(Շար. 2 եւ վերջ)
Վեհանոյշ Թեքեան
Արդէն լումայափոխներու խանութները հասանք։ Ափսո՜ս, այլեւս հաշուիչ մեքենաներու շրխկոց, սպառնալիք եւ խաբեբայութիւն չկայ։ Քովը լուսանկարիչներու խանութներ կան, որոնք այս հրապարակին երիտասարդութիւնը գիտեն, սինեմայի գովազդներու տէրերու ձայնին իսկական երանգը գիտեն։ Ասիկա մեր կեանքի երակներէն էր։ Այս հրապարակին վրայ երկու անգամ երկու՝ չորս չէ ըրած. կա՛մ զէրօ կ՚ընէր, կա՛մ քառասուն։ Անուշավաճառ Վիթալիին կինը լսած է որ այս հրապարակէն անցած պահուն կա՛մ յետոյքին կսմիթ մը կը ստանայ, կամ ալ դրամապանակը անհետացած կ՚ըլլայ։ Երբեմն երկուքը միասին. ճի՛շդ է, մարդու սիրտը վեր կ՚ելլէ այս ուղղանկիւնաձեւ հրապարակին մէջ։
Այս պզտիկ տղաներն ու աղջիկները իրենց անունները ունին հարկաւ, մենք հարցուցա՞ծ ենք երբեւէ, եւ անգութ վարուած ենք յաճախ։ Ցած ձայնով, բարձրաձայն, իրենց աշխատանքի ընթացին՝ գացէ՛ք, աշխատեցէ՛ք ըսած ենք, երբ անոնք այնքան վստահող աչքերով կը նայէին մեզի, յամեցող, պարտադրող սեւեռումով. մինչ իրենց ափերուն մէջ կը բացուէին բարեմաղթութիւններ ու անաւարտ արարներու լռութիւնը։ Մասնագէտ մուրացկաններու կողքին հաշմանդամ երիտասարդներ կային, ծծկեր մանուկը քովը մայթին վրայ պառկեցուցած ցնցոտիապատ երիտասարդուհիներ, որոնց մօտէն կ՚անցնէինք հապճեպով։ Երբ անոնց աղերսանքը դադրէր, կը փոխուէր քօղարկուած հեգնանքի — ան չէ եա՛, մենք ո՞ւր ունէինք հասնելիք այս գոյնզգոյն, այս ճազ աշխարհէն։
Այդ ձայնը կը յիշե՞ս. ո՛չ այն ձայնը որ ոստիկաններու սուլիչներէն կ՚արձակուէր, ո՛չ՝ գիւղի շարժավարներու կռիւները որոնք յաճախորդ կը խլէին ձեռքէ ձեռք, ո՛չ տամայի, նարտիի ձայները որոնք ժամանակը կը կետադրէին եւ կը դարձնէին անվերջանալի, ոչ ալ ռատիոներէն արձակուող ղազէլները, բարձրագոռ արաբ երգիչ-երգչուհիներու։ Ձայն մը կար, որ կու գար կեանքէ՛ն, եւ այդ ութնոտանի հրապարակին յաւերժօրէն չփակուող ծակտիքներէն դուրս կը ցայտէր ամէն վայրկեան։ Ընդհանրապէս դժուար եղած է հոտի մը վերյիշումը. սակայն ռունգերուդ մէջ կը յամենայ այդ հոտը չէ՞։ Հրապարակին ինքնուրոյն հոտը, որ կը փակչէր ու կը շարժէր միանգամայն, որուն մէջ կար ապրելու բնազդ եւ տոկունութիւն՝ ոճի ու ժամանակի։ Անոր համար այդտեղ գիշեր չկար, եւ մաքրութեան ու քաղաքավարութեան հոտեր չկային։
Ահա Մոնիքային ցուցատախտակը, կէս մը ծռած։ Լէյլային անուանատախտակին վրայ հայհոյանք մը կայ, թերեւս անոր համար որ այլեւս Լէյլան իր վարագոյրին պատռուած շղարշէն՝ հաստ ածխամատիտով գծած աչքերը եւ կեղծ մազերը չի կախեր։ Քանի մը սերունդ անցած է այս թաղերէն, ուր պատանիին համար առեղծուածը յանկարծ բացայայտուած է, ստացած՝ համ, գրգիռ ու գարշանք։ Այս աստիճաններուն վրայ շաբաթը եօթը օր մարդոց մէզը ինքզինքին համար ճամբայ մը կը բանայ։ Այս պատուհաններուն առջեւ թաղարի վերածուած կաթի տուփերը իրենց պատմութիւնը ունին։ Պատշգամներու բազրիքներուն թափած ներկը մեծ ճիգերով կը յիշեցնէ իր նախկին գոյնը։
Այստեղ առտուան տասին հանրակիներ կը նստէին իրենց սուրճը խմելու քրքիջով կամ բարկացայտ թոնով, երբ վարը երկաթագործներ հին ինքնաշարժներու կտորներուն համար տաք-տաք վիճաբանութեան սկսած կ՚ըլլային։ Ասիկա վէճի այս տեսակն է որ կը վերջանար բռնցքամարտով, իսկ միւս տեսակը՝ կ՚աւարտէր վէճը իրարու չունեցած մօրուքը շոյելով, «ուալաուո, պասիթա» բառերը նետելով իբրեւ հաշտարար գերբնական ոյժեր։
Այսպէս է որ այս թաղին մէջ երկաթը ծեծուեցաւ, ծեծուեցաւ տարիներ, յղկուեցաւ, հինցաւ։ Ամէն անգամ որ երկաթը հպեցաւ իրեն, սալը բոց մը արձակեց. նոյն ոճով, կարճատեւ բոց մը։ Աշխատեցաւ կարճ դադարներով, եւ ծերացաւ սալը, դէմքը ճմռթկուեցաւ, խտացաւ, մաշեցաւ իր ճակատագրի անփոփոխելի ընթացքին մէջ, բայց փռուած մնաց։ Ծերացաւ երկաթագործը, բայց նորը եկաւ։ Ծերացան վերի դրացուհիները, բայց նորեր չեկան, եւ անոնք՝ շռայլ շպարներու մէջ աւելի տգեղցած, երբեմն կաղ, երբեմն տխեղծ ու ու թուլցած, մաշած մարմիններով քաշկռտեցին իրենց գոյութիւնը։ Անոնք, խնդրե՜մ, մարդկութեան ամենահին հաստատութեան ներկայացուցիչները։
Այս թաղէն անմիջապէս դուրս ոստիկանատունն է, իր յոգնած խարազաններով, ձեռնակապերով, խարխլած աթոռներով եւ փոշոտ հեռաձայններով։ Այդ հեռաձայնները հրաշագործ էին. իրենց երեւելի ու աներեւոյթ թելերուն միջոցով՝ կրնար յանցաւոր մը քառորդ ժամուան մէջ նկատուիլ անմեղ եւ սուսուփուս դուրս սպրդիլ։ Բացառութիւններ կային անշուշտ. խոստումներ չըլլալու պարագային՝ յանցաւոր մը պարտաւոր էր օրէնքի համաձայն իր պատիժը լիուլի քաւել։
Ահա փաթթոցաւոր պտղավաճառները եւ բանջարեղէն ծախողները։ Անոնց երեք խօսքերէն մէկը երդում է Աստուծոյ վրայ, Մարգարէին վրայ կամ իրենց ութ զաւակներուն վրայ։ Միւսը՝ հայհոյանք է դիմացինին կրօնքին, մօրը, քրոջը եւ մնացեալ էգերուն. Իսկ երրորդը՝ սխալ գինի մը ծանուցումն է. սակարկելը պայման է։
Տեղ-տեղ գունաւոր կէտերու պէս կեցած են պտղահիւթ ծախողները։ Լայնափոր շիշերու մէջ սառոյցը խառնուած է պտղահիւթին եւ ծախողի մատներու շնկշնկոցին։ Ծորակը կը բացուի եւ կ՚իջնէ հիւթը – ճալլապ, թէմիրհինտի, սուս, լեմոնատ, վրան երերացող սնոպարներով եւ փխրուած սառերով։ Ու դուն ցմրուր կը պարպես գաւաթը առանց մտածելու իսկ թէ քեզմէ առաջ հարիւրաւորներ գործածած են զայն, եւ թերեւս ալ… չէ՛, անանկ բան չես մտածեր։
Ահա վերջապէս ճամբորդական գրասենեակները։ Հովը, փոշին, խաւարը, լոյսը՝ ազատ ու բազմաթիւ ելումուտի վիզաներ ունին։ Լիբանանցին կրնայ երթալ այստեղէն Պրազիլ, Հոնոլուլու, Նիւ Եորք, Սինկափուր, բայց ուր ալ մեկնէր՝ դարձի տոմսը գրպանն էր։ Իր երկար շրջապտոյտին վերջին կայանը անպայման իր երկիրն է։ Լիբանան վերադառնալու գաղափարը իսկ զինք կրնար շէն պահել հեռաւոր ծովերու եւ ցամաքներու վրայ։ Չարտասանուող բառ մը կար, որ լիբանանցին ե՛ւ օտարը հաւասարապէս կը կապէր այս երկրի էութեան հսկայ ու բարդ հանգոյցին։ Խորհրդաւոր, ինքնամատոյց գոյութիւն մը միաժամանակ։
Յոգնեցար, ուշ գիշեր է. վաղը առտու նորէն պտղավաճառներ պիտի գան, մանրավաճառներ վերստին իրենց ապրանքները պիտի զետեղեն մայթերու վրայ եւ դարձեալ ամէն ինչի սակարկութիւնը պիտի սկսի, բացի փիւնիկեան արեւէն որ իր շռայլ մատները պիտի տարածէ այս մայթերուն վրայ։
Փոյթ չէ թէ գլուխդ հազիւ բարձրացուցած, հրկիզուած շէնքերը փլելու պատրաստ վիճակի մէջ կը խեղդեն նայուածքդ, հոգ թէ թէ երբեմնի քառայարկ շէնքի մը միակ կանգուն պատին վրայ Կոմիտասի նկարը կը սթափեցնէ քեզ, փոյթ չէ թէ եռուզեռ յատկանշող գրասենեակներու եւ մթերանոցներու դէմքերէն՝ Մայա ցեղախումբին զոհաբերուողներուն նման՝ բարձրագոյն գրգիռէ մը ետք իրենց մորթերը քաշուած հանուած են։
Բայց կրակը զիջողութիւն չունի։ Աչքի պէս է, ամէն ինչ կ՚այրէ. սրտի պէս է, ամէն ինչ կ՚այրէ. աս ի՜նչ կրակ է։ Այո, ուշ մնացինք. բան մը կը ճօճուի. մայթին վրայ չէ, այլեւս գետնին վրայ մեռելներուն տեղ չկայ, օդին մէջ ամէն տեղ բաներ մը կը ճօճուին աղեկտուր, միավանկ ձայներով։ Բարալիկ իրաններ են քով-քովի, տասնեակներով են, հարիւրներո՛վ։ Օդը հեղձուցիչ ընելու աստիճան կը բազմանան։ Ժամը արդէն յոգնասպառ է եւ միայնակ։ Անոնք մեզմէ բան մը պահանջած չունին, բայց միավանկ եւ անհասկնալի բառեր կան, որոնք հազիւ արձակուած՝ կը կլլուին օդէն։ Այս դիակներէն ցնցող գաղափարներու ճառագայթումն է որ կ՚արձակուի, միաժամանակ հիւծած յուսահատութիւնը կը կաթկթի յաղթանակի փոսերուն մէջ
Իսկ ես արդէն միշտ ուշացած կու գայի, ուր կեանքը եւ կրակր երբեք չուշացան։ Կրակը մարեց կեանքը. կեանքը չմարեց կրակը։ Կախուած, ճօճուող զոհեր, Եղեռնի զոհերուն ահազդու վերադարձը, այստեղ, գիշերո՛վ. ականջիս մէջ գալարուող աղաղակներ, հասա՜ն հեռուներէն։
Ո՜վ խելացնոր ու կանաչ ու լքեալ հրապարակ, զիս այս գիշեր դիւցազնախնամ թեւերուդ մէջ պահպանէ, եւ հին ու գունագեղ եւ անճոռնի եւ գինարբուքի պատմութիւններդ պատմէ. պատմէ՛ անվերջօրէն, առանց րոպէ մը դադարի։ Թերեւս ես ալ քեզի չափ յանցաւոր եմ, քեզի չափ անմեղ։ Բայց յանկարծ կրնամ ճամբայ մը բանալ այս ուրուականային գիշերուան մէջ, հարիւրաւոր ճօճուող դիակներուն մէջէն, կրնամ նորէն կայնիլ աչքերուդ մէջ, ուր գաղտնի բան մը թոյլատրած ըլլալու իրողութիւնը կայ. կրնամ յանկարծ պատռել արիւնախում շապիկդ եւ խրել մահացու հարցումս – ինչո՞ւ ըրիր, ինչո՛ւ…
***