ՅԱՏՈՒԿ «ՊԱՅՔԱՐ»ԻՆ
ՅՈՎՍԷՓ ՆԱԼՊԱՆՏԵԱՆ
Այո, նաեւ Շաւարշ Նարդունին ըսած է. «Ո՜վ իմ ըղձալի հայերէնս, առա-ւօտեան պէս թարմ եւ գիշերուան պէս խորունկ, մանուկի պէս զուարթուն եւ տարեցի մը պէս իմաստուն, սիրոյ պէս հաճելի եւ գարնան պէս գեղեցիկ»:
Գիտենք, որ մենք լեզուապաշտ ազգ ենք… բայց, շատ շատերը մաքուր եւ ճիշդ չեն խօսիր: Քանի որ լեզու մը ճիշդ խօսիլը՝ գիտակցութիւն է, գիտելիք ունենալ է, նախանձախնդիր ըլլալ է, ճաշակ է, եւ այլն:
Վերջին աւելի քան քառորդ դար, Սփիւռքի տարածքին, գրուած են բազմա-թիւ յօդուածներ, նոյնիսկ հրատարակուած են բառարաններ, լեզուի անաղար-տութիւնը պահելու եւ զարգացնելու, քանի որ «…Ի՞նչ ունենք աշխարհում, որ այսքան մերը լինի»… բայց սայլը տեղէն չի շարժիր:
Դժբախտաբար արեւելահայերէն լեզուի մէջ աղաւաղումն ու լեզուի ջարդը կը շարունակուի: Այո շատ մը անտեղի օտարաբանութիւններ դուրս եկած են գործածութենէ, բայց Հայաստանի անկախացումէն արդէն անցած է 30 տարի եւ դեռ աւելի քան 2400 անհարկի բառեր -ամէն օր- կը գործածուի արեւելահայե-րէնի մէջ, չնայած որ անոնց համարժէքները ունինք:
Աշխարհի բոլոր լեզուները, տարբեր չափերով, կ’ազդուին այլ լեզուներէ եւ կը ներմուծեն բառեր, որոնք չունէին նախապէս: Բայց երբ մեր լեզուն ճկուն է եւ կարողութիւն ունի -ունեցած է- նոր եւ գործածելի բառեր ստեղծելու, ինչո՞ւ չգործածենք, չստեղծենք… եւ ինչո՞ւ մեր մատղաշ սերունդը օտարամոլութեան մէջ մխրճուի, ինչո՞ւ -լեզուի միջոցաւ- անոնց մօտ չզարգացնենք ազգային գիտակցութիւնը, մեր լեզուի գեղեցկութիւնը եւ հմայքը:
70 տարիներու Խորհրդային շրջանէն մեզի ժառանգ մնաց այնպիսի բա-ռեր եւ դարձուածքներ, որոնք մինչեւ այսօր կը գործածուին առանց լրջօրէն գիտակցելու, որ անոնց համարժէքները կա՛ն, եւ պէտք է սորվեցնել ճիշդը գոր-ծածելու, սկսելով՝ բանասէրներէ, մանկավարժներէ, մասնագէտ անհատներէ:
1986 թուականին գրած եմ յօդուած մը «Մաքուր հայերէն խօսիլ», որ արժա-նացաւ իմ դասախօս, աւագ ընկեր, հանգուցեալ Փրոֆ. Ռաֆայէլ Իշխանեանի մեծ գնահատանքին: Այդտեղ, ի միջի այլոց կ’ըսեմ. «Ազգային զուլալ ոգին կը պահանջէ, որ մեծերը աւելի եւս գիտակցին կատարուած, եւ շարունակուող, մեծ սխալը, եւ գոնէ կամաց-կամաց ուղղուի եւ մաքրուի մեր լեզուն: Տեսնենք պիտի փոխո՞ւի…»: (Յովսէփ Նալպանտեան, «Կեանքի շարունակուող շաւիղ-ներ», Լոս Անճելըս, 2015, էջ 20):
Պարոյր Սեւակը դիպուկ կերպով ըսած է. «…Օտար բառերի գործածու-թիւնը դարձել է մի տեսակ կիրթ լինլու, զարգացածութեան, խելքի նշան, մինչ-դեռ դա պիտի ընկալուի իբրեւ տգիտութիւն, կիսագրագիտութիւն, մտաւոր խեղճութիւն…»:
Եւ այսպէս Ստեփան Մալխասեանց իր «Հայերէն բացատրական բառարա-ն»ի մէջ (Պէյրութ, 1955, Առաջաբան, ԺԴ էջ) հատոր 1, հետեւեալը կ’ըսէ. «Լրացնել բառարանը բազմաթիւ եւրոպական բառերով, որոնք գործածական են ռուսերէնի մէջ եւ ռուսերէնի միջոցով մտել են մեր լեզուի մէջ»: Անշուշտ խօսքը հազարաւոր բառերու մասին է:
Արդարեւ -մեր գիտցածը բան մը չէ անոր քով, զոր օր մը պիտի գիտնանք, բայց ի՛նչ որ օր մը պիտի գիտնանք՝ բան մը չէ անոր քով, զոր երբեք պիտի չգիտնանք:
Խորհրդային Հայաստանի շրջանէն ցայտուն օրինակ մը. «Սա մի մոնու-մենտալ կոնցեպցիա էր: Ի՜նչ արած որ օպպոզիցիայի կոնսպիրացիան վերածեց նրան մի տոտալ կատաստրոֆայի, շնորհիւ այդ ցինիկ ռեակցիայի իր վերջին ռեկիոնալ սեսիայում մեզ դէմ որդեգրած ակտիւ եւ ակրեսիվ տակտիկայի»: Ահա ձեզի լեզուի ջարդը…:
Հայերէն լեզուի մէջ նոր գրական բառեր են՝ մանրադիտակ, մանրէ, սա-ւառնակ, յածանաւ (թշնամին լրտեսող մարտանաւ), օդանաւ, յաղթահանդէս, բարեխիղճ, բարեփոխել, ախտահանել, բուրումնաւէտ, ծաղկաբոյր, այլ-ընտրանք, գովազդ, ծանուցանէր, ձեռաձիր (tip), բնասուրճ, այլախոհ, բնապահ-պանում, թուատախտակ, սղաճ, բեռնատախտակ, հեռավար, ճաշագիր, վճրա-տոմս, չափերիզ, շրջաջրիչ (sprinkle), ջերմակարգիչ (thermostat), անջրանցիկ (waterproof), շարժանկար, յայտագիր, համոյթ, տեսագրել, փորձադաշտ, սահա-դաշտ, վերակարգել, լուսնագնաց, գրապահոց, շարժունակ, որականիշ, հան-րախանութ, ծանրորդ, մարզադպրոց, ձիւնաշղթայ (snow chain), ճանապարհա-հարկ (toll), ազդատախտակ (traffic sign), փապուղի (tunnel), կառատուն, խաչ-մերուկ, տուգանագիր (fine), քթթալոյս (flasher), գեղասահք, մղակ, գնահատա-նուէր, արհեստավարժ, գերհաղորդիչ, եւ այլն:
Ըստ Հրաչեայ Աճառեանի, հայերէնը պարսկերէն լեզուէն փոխ առած է 1405 բառեր: Ինիսունը միջին պարսկերէնէն (պահլաւերէն), իսկ 445-ը 11-րդ դարէն ետք, նոր պարսկերէնէն: Կու տանք քանի մը բառեր՝ բժիշկ, վաճառա-կան, ռազմիկ, ուժ, ազատ, մարդ, ասպետ, ամբարտաւան, աշխարհ, աշխետ, իշխել, պատկեր, պատգամ, պատիւ, պատուհաս, պատրաստ, մարզպան, մարզ, բախտ, դրախտ, լախտ, ախտ, դանակ, դաստակ, բաժակ, օժանդակ, բա-րակ, գուշակ, սմբակ, սուրհանդակ, ասպանդակ, ժամանակ, ասպար, վճար, աշակերտ, եւ այլն: Իսկական հայերէն բառերը կը կազմեն մեր բառապաշարի 70%-ը միայն:
Ահա հոյլ մը բառեր, ձախ կողմը օտարաբանութիւնը, աջ կողմը հայերէնի համարժէքը: Անշուշտ յօդուածի մը սահմանին մէջ չենք կրնար աւելի քան երկու հազար բառերը տալ: Բոլոր բառերու ողղագրութիւնը դասական է:
Ա- Աբոնեմենտ- բաժանորդագիր: Աբոնենտ- բաժանորդ: Աբորտ- վիժում: Աբս-տրակտ- վերացական: Աբսոլիւտ- բացարձակ: Աբսուրդ- անհեթեթութիւն, անիմաստ: Ագրեսիա- նախայարձակում: Ագրեսիւ- յարձակողական: Ադապ-տացնել- յարմարցնել: Ադմինիստրացիա- վարչակազմ: Ադմինիստրատոր- վա-րիչ: Ադմիրալ- ծովակալ: Աթեիստ- անաստուած: Ալմանախ- տարեգիրք: Ակտ- գործ, գործողութիւն: Ակտիւօրէն- աշխուժօրէն, եռանդուն: Ակտուալ- հրա-տապ: Ակցիա- ցոյց, գործողութիւն: Ամբիցիա- յաւակնութիւն, հետամտութիւն: Անալիզ- տարրալուծում: Անարխիա- անիշխանութիւն: Անախորիզմ- ապա-ժամ, ժամանակավրէպ: Անթոլոգիա- ծաղկաքաղ: Անտենա- ալեհաւաք: Ասամ-բլիա- համագումար: Ասիստենտ- օգնական: Աւանս- կանխավճար: Աւիացիա- օդուժ: Ավարիա- վթարանք, վնաս: Աւտոմատ- ինքնաձիգ: Ատոմ- հիւլէ: Ատրի-բուտ- յատկութիւն: Արխիւ- դիւան, պահոց: Արտիստ- դերասան, արուեստա-գէտ: Աւտօ- ինքնաշարժ: Աֆերիստ- խաբեպատիր (անձ): Աֆիշ- ազդագիր: Աուդիտ- հաշուեքննութիւն: Աֆորիզմ- առակ, առած, եւ այլն:
Բ- Բագաժ- ծրար, կապոց: Բազա- հիմք, խարիսխ: Բազիլիկա- տաճար, մայր եկեղեցի: Բալ- նիշ, գնահատական: Բալանս- հաշուեկշիռ: Բալէտ- բեմապար: Բալկոն- պատշգամ: Բակտերիա- մանրէ: Բանդա- աւազակախումբ: Բանդիտ- աւազակ: Բանկետ- հիւրասեղան, խնջոյք: Բարիկադ- պատուար, պատնէշ: Բիբլիա- Ս. Գիրք, Աստուածաշունչ: Բիզնես- առեւտուր, գործարարութիւն: Բիոլոգիա- կենսաբանութիւն: Բիւրոկրատ- գրասենեկեան, պաշտօնեայ: Բլեֆ- խաբկանք: Բլոկ- դաշինք, զանգուած: Բրիգատ- վաշտ, խումբ: Բրոշիւր- գրքոյկ: Բուտիկ- կրպակ, եւ այլն:
Գ- Գալակտիկա- համաստեղութիւն: Գալերիա- պատկերասրահ: Գաստրոլ- հիւրախաղ: Գաստրոնոմ- նպարատուն: Գարանտիա- երաշխիք: Գենետիկա- ծագումնաբանութիւն: Գիգանտ- հսկայ: Գիմնազիա- կրթարան: Գլոբալ- հա-մաշխարհային: Գոնկրէս- խորհրդարան, համաժողով: Գրանդ- մեծ: Գրանտ-
դրամաշնորհ, եւ այլն:
Դ- Դակումենտ- փաստաթուղթ: Դեբյուտ- առաջնաելոյթ, սկիզբ: Դելեգացիա- պատուիրակութիւն: Դելիկատես- նրբախորտիկ: Դեկան- ուսումնապետ: Դեկ-րետ- հրամանագիր: Դեկոր- զարդարանք, գեղազարդ: Դեկորացիա- բեմա-զարդարում, զարդարում: Դեմագոգ- ամբոխավար: Դեմոկրատ- ժողովրդավար, ռամկավար: Դեպրեսիա- ընկճախտ: Դեպուտատ- պատգամաւոր: Դեպօ- մթե-րանոց: Դէ-ֆակտօ- փաստօրէն: Դետեկտիւ- խուզարկու: Դիզայն- գծագրիչ, գծաձեւող: Դիկտատոր- բռնապետ: Դինամիկ- շարժունակ: Դինաստիա- գահա-տոհմ: Դիսկուսիա- բանավէճ, քննարկում: Դիսպեչեր- առաքող, կարգավար: Դիպլոմ- վկայական: Դիպլոմատ- դիւանագէտ: Դիսերտացիա- քննաճառ: Դի-սոնանս- խժաձայնութիւն: Դիստանցիա- հեռաւորութիւն: Դիսցիպլին- կարգապահութիւն: Դիրիժոր- խմբավար: Դոգմա- դաւանանք: Դոզա- չափ, չափաքանակ: Դոսյէ- թղթածրար: Դուետ- զուգերգ: Դրամատուրկ- ողբերգակ, թատերագիր: Դրամատուրկիա- ողբերգութիւն, եւ այլն:
Զ- Զէնիթ- գագաթնակէտ, բարձրակէտ: Զիբիլ- աղբ: Զոնա- գօտի: Զաւթիչ- յա-փշտակիչ, եւ այլն:
Է- Էգոիզմ- եսասիրութիւն: Էթիկայ- բարոյագիտութիւն: Էլեգանտ- պերճաշուք: Էլեմենտ- տարր: Էլէգիա- եղերերգութիւն: Էլիտա- ընտրանի, վերնախաւ: Էկ-զոտիկ- տարաշխարհիկ: Էկոնոմիկա- տնտեսութիւն: Էկստրեմիստ- ծայրայե-ղական: Էկրան- պաստառ: Էմբլեմ- խորհրդանշան, նշանակ: Էմիգրացիա- ար-տագաղթ: Էմոցիոնալ- յուզական: Էներգիա- ուժանիւթ: Էնտուզիազմ- խանդա-վառութիւն: Էպիզոդ- դիպուած: Էպիքական- դիւցազներգական: Էպոխա- դա-րաշրջան: Էպոս- վիպերգութիւն: Էսթետիկա- գեղագիտութիւն: Էսսէ- խոհա-գրութիւն: Էսքալացիա- մագլցում: Էսքիզ- ուրուագիծ: Էտապ- փուլ: Էրոտիկա- հեշտասիրութիւն: Էքսկլուզիվ- իւրայատուկ, միակ: Էքսպերիմենտ- փորձա-րարութիւն: Էքսպերտ- փորձագէտ, փորձառու: Էֆեկտ- տպաւորութիւն, ար-դիւնք: Էֆեկտիվ- արդիւնաւէտ, եւ այլն:
Թ- Թեզիս- աւարտաճառ, դրոյթ: Թեմա- նիւթ: Թէորիա- տեսութիւն: Թիմ- խաղախումբ, խումբ: Թորթ (տորտ)- կարկանդակ: Թունել- գետնուղի, փա-պուղի: Թրենտ- ուղղութին, եւ այլն:
Ժ- Ժարգոն- ռամկախօսութիւն: Ժիւրի- դատակազմ: Ժուռնալիստ- լրագրող:
Ի- Իդեա- գաղափար: Իտէալական- կատարեալ: Իտէոլոգիա- գաղափարա-խօսութիւն: Իմպերիա- կայսրութիւն: Իմպերատիվ- հրամայողական: Ինդեքս- ցուցակ, ցանկ: Ինժեներ- ճարտարապետ: Ինկուիզիցիա- հաւատաքննութիւն: Ինովացիոն- նորարարական: Ինտելիգենտ- մտաւորական: Ինտելիգենցիա- մտաւորականութիւն: Ինտերվիու- հարցազրոյց: Ինտիմ- մտերմիկ: Ինտո-նացիա- հնչերանգ: Ինֆեկցիոն- վարակիչ: Ինֆորմացիա- տեղեկութիւն, եւ այլն:
Լ- Լաբորատորիա- Տարրալուծարան, աշխատանոց: Լայք- հաւանում: Լե-գենտ- առասպել: Լեգիտիմ- օրինական: Լիդեր- առաջնորդ, ղեկավար: Լոյալ- օրինապահ, հաւատարիմ: Լոն- փոխառութիւն, եւ այլն:
Խ- Խարիզմա- շնորհ, գրաւչութիւն: Խիրուրգ- վիրաբուժ: Խրոնիկա- ժամնա-կագրութիւն:
Եւ տակաւին՝ կաբինետ, կազինօ, կաթեդ-րալ, կապիտալ, կապսուլ, կանիբալ, կառնաւալ, կատալոգ, կերամիկա, կինե-կոլոգ, կինօ, կլասիկ, կլասիֆիկատ, կլինիկա, կլոբալ, կոալիցիա, կոսմետիկա, կոլեգա, կոլեկտիւ, կոմեդիա, կոմիկ, կոմպոնենտ, կոմպլեքս, կոնկրետ, կոն-կուրս, կոնսերւատորիա, կոնսուլ, կոնտակտ, կոնցերտ, կոնտրակտ, կոնցեպտ, կոնֆերանս, կոռեկտ, կորպուս, կոոպերացիա, կրաֆիկ, կրեդիտ, կրիզա, կրի-տիկական, կուլտուրա, հարմոնիա, հեգեմոն, հիգենա, հումանիստ, հումոր, հոսփիտալացվել, մաեստրօ, մակնիտուդ, մանդատ, մանիֆեստ, մասիվ, մաս-կարադ, մատերիալ, մելոդիա, մեմուար, մենեջըր, մենիու, մետաֆոր միկրոբ, մինիմում, մինիստր, միսիա, միտինգ, մոբայլ, մոբիլիցացիա, մոնոպոլ, մորալ, նարկոզ, նատուրալիստ, նացիոնալ, նացիոնալիզմ, նոկաուտ, նոնսենս, նովել, նորմալ, շաբլոն, շալուար, շանտաժ, շարֆ, շիֆր, շոփինկ, շտատ, շտրաֆ, չեմպիոն, պաթոս, պարլամենտ, պասիվ, պարազիտ, պարոդիա, պարտներ, պացիենտ, պէյզաժ, պերսոնաժ, պերսոնալ, պինցետ, պլան, պոէզիա, պոետ, պոմադա, պոպուլիզմ, պրոբլեմ, պրոդուկտիվ, պրովենցիա, պրոցես (գործ-ընթաց) պրեստիժ, պունկտուալ, ռադիկալ, ռացիոնալ, ռէալիզմ, ռեակտոր, ռեժիմ, ռեժիսոր, ռեկլամ, ռեկտոր, ռէյտինգ, ռեստորան, ռէֆերի, ռեֆորմ, ռինգ, ռիսկ, սաբոտաժ, սալոն, սապոն, սելեկցիա, սեկցիա, սենարիստ, սեմեստր, սիմֆոնիա, սենատ, սիմվոլ, սինթեզ, սինոնիմ, սիստեմ, սիտուացիա, սկլերոզ, սոլիդ, սոնետ, սոցիոլոգիա… եւ այլն, եւ այլն:
Նշան Պէշիկթաշլեան ըսած է. «Գողթան գաւառի հին գինի է մեր լեզուն, միւռոնով, խունկով, մանանայով ու հազարումէկ ծաղիկներով առլի… Կարաս, կարաս գինի է ան, եռուն եւ պղպջուն աշուղներու տաք ու կրակ երգերով…: Ու մերթ նման է մեր լեզուն արքայական գանձի մը, ուր ոսկերիչներու անմահ գունդեր կ’աշխատին գլխահակ»:
Հիանալի է Արշակ Չօպանեանի «Գեղօն ի պատիւ հայ լեզուին» գրութիւնը. «Ինչպէս գետ մը անհուն, հինաւո՜ւրց լեռներու անմատոյց բարձրունքներէն ծնած, եւ որ անհաշուելի ժամանակներէ ի վեր արեւուն տակ կը պտտեցնէ իր թարմ կեանքը մշտահոս ու երգեցիկ, դուն կը վազես դարերուն մէջէն, ով գեղե-
ցիկ ու քաղցր Լեզու Հայկական»:
Արդեօք մենք անյարմար պէտք չէ՞ զգանք (եւ ամօթ), երբ հսկայ օտար լեզ-ւաբաններ գովերգած են մեր ոսկեղենիկ լեզուն, պէտք չէ սթափինք մաքուր եւ անաղարտ խօսելու, պահելու մեր սիրասուն լեզուն:
Անթուան Մէյէ ըսած է. «Յայտնի է, որ հայերէն այբուբենը գլուխ-գործոց մըն է: Հայ հնչաբանութեան հնչիւններէն իւրաքանչիւրը յատուկ նշանով մը նօ-թագրուած է, եւ դրոյթը այնքան լաւ հաստատուած է:… Այդ լեզուին ճոխութիւնն ու ճկունութիւնը ուժ մը եղած է Հայ Ազգին համար: Հայ ազգը անոր հաւատա-րիմ մնացած է, եւ ան ինքզինք կը պատուէ՝ դեռ այսօր ալ տօնախմբելով այդ-պիսի ստեղծագործութեան մը յիշատակը»:
Գերմանացի հայագէտ Ֆրետրիք Մաքլէր կ’ըսէ. «Այնքան կը սիրեմ ձեր լեզուն, որ մեր տան մէջ ներկայիս Հայերէն կը խօսիմ կնոջս ու զաւակներուս հետ: Կայսրի մը պէս հպարտ եմ հայոց լեզուն գիտցած ըլլալուս համար»:
Պէտք է յուսանք եւ լաւատեսօրէն մօտենանք այս չափազանց լուրջ եւ հա-մահայկական հարցի լուծման: Եթէ մենք ՄԷԿ ազգ ենք, ապա լեզուն մաքրա-զտելէ ետք պէտք է ուղղագրութիւնը ՄԷԿ դառնայ, դասական:
Այս ԱԶԳԱՅԻՆ ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹԻՒՆ է, անյետաձգելի պահանջ մը, որ բոլոր կողմերը (ՀՀ, Սփիւռք, կուսակցութիւններ, միութիւններ, եւ այլն) պէտք է ի գործ ամէն դժուարութեանց յաջողցնեն:
Ժագ Յակոբեան
Դուն կը շնչես ցորենն ու վարդն արարատեան մո՜րճ դաշտերուն,
Դուն կը հնչես ու կը շաչես ռազմերն արմէն քա՛ջ վաշտերուն,
Ինչ ալ ըլլայ, ո՛ւր ալ ըլլամ՝ չեմ մնար որբ, խեղճ եւ անտուն,
Քանի ի՛մս ես, դո՛ւն Մասիսի, Հայկի մասունք իմ ՀԱ՛Յ ԼԵԶՈՒ:
Գալիֆորնիա, Սթուտիօ Սիթի
Յունուար, 2021:
————————–