ՄԵԼԱՆԵԱ ԲԱԴԱԼԵԱՆ
1953ին՝ Սարգիս Վահագնի առաջին պատմուածքի հրապարակումից յետոյ, սկսւում է տարիների գրական բեղուն գործունէութիւնը՝ ծննդավայրում, Բէյրութում եւ յետագայում շարունակւում Լոս Անջելեսում՝ սփիւռքեան իրականութեան մէջ կրելով հայ գրողի, այն էլ՝ հայերէնով ստեղծագործողի դժուարութիւններն ու պատասխանատուութիւնը նաեւ:
Ինչպէս գրում է Գեղամ Սեւանը. «Կեանքում բարդուեց մի սիրելի հոգս եւս՝ Սփիւռքում հայ գրող լինելու հոգսը»: Սիրելի հոգս, որովհետեւ անապահով կեանքի պայմաններում, «ի գին ապրուստի ժամանակի անհաշիւ վատնումների» մէջ գրելու համար խլուած ժամանակը ամենաթանկն ու ամենասպասուածն է լինում: «…Անկարելի է նաեւ չգրել, որովհետեւ գրելը ոչ ֆանթեզի է մեզի համար եւ ոչ ալ ժամանց: Այլ՝ պայքարի ձեւ մը, ընդվզում մը մեզ շրջապատող տգեղութիւններուն եւ անարդարութիւններուն դէմ: Տակաւին, կը հաւատամ՝ գրելով հայրենասիրութեան աքթ (արարք-Խմբ.) կատարած ըլլալ, ոյժերուս ներած չափով սատարել մեր ոսկեղենիկ լեզուի պահպանման ու տարածման: Ին՛չ փոյթ, թէ քիչ է թիւը մեր ընթերցողներուն: Բայց գոնէ ունինք այն հաւաստիքը, թէ ունինք հայրենիք մը, որ կը հասկնայ մեր կացութիւնը եւ մեր կողքին է միշտ», Սարգիս Վահագնի այս տողերի մէջ ամփոփուած են ներքին այն շարժառիթները, որոնք մղել են նրան գրիչ վերցնելու: Բացի այս, հայերէնով գրելը Սփիւռքի շատ գրողների համար ներքին պահանջ է, որոշ դէպքերում միջավայրի լեզուական՝ երբեմն բացարձակ օտարութեան մէջ մայրենիով հաղորդակցուելու միակ միջոցը, ինքնութեան պահպանման ենթագիտակցական անհրաժեշտութիւնից եկող:
Արձակագրի համար ամենակարեւորը՝ շրջապատի, միջավայրի հանդէպ դիտողականութիւնն ու մարդաճանաչողութիւնը, յատկանիշներ, որոնց տիրապետում է Սարգիս Վահագնը լիովին, արդէն իսկ բաւարար ատաղձ են գրական այն գործերի համար, որոնք ներկայացուած են իր վերջին՝ «Ծաղկաքաղ Պատմուածքներու» վերնագրով ժողովածուում՝ տպագրուած Լոս Անջելեսում, 2016թ., հրատարակութեամբ՝ Թեքէէան Մշակութային Միութեան:
Նրա գրական հմտութիւնները, աւելի շուտ՝ նախասիրութիւնները գեղարուեստական արձակի՝ պատմուածքի ժանրում (գրական սեռին մէջ-Խմբ.) են առաւել բացայայտուել, չնայած գրել է թատերգութիւններ, աւելի վաղ՝ բանաստեղծութիւններ նաեւ, իսկ 2004ին գրուած «Արշիլ Գորկի» վէպը բաւական հետաքրքրութիւն առաջացրեց եւ գնահատուեց՝ արժանանալով ՀԹՄՄ եւ «Հայկաշէն Ուզունեան» գրական մրցանակների:
Անբռնազբօս ոճը, լեզուական պարզ կառուցուածքը, առաւել հետաքրքրութիւն ստեղծելու համար ընթերցողի միտքը, ուշադրութիւնը անհարկի չլարելու՝ Սարգիս Վահագնի արձակին բնորոշ այս յատկանիշները շատ յարիր են այն թեմաներին, որոնք գրողի հետաքրքրութիւնների շրջանակներում են եւ ենթադրում են պատումի հէնց այդ ձեւերը: Իրականութեան՝ երբեմն ուղղակի անդրադարձներ են պատմուածքներում կատարուող դէպքերն ու երեւոյթները, տարբեր ժամանակներում, տարբեր միջօրեականներում առօրէական կեանքի, առտնին ապրուստի, հոգսի հետ խառնուած փոխյարաբերութիւնների մէջ ապրող հայ մարդկանց մասին, որտեղ հոգեբանութեան թաքուն շերտերի այնպիսի բացայայտումներ են արւում՝ երբեմն այնքան ուղղակի ու մերկ ներկայացուող, որ գրականութիւն եւ կեանք սահմանների միջեւ տարբաժանում չես էլ զգում: Գործողութիւնները, որ բնորոշւում են հանդարտ ընթացքներով, ապրուող օրերի սովորական, բնականոն ռիթմով, սակայն ներքին, եթէ ոչ տագնապ, բայց անհանգիստ մի բան, այնուամենայնիւ կայ դրանցում, գրեթէ բոլոր պատմուածքներում կտրուկ կամ անակնկալ աւարտ են ունենում, եւ սա առաւել հետաքրքրութիւն հաղորդողն է նրա այս գործերին: Դրա լաւագոյն օրինակը «Վրէժը» պատմուածքն է՝ նախաբանում որպէս իրական դէպք ներկայացուած, որ մի յուզիչ պատմութիւն է կամքին հակառակ Թուրքիա գործուղուած, եւ որովհետեւ թուրքերենին միակ տիրապետողն էր աշխատավայրում, եւ հայ մի գործաւորի մասին: Նախնիների բնօրրանում՝ Արեւմտեան Հայաստանում առաջին անգամ յայտնուելու, ապրուած զգացումների ու յուզումների ֆոնին՝ պատանութեան տարիներից հօրից լսած պատմութիւններն ու նկարագրութիւնները՝ կախարդական քաղաքի մասին, միախառնւում են իրականութեան գորշ ու անձեւ պատկերներին: Յուսախաբութեան այդ ալիքին, սակայն, բնութեան գեղեցկութիւնները փոխում են այն տպաւորութիւնները, որ նա ունեցել էր ուղեւորութեան այդ կարճ ընթացքում: Դրսի ու ներսի աշխարհների ներդաշնակութիւնը հայեացքի մէկ ընդգրկման, ակնթարթի մէջ խտացնող գեղեցիկ բնապատկերը՝ համատարած կանաչի, զարմանալի, բայց տեղիք է տալիս ներքին խռովքի. հոգեբանական անսպասելի անցումը մի քանի սեղմ բառերի մէջ է ներկայացուած: «Ահա լճակ մը» կաթիլ մը արցունքի պէս վճիտ: Ահա՛ նաեւ գիւղ մը, ցորենի հասկի պէս դեղնած, ուրիշ մ՛ալ կանաչներու մէջ բռնկած կարմիր երդիքներով: Բայց զարմանալիօրէն խաղաղ եւ ամայի: Գոնէ վերէն այդպէս կը թուէր: Ո՛չ մէկ կեանքի նշան, բայց համատարած կանաչ մը ամէն կողմ: Եւ այդ կանաչը կը խռովէ զիս. մեր ժողովուրդին առատօրէն հոսեցուած արիւնն է, որ բռնկեցուցած է այդ կանաչի հրդեհը»:
Այն տպաւորութիւնները, որ ունենում է պատմուածքի հերոսը օդանաւակայանում, եւ յետոյ թուրքական քաղաքի փողոցներում, այն դէմքերը, որ տեսնում է այնտեղ, հոգեբանական հետաքրքրական վիճակներ են ստեղծում, դրանք բնաւ նման չեն թուրքի‘ իր պատկերացրած անցեալի արնախում կերպարին. «Չէի ուզեր, որ կիրթ, արտաքին սիրալիրութեամբ այս Թուրքիան ինծի մոռցնել տար այն միւսը, որ երէկ տակաւին ֆէս կամ փաթթոց կը կրէր իր գլխուն եւ եաթաղան խաղցնել գիտէր»: Մտքով անցնում, անգամ երազում է հանդիպել այդպիսի մի տիպարի՝ ներսում ալեկոծուող ատելութեան ու վրէժի զգացումին յագուրդ տալու համար: Եւ ահա մի օր տեսնում է նրան՝ «պատի մը շուքին տակ նստած ծերունի կօշիկի ներկարարին» եւ վրէժ առնելու տարօրինակ ձեւ է մտածում՝ ամէն օր յատուկ կեղտոտ վայրերով անցնելով, կօշիկները թուրք կօշկակարին մաքրել տալու եւ նրան նուաստացնելու հաճոյքը վայելելու, երբ մի օր անակնալը շանթահարում է իրեն. ընդմիջման համար կօշկակարին հաց բերող «կարկտնուած հագուստներով» երեխան հայերէնով փսփսում է ականջին՝ «Տէտէ, նանիս ըսաւ քի տաք-տաք ուտես, տոլմա է…»:
Ժողովածուի պատմուածքները՝ թեմատիկ ընդհանրութիւններով, երեք խորագրի ներքոյ են զետեղուած՝ «Կարօտի Թեւաբախումներ», «Կռանին Տակ», «Մեղապարտները»: Հերոսները սովորական, պարզ մարդիկ են, առօրեայ կեանքով եւ իրենց նեղ հետաքրքրութիւններով ապրող, երբ անակնակալ դիպուածներ կարող են փոխել կեանքի հունը, որոնք սակայն պատահական չեն ընտրուած, դրանք կեանքի, ապրելու դասեր են եւ ունեն որոշակի ուղերձներ՝ լինեն ընտանիքին աւելի բարեկեցիկ կեանք ապահովելու համար սեփական նկարագրի դէմ արգելուած աշխատանքային գործարքի մէջ մտնողի («Համրայի Լոյսերը»), թէ հայկական անունը փոխելու սակարկութեանը կուլ չգնալու, ֆրանսացի պաշտօնեայի առաջարկը մերժելու եւ ազգային ինքնութիւնը պահելու ներքին բաւարարութիւնն ապրողի («Անունը»), կամ թէ նախանձի տարօրինակ մոլուցքով միմեանց հետ քաղքենիական մրցավազքի մէջ մտած երկու զարմուհիների, ունեւոր տիկինների զաւեշտալի («Սրի Լանքացին») կերպարներն ու կեանքային այն վիճակները, որոնցում յայտնւում են նրանք: Մարդկային կեանքը մանրուքներ թուացող այս երեւոյթներից է բաղկացած, սրանք իրականութեան անդրադարձներ են, որոնք գրականութիւն բերելը եւ վարպետօրէն դրանք ներկայացնելը բաւական ազդեցիկ եւ օգտակար նաեւ կարող են լինել՝ բարոյականութեան եւ մարդասիրութեան օրինակներ կամ խրատներ որպէս, եւ կարեւորը՝ պատումի ոճը բարոյախօսական չէ, այն արւում է շատ սահուն, բնական անցումներով, թափանցիկ ակնարկների միջոցով:
Գրական մոդեռնիստական (արդիապաշտ-Խմբ.) ուղղութիւններին եւ հոսանքներին, նաեւ կոմերցիոն նպատակներ հետապնդող ներկայիս գրական արտադրութեանը քաջատեղեակ՝ Սարգիս Վահագնը որեւէ կերպ տուրք չի տուել դրանց: Նրա գեղարուեստական մտածողութիւնը աւանդական գրականութեան շրջանակների մէջ է մնացել: Թեմաները, որ շօշափում է գրողը հայ մարդու ճակատագիրն օտարութեան մէջ՝ ճիգերն ամէն կերպ ինքնութիւնը պահելու, ընտանիքի, սիրոյ եւ մարդկային այլ արժէքների շուրջ են, ինչն արդէն իսկ ենթադրում է այն ոճը, այն գրելաձեւը, որ հէնց սկզբից որդեգրել է նա: Կարեւոր է նաեւ մարդկային հոգու նուրբ շերտերը թափանցելու նրա կարողութիւնը, որ կերպարաստեղծման, նրանց գործողութիւնները հոգեբանօրէն պատճառաբանող, բացայայտող գործօն է: Պատմուածքների հերոսներից շատերին բնորոշ է ներքին ինքնամփոփ վիճակները, խորհրդածութիւններին տրուելը, առանձնանալը, ինչ-որ առումով նրանք երազողներ են, անգամ եթէ գործնական աշխարհի մարդիկ են, նկարիչներ, լուսանկարիչ կամ բանաստեղծ են, յաճախ իրենց միջավայրի, ընդունուած ըմբռնումների հետ ներքին հակասութիւնների մէջ յայտնուած. խառնուածքների այսպիսի բացայայտումները, զարգացումները եւս նովելին (վիպակին-Խմբ.) բնորոշ հետաքրքրական ու կտրուկ աւարտներ են ունենում:
Գրութիւններից մէկում Սարգիս Վահագնը ասում է. «Կանուխէն սկսեր եմ սիրել գրականութիւնը, որովհետեւ ծնողքիս ինծի ներշնչած վճիտ հայրենասիրութիւնը կրցեր եմ յագեցնել միայն գրականութեամբ». այն դարձել է իր կեանքի անհրաժեշտ մասը, իմաստը: Նրա գրականութիւնը մարդասիրութեան, հայասիրութեան, հայրենասիրութեան անկեցուածք, պարզ ու անճիգ պատգամ է: