ՄՈՎՍԷՍ ԾԻՐԱՆԻ
Երեւան, 1979 յունուար
Երեւանի պետական համալսարանի հին շէնքի բանասիրական բաժնի միջանցքին մէջ հանդիպեցանք: Ան մէկ կողմ հրաւիրեց զիս ու ըսաւ.
– Ուզո՞ւմ ես Արամ Մանուկեանի շիրիմը այցելենք:
Առաջարկը անակնկալ էր, սակայն` գրաւիչ:
– Այո՛, բայց գիտե՞ս, թէ ո՛ւր թաղուած է, ես շատերի եմ հարցրել, ոչ ոք չգիտի:
– Իր պարագաներից, աւելի ճիշդը իր աղջկանից` Սեդայից իմացել եմ տեղը, Թոխմախում է, Վարդավառի լճակի մօտի գերեզմանատանը:
– Ե՞րբ ենք գնալու…
Իշխանեանը բացառիկ սէր եւ ակնածանք ունէր Արամ Մանուկեանին հանդէպ: Ինք առաջինն էր (գուցէ միակը), որ խորհրդային տարիներուն յօդուած գրեց Արամ Մանուկեանի մասին ու արժեւորեց զայն… իբրեւ անկախ Հայաստանի կերտիչ եւ հայ ազգի փրկիչ: Իմ արդէն ոչ վստահելի յիշողութեամբ այդ յօդուածը պէտք էր, որ լոյս տեսած ըլլար կա՛մ «Բանբեր Երեւանի համալսարանի» եւ կա՛մ ալ «Պատմաբանասիրական հանդէս»-ի մէջ, որոնց երկուքին ալ կ՛աշխատակցէր: Սակայն համացանցի միջոցով չկրցայ գտնել զայն: Հաւանական է նաեւ «խմորատիպ» բազմացուած ու բաժնուած ըլլայ մտաւորականութեան, որովհետեւ այդ տարիներուն սովորութիւն ունէինք որոշ յօդուածներ կամ նոյնի՛սկ գիրքեր «խմորատիպ» բազմացնել ու տարածել: Օրինակի համար, Օտեանի «Ընկեր Փանջունին» եւ կամ Անդրանիկ Ծառուկեանի «Թուղթ առ Երեւանը», որոնք մէկէ աւելի անգամներ բազմացուած ու տարածուած էին: Յամենայն դէպս հետագային այդ յօդուածին մշակուած ու ամբողջացած տարբերակը հրատարակուեցաւ 1991-ին, «Երրորդ ուժի բացառման օրէնքը» գրքոյկին մէջ («Հայաստանի Հանրապետութիւնը եւ Արամ Մանուկեանը» խորագրով), որուն տակը նշուած է 1989 թուականը:
Գացինք: Հակառակ անոր որ ամբողջ տարածքը ձիւնով ծածկուած էր, առանց մեծ դժուարութեան` հասանք ճիշդ վայրը: Քանի մը դամբարանի անունները կարդալէ ետք ըսաւ.
– Սա պէտք է որ լինի: Այստեղ է ննջում ազգի փրկիչը…
Ես անունը ստուգելու միտումով սկսայ «դամբանաքարի» վրայի ձիւնը մաքրել… ոտքով: Յանկարծ ուսիս թփթփացնելով… սաստեց զիս.
– Ի՞նչ ես անում… սպասի՛ր…
Բնազդաբար ետ քաշուեցայ: Ան ձեռնոցները հանեց, ծնկած, սկսաւ խնամքով մաքրել «դամբանաքարը»: Խիստ ազդուած էի: Սրբութիւն մը պղծած ըլլալու հաւատացեալի նման` չէի համարձակեր գլուխս բարձրացնել ու աչքերուն նայիլ… Պարզուեցաւ, որ դամբանաքար չկար, այլ պարզապէս սիմենթով ծածկուած էր գերեզմանը ու ժամանակի ընթացքին ճաքճքած էր արդէն… Ձիւնին տակէն երեւան եկան խուրց մը չորցած ծաղիկներ… Ան վերցուց հատ մը, բարձրացուց, հայեացքը ուղղեց երկինքին, ապա դրաւ միւսներուն վրայ ու սպիտակ մաքուր ձիւնով ծածկեց: Ընթացքին սիրտս սկսաւ տրոփել ուժգնօրէն, ու ամբողջ մարմնով կը դողայի…
Իմ իրաւ ու վեհանձն ընթերցող, ատկէ առաջ երբեք Իշխանեանին յուզուած չէի տեսած…
Լուռ էինք… Չեմ գիտեր եւ հետագային ալ չհամարձակեցայ հարցնել, թէ այդ պահուն ի՞նչ կը զգար, կամ ի՞նչ կը մտածէր… Ես բնազդաբար սկսայ մտքէս «Հայր Մեր»-ը արտասանել…
Հակառակ անոր որ Իշխանեանը Սոկրատեսի հետեւորդ էր, ան հաւատացեալ էր միաժամանակ, բայց` ո՛չ կուրօրէն: Ան սուրբգրային որոշ արտայայտութիւններ կը փորձէր գիտականօրէն բացատրել, ինչպէս` «Հող էիր, հող դարձիր», կամ` «Աստուած լոյս է»:
Երբ արդէն սրբազան պարտականութիւն մը կատարած ըլլալու գոհունակութեամբ «թեթեւացած»` մեր քայլերը ուղղուեցան դէպի գերեզմանոցին դարպասը, ըսի.
– Ո՛չ մոմ, ո՛չ խունկ, նոյնիսկ փունջ մը ծաղիկ չբերինք…
– Դրա ժամանակն էլ կը գայ: Այսօր ստուգման այցն էր: Երբ կը նորոգենք ու մի արժանի կոթող կը զետեղենք նրա գերեզմանի վրայ, ամէն ինչ կ՛անենք… բայց դու գիտե՞ս` ի՛նչ օր է այսօր:
– Յունուարի քսանինը, դուք նախընտրեցիք, որ այսօր գանք:
– Այո՛, բայց ինչո՞ւ…
Ես լռեցի, ինք շարունակեց.
– Արամի մահուան օրն է: Արամի պարագային չի բաւեր միայն նրա մահուան տարին իմանալ, այլ հարկաւոր է իմանալ մահուան օրը եւս, որպէսզի յիշես եւ ուխտի գաս այստեղ: Տեսար, չէ՞, այս հերոսների հերոսի գերեզմանը ի՛նչ անփառունակ վիճակում է, մինչդեռ նրա տեղը Սարդարապատում է, ամբողջ համալիրը նրան դամբանաքար-յուշարձան պէտք է որ լինի: Նա միայն մի կուսակցութեան հերոսը չի, այլ պատկանում է բոլորին: Մեր բոլորի փրկիչն է, չլինէր նա, չէր լինի նոյնի՛սկ Խորհրդային Հայաստանը, ոչ էլ կը լինէին այս շքեղ դամբարանները, որոնց տէրերը նոյնպէս պարտական են նրան: Ամբողջ հայ ազգը երախտապարտ պէտք է լինի Արամ Մանուկեանին: Ամօ՛թ մեզ բոլորիս, որ մինչեւ հիմա նրա դամբարանը մնացել է լքուած ու անշուք… Բայց մենք այդպէս չենք թողնի, պէտք եղածը կ՛անենք…
Ազգային ոգեղէն արժէքներու հաւատացող իմ ընթերցող,
Վերջերս, երբ այս պատումը պատմեցի Իշխանեանի մեծ ուստրին` Աւետիքին, ան նախ զարմացաւ եւ ապա ըսաւ.
– Հիմի լաւ եմ հասկանում, թէ ինչո՞ւ հայրս ճիշդ նոյն օրը` յունուարի 29-ին, ինձ տարաւ Արամ Մանուկեանի գերեզմանին… ուխտի… երախտագիտութիւն յայտնելու նրան իբրեւ փրկիչի:
– Աւիկ ջան, չեմ հասկանում` այդ ինչպէ՞ս:
– Տե՛ս, ասեմ: 1989-ի յունուարի երկուսին էր: Ինձ մի քանի ընկերների հետ կալանաւորեցին ու բանտարկեցին` իբրեւ «Ղարաբաղեան կոմիտէի» անդամների: Մեզ ազատ արձակեցին յունուարի 28-ին: Յաջորդ օրը հայրս ինձ տարաւ Թոքմաք կէօլի գերեզմանատուն` Արամ Մանուկեանի շիրիմին, ուր խորհրդային տարիներուն ուխտի կը գնայինք խմբով… բայց մայիս 28-ին եւ ոչ թէ իր մահուան օրը` յունուարի 29-ին:
– Այդ խմբին ես միայն մի անգամ եմ մասնակցել: Որովհետեւ Վազգէնը (Մանուկեան) ինձ ասաց, որ ես դրսի մարդ եմ, աչքի եմ ընկնում, նախընտրելի է չգնամ ձեր հետ: Երբ այս մասին հօրդ տեղեկացրի, նա ասաց. «Կարելի է մահուան օրը գնալ, բայց` ոչ Սեդայի հետ…»: Այն տարիներին երբեմն այդպէս էինք անում…
Հակառակ անոր որ այսօր Արամ Մանուկեանի դամբանաքարը կանգուն է, հակառա՛կ անոր որ նոյնիսկ Սարդարապատի մէջ առ ի մեծարանք իրեն յատուկ յուշակոթող զետեղուեցաւ, ու յաճախ կը խօսուի իր մասին, կ՛արժեւորուի ու կը մեծարուի, սակայն տակաւին ոչ միայն իր բնակարանը կը մնայ անփառունակ վիճակի մէջ, այլեւ մինչեւ հիմա մեր ժողովուրդի մէջ կան որոշ «քաղաքական հոսանքներ» ու անհատներ, որոնք (գիտակցաբար թէ անգիտակցաբար) կ՛անգիտանան անոր ազգային ու մարդկային արժանիքները: Մինչդեռ մէկ կողմէ արդարութիւնը կը պահանջէ, որ համահայկական ջանքերով Արամ Մանուկեանի բնակարանը վերածուի տուն-թանգարանի, եւ միւս կողմէ` հարկաւոր է պետական հովանաւորութեամբ ամէնամեայ ուխտի օր նշանակել Արամ Մանուկեանի շիրիմին կամ Սարդարապատի համալիրէն ներս զետեղուած անոր յուշակոթողին:
Սիրելի դասախօս եւ իմ հաւատարիմ գաղափարակից ընկեր,
Հայաստան գալէս առաջ ես եւ իմ պատանի ընկերներս Արամ Մանուկեանը կը ճանչնայինք իբրեւ դաշնակցական արժանաւոր հերոսներէն մէկը, սակայն ձեզ ճանաչելուց յետոյ Արամ Մանուկեանը այնքան մեծցաւ աչքիս, որ վերածուեցաւ ակնածանքի արժանի, ազգի ու հայրենիքի փրկիչ:
Եւ այսպէս,
Այս առիթով հարկաւոր է վկայութիւնս տամ ու կարեւոր ճշդում մը կատարեմ:
Ռաֆայէլ Իշխանեանը խիստ ջատագովն էր ազատ, անկախ Հայաստանի ու համակիրը` ՀՅ Դաշնակցութեան: Իմ միջոցովս կապ ունէր այն ատենուան ՀՅԴ-ի Բիւրոյի, յատկապէս ընկ. Սարգիս Զէյթլեանին հետ: Անոնք երկուքն ալ թիւրիմացաբար ճանչցուած են իբրեւ ռուսատեաց քաղաքական գործիչներ: Իրականութեան մէջ, մերժելէ ետք համայնավարական ապազգային գաղափարախօսութիւնը, անոնք կ՛ատէին խորհրդային բռնատիրութիւնն ու բռնատէրերը, որոնք ոչ միայն կազմակերպեցին գրեթէ նոյնքան աղէտալի «երկրորդ եղեռնը» (ստալինեան սահմռկեցուցիչ խժդժութիւնները), այլ նաեւ հայ ազգը կ՛առաջնորդէին դէպի ռուսականացում: Անոնք հայ երեխաները կը դաստիարակէին ապազգային գաղափարախօսութեամբ եւ անաստուածեան վարդապետութեամբ, որոնց դառն հետեւանքները մեր աչքի առաջ են այսօր… Սակայն երկուքն ալ անդրադարձած էին, որ համայնավարները, խորհրդայիններն ու ռուսերը նոյնը չեն: Անոնք երկուքն ալ կ՛ուզէին հետեւիլ Արամ Մանուկեանի օրինակին. կերտել ազատ, անկախ Հայաստան, սակայն միաժամանակ լեզու գտնել հարեւաններու, յատկապէս ռուսերու հետ ու յարաբերիլ անոնց հետ` իբրեւ ինքնիշխան (sovereign) պետութիւն եւ ո՛չ թէ պարզապէս գոյատեւել անոնց «հովանաւորութեան» տակ, իբրեւ Ռուսաստանի մէկ նահանգը: Իշխանեանը նոյնի՛սկ համակրանք ունէր ռուս մշակոյթի, յատկապէս գրականութեան հանդէպ, իսկ Զէյթլեանը դէմ չէր նոյնի՛սկ ընկերվարական կացութաձեւին, պայմանաւ որ ան ըլլար ազգային ու կախեալութեան մէջ չդնէր հայ ժողովուրդն ու Հայաստանը «խորհրդայիններէն»:
Սարգիս Զէյթլեանը հայոց պատմութեան մէջ դարաշրջան կազմող երեք հերոսներու հերոս կը դաւանէր` Հայկ նահապետը, Մեսրոպ Մաշտոցն ու Արամ Մանուկեանը: Իսկ Ռաֆայէլ Իշխանեանը երեք պաշտամունք ունէր` հայ ազգը, հայոց լեզուն եւ Արամ Մանուկեանը: