BAIKAR 147-Յարութիւն Իսկահատեան- Պէյրութ
Գերմանիոյ մէջ «Ա. Համաշխարհային պատերազմի ընթացքին չնայած գրաքննութեանը, մեզ հասան հայ ժողովուրդի Ցեղասպանութեան վերաբերեալ առաջին շշուկներն ու հաղորդումները», կ’ըսէ փրոֆ. դոկտոր Վալթեր Ֆապիան, Հայնրիխ Ֆիրպիւրխերի հեղինակած «Հայաստանը 1915-ին» խորագրեալ գիրքի նախաբանին մէջ, լոյս տեսած Պերլին 1930-ին, որ գերմաներենէ հայերէնի թարգմանած է Յունան Ղուկասեան, Երեւանի Պետական Համալսարանի հրատ., 2000, 112 էջ (էջ 5) :
Ա. Համաշխարհային պատերազմը վերջանալէ ետք, Գերմանիոյ յառաջդիմական մտաւորականութիւնը կը լսէ «Արմին Թ. Վեկների ահազանգող աղաղակը» հայոց Ցեղասպանութեան մասին: Դոկտ. Վալթեր Ֆապիան այդ ժամանակ իբր Գերմանական խաղաղասիրական ուսանողութեան ներկայացուցիչ, իսկ Արմին Վեկներ իբր Պատերազմի դէմ լիկայի նախագահ կը հանդիպին եւ կը զրուցեն Հայասպանութեան մասին Լա Հէյի եւ Ամսթերտամի մէջ տեղի ունեցող ժողովներուն: Երկու մտաւորականները սպառազինութեան մրցավազքի, քիմիական եւ հրդեհակէզ պատերազմներու, նաեւ ազգային-ընկերվարական գաղափարախօսութեան վտանգի դէմ ճառերով ու գրութիւններով կազմակերպչական աշխատանք կը տանին: Այս միջոցին Հայասպանութիւնը մոռացութեան կը տրուի մինչեւ 1930, երբ կը հրատարակուի Հայնրիխ Ֆիրպիւխերի վերոյիշեալ գիրքը, որ մեծ արթնութիւն եւ հետաքրքրութիւն կը յառաջացնէ գերմանացի յառաջդիմական մտաւորականութեան մօտ: Սակայն երեք տարի ետք նացիներու հետզհետէ զօրացումով գերմանական իշխանութիւնները գիրքը սեւ ցուցակի վրայ դնելով կ’արգիլեն անոր վաճառքը եւ հրապարակէն կը հաւաքեն: Այս մասին Ֆապիան կ’ըսէ. «Գիրքին օրինակները որոնք դրուած էին գերմանացի խաղաղասիրական եւ ընկերվարական մտաւորականներու անձնական գրադարաններում, դարձան նացիական գրոհային ջոկատների եւ Կեսթափոյի (GESTAPO- Geheime Staatspolezei- Պետական Գաղտնի Ոստիկանութիւն- Յ. Ի.) տնային խուզարկութիւնների զոհը, եթէ նրանք իրենց տէրերի կողմից խորապէս գիտակցուած վախից մինչ այդ արդէն չէին այրուել կամ ինչ որ տեղ չէին նետուել աղբի մէջ: Իսկ շատ քաղաքների գրադարաններում պահուող այդ գիրքը ոչնչացաւ քառասունական թուականների (Բ. Համաշխարհային պատերազմին- Յ. Ի.) ռմբակոծութիւններից» (էջ 6):
Հայնրիխ Ֆիրպիւխեր սրտի ու մտքի անհուն գոհունակութեամբ կ’ողջունէ Սողոմոն Թեհլիրեանի ձեռքով Թալաաթի զգետնումը Պերլինի մէջ եւ վրիժառուին արդարացումը նոյն վայրի դատարանին կողմէ: Ան Սողոմոն Թեհլիրեանը նմանցնելով գերմանացի ազգային հերոս Թելլին, հայազգի վրիժառուին կը յատկացնէ գիրքին սկիզբի «Շիրմախաչ» վերնագիրով հատուածը, ուր կ’ըսէ. «1921 Յունիս 3-ին Պերլինի երդուեալների դատարանը երկօրեայ դատական նիստից յետոյ արդարացրեց (ընդգծումը հեղինակինն է) այն մարդուն, ով սպաննել էր թուրքական ռազմական քաղաքականութեան երբեմնի ամենազօրեղ պարագլխի: Այդ վճիռը պատուոյ էջ է գերմանական արդարադատութեան պատմութեան մէջ» (էջ 9):
Սոյն գիրքին տարածումը նացիներու կողմէ արգիլուելէ 55 տարի ետք՝ 1985-ին անոր վերահրատարակութեան առիթով Ֆապիան կ’ըսէ. «Առաւել քան ողջունելի է որ այս գիրքն ահա վերջապէս կրկին հնարաւոր է ձեռք բերել: Քանզի ոչինչով չի նուազել նրա նշանակութիւնն ու հրատապութիւնը այլոց թւում նաեւ այն պատճառով, որ Ֆիրպիւխերը հայերի զանգուածային ջարդերը ինքնակամ քննութեան է առնում Գերմանիայի եւ նրա թուրք դաշնակցի կայսերապաշտական քաղաքականութեան տնտեսական եւ քաղաքական կապերի մէջ (Պաղտատի երկաթուղին): Շատ այլ կարեւոր, լռութեան մատնուած կամ մոռացուած մանրամասներ է յիշեցնում մեզ Ֆիրպիւխերը»: Ֆապիան այս գիրքին մասին եզրակացնելով կ’ըսէ. «Կան ոճրագործութիւններ, որոնք երբեք չպէտք է մոռացուեն: Հայերի ցեղասպանութիւնը պատկանում է նման ոճիրների թւին, որոնք մենք պէտք է մշտապէս յիշենք» (էջ 6):
Հեղինակը մանրամասնօրէն կը նկարագրէ սուլթան Ապտիւլ Համիտ Բ.-ի եւ Գերմանիոյ Վիլհելմ Բ. Կայսրին անհատականութեանց գիծերը եւ անոնց սերտ գործակցութիւնը: 1836-էն սկսեալ հակազդելու համար Ռուսիոյ, Գերմանիա սկսած էր սերտ յարաբերութիւններ մշակել Օսմանեան Պետութեան հետ: Հեղինակին նկարագրութենէն կը հասկնանք, թէ երկուքին ալ՝ Ապտիւլ Համիտի եւ Վիլհելմ Բ. կայսրի անձերուն մէջ ոճրագործ մարդն էր որ կը գործէր: Ապտիւլ Համիտի մասին հեղինակը կ’ըսէ. «Դժուար է որեւէ բանաձեւ գտնել այս թագադիր ճիւաղի հոգեվիճակի համար: Ապտիւլ Համիտը հարեմի հայ կնոջ զաւակ էր: Եւ այդ մարդը բազմիցս, վերջին անգամ 1909 թուին տուել է հայերին կոտորելու ուղղակի հրաման» (էջ 12): 1877-ին Օսմանեան Պետութեան ամենէն նշանաւոր պետական գործիչներէն մէկը՝ լուսաւոր եւ ազատական Միտհաթ փաշա յառաջ բերաւ եւ յայտարարեց Սահմանադրութիւնը: Ապտիւլ Համիտ ջախջախեց այդ Սահմանադրութիւնը եւ պայքարեցաւ Միտհաթի դէմ մինչեւ որ յաջողեցաւ անոր գլխատել տալ:
Հեղինակը կը շարունակէ Ապտիւլ Համիտի հոգեբանական բարդոյթները պարզել: Ան կ’ըսէ թէ սուլթանը կը տառապէր հալածախտէ եւ նոյնիսկ իր սուլթանական պալատի պաշտօնեաներէն եւ գործաւորներէն կը կասկածէր: Ֆիրպիւխեր ասոր մասին կը յիշատակէ հետեւեալ դէպքը. «Պարտէզում զբօսնելիս՝ Ապտիւլ Համիտը հանդիպում է մի պարտիզպանի, որը վեր է թռչում սուլթանին խոնարհուելու մտադրութեամբ: Դա այնպիսի սարսափ է ներշնչում սուլթանին, որ նա խեղճ արարածին տեղնուտեղը գնդակահարում է» (էջ 12): Ուրիշ պարագայ մըն ալ լաւ կը բացատրէ սուլթանի երկչոտ հոգեբանութիւնը. «Ահաբեկիչների երկիւղից սուլթանը պաշտօնական տօներին մեծ փութաջանութեամբ էր անցնում քաղաքով: Պայթուցիկ քիմիական նիւթերի ներմուծումն արգելուած էր խստագոյնս: Դեղագործներն իրաւունք չունէին կիրարկելու քլորաթթու կալիում, քանզի պալատում հնարաւոր էին համարում դրանից ռումբեր պատրաստելը» (էջ 12): Սուլթան Ապտիւլ Համիտ իր հետ միշտ քանի մը ատրճանակ ունէր: Ան այլ պարագայի մը տակ Կ. Պոլսոյ Զինուորական Վարժարանի ուսանողներուն մասին կասկած սնուցած էր իր մէջ: Ուստի ան անոնցմէ տակաւին վնաս մը չտեսած կանխահասօրէն վրէժ կը լուծէ քանի մը տասնեակ նորաւարտ սպաներու շոգենաւը գիշերով խորասոյզ ընել տալով, նախապէս պէտք եղած կարգադրութիւնները կատարելէ ետք: Այդ սպաններէն ոչ մէկը կը փրկուի:
Ապտիւլ Համիտ եւ Վիլհելմ իրարու նման նկարագրի գիծեր ունէին: Վիլհելմ Ռուսիոյ ձարին յայտնած էր խոստովանելու ձեւով, թէ ի տես պետական գարծարանի մը աշխատաւորներու գործադուլին ան ցանկատեսութիւն ունէր 500 գործաւորներ տեսնել բանակին զէնքերով գնդակահարուած: Ապտիւլ Համիտ եւ Վիլհելմ բացարձակապէս քննադատութիւն չէին հանդուրժեր եւ քննադատողները ուշ կամ կանուխ նենգաբար կը սպաննէին: Երկու թագադիրներն ալ հակում ունէին դերասանութեան: Այդ մէկը թէեւ արուեստ էր, սակայն իրենց համար հիւանդագին, նենգ ու խարխափ հոգեբանութեան դրսեւորումն էր եւ գոհացումը՝ ոչ բաւարար, այլ անոնք իրական կեանքի մէջ կը շարունակէին փնտռել իրենց չարիքի պտուղները քաղել սպանութիւններով, բանտարկութիւններով, խոշտանգումներով եւ վերջ ի վերջոյ լայնածաւալ պատերազմներով: Այս երեւոյթին մասին Հայնրիխ Ֆիրպիւխեր կ’ըսէ. «Ապտիւլ Համիտն ու Վիլհելմը գազանանում էին իրենց յարմարադերերով: Ոսկեղջիւրի (Վոսփորի նեղուցի ցամաք մտած մասը- Յ. Ի.) ափին կայսրն իրեն դուր էր գալիս շողոքորթ արիւնահեղ բանսարկուի, իր սղոցող խղճից մշտապէս տանջուած չարագործի դերում, մինչդեռ սուլթանը Շփրէի (Spree-Շփրէ- գետ մը որ կ՛անցնի գերմանական Սաքսոնիի, Պրանտընպուրկ եւ Պերլինի նահանգներուն ինչպէս նաեւ չեխական Ուսթի Նատ Լապէմ նահանգի մէջէն – Յ. Ի.) ափում հերոսի դերեր էր խաղում անճաշակ խանդավառութեամբ: Մէկը Մաքպէթ էր, Ֆրանց Մոոր, Արքայ Կավտիուս, միւսը Տարտարենի, Տոն Քիշոտի եւ Լոհենկրինի խառնուրդ: Ապտիւլ Համիտի մօտ այդ խաղը արիւնահեղ լրջութիւն էր: Վիլհելմի մօտ կատակերգութիւնը, որը լուրջ սկիզբ էր ընդունել, աշխարհի կէսի համար դարձաւ արիւնահեղ ճակատագիր»: Ապա Ֆիրպիւխեր կ’եզրակացնէ. «Եթէ մոլեգնում են արքաները, պէտք է ապաշխարեն ժողովուրդները» (էջ 14):
Ապտիւլ Համիտի մասին կ’ըսուի պատմութեան ամենէն մռայլ կերպարներէն մէկը, որուն գահակալութիւնը 1876-ին սկսաւ ոճիրներով: Ապտիւլ Ազիզ սուլթանը պալատին մէջ սպաննուեցաւ: Անոր յաջորդող Մուրատ Դ. սուլթանը հինգ ամիս կառավարելէ ետք գահընկէց եղաւ իբրեւ թէ խելագարութեան պատճառով: Ան իր եղբայրը՝ Մեհմէտ Ռեշատը 34 տարի բանտին մէջ պահեց:
Ահա այսպիսի կեղտոտ նկարագրի տէր մարդ մըն էր որ յղացաւ եւ գործադրեց Հայասպանութեան առաջին երկու հանգրուանները՝ 1894-1896-ի եւ 1909-ի Կիլիկիոյ Աղէտը: Գերմանացի մտաւորականը դիպուկ ձեւով ներկայացուցած է անոր ոճրային էութիւնը: