած` ինչպէ՞ս լսել
ձայնը հողի,
ինչպէ՞ս վարուել ճիշդ…
ես շտապում էի դէպի անքնութիւնը քո…
շտապում էի բոկոտն,
բանալիների անցքերից լծւում ներս,
յեղյեղում տներ եւ ճակատագրեր,
ակօսի մէջ արմատ խրում…
զիգզագւում…
եւ չէի տեսնում երկուորեակին իմ…
ես շտապում էի դէպի անքնութիւնը քո
օդափոխիչների հիւանդ շնչառութեան ներքոյ,
շտապումիս հեւոցը` ձեռքիս շղթայուած մի բռնակեալ –
մինչեւ անտառը վերջնական հանգրուանի եւ
մարդկային կախուածութեան ձեռնամարտը
ունայն…
ես չէի տեսնում երկուորեակին իմ…
մենք քաղաքը արմատախիլ արեցինք,
թերթով փաթաթած մի ծիլ վերցրինք նուազ եւ
խրեցինք փոսի դատարկութեան մէջ…
ես շտապում էի…
մենք շտապում էինք… դէպի անքնութիւնն իրար…
այգու մէջ խնձորներ էին տրաքւում մերկ հողին,
տրաքւում էին մինչեւ ճշմարտացումը ամէնի…
տրաքւում էին մեզ ընդառաջ…
ես Աստուածն եմ,
մենք էինք Աստուած…
… եւ չէինք տեսնում երկուորեակին մեր
եւ շտապում էինք դէպի անքնութիւնը Քո…
- 02. 2010
Ամբողջ Երկիրը Քեզ Հետ Տարար
Դու չես կրկնուի,
որովհետեւ այդպէս իմ սիրտն է ցանկանում:
Փնտռեցի ու չգտայ նմանակը բառի`
մինա՛կս,
որ ասել եմ քեզ:
Գոյների մէջ մինուճարը
դու ես,
որ առաջինն էր ու վերջինը,
եւ իմ աշխարհից տարար քեզ հետ:
Ես չեմ ասում` քո գնալուց թող լոյս մնայ,
որովհետեւ այդ ճանապարհով ուրիշ մէկը չի հեռանալու:
Անիմաստ է աշխարհում ամէն բան,
ինչն առանց քեզ է.
օդը չունի ընթացք,
հացը չունի բուրմունք,
եւ գոյն չունի լոյսը,
ու տիեզերքի երկու կողմն էլ մութ է:
Քեզ չեմ ասում ցտեսութիւն,
որովհետեւ էլ երբեք ու նորից չենք տեսնուելու:
Միայն
իմ երկրի հնամենի արքայի նման
ողբում եմ ողբը ունայնութեան.
երբ դու գնացիր`
ամբողջ երկիրը քեզ հետ տարար,
ես այս աւերակների վրայ
ինչպէ՞ս թագաւորեմ:
ՅՈՒՍԻԿ ԱՐԱ