ՍՈՒՄԿԱՅԻԹԻ ՆԱՀԱՏԱԿՆԵՐՈՒՆ ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ

Պատմական որեւէ զարգացումի գնահատականը կատարելէ առաջ, անհրաժեշտ է  ուսումնասիրել, անոր  առիթ ընծայող  տնտեսական,  քաղաքական եւ ընկերային պատճառները:  

Մօտաւորապէս   քսան եւ հինգ տարիներ առաջ այս օրերուն, լսատեսողական լուսարձակներէն հեռու, Ատրպէյճանի մայրաքաղաք  Պաքուի համեմատաբար մօտակայ  Սումկայիթ քաղաքի  հայ բնակչութեան դէմ  ազերի  ջարդարարներու կողմէ  կատարուեցաւ սպանդ:    Այնպիսի  անմարդկային եղանակներով  իրականցած այս   ծրագիրը խլեց  հարիւրաւոր  մարդոց կեանքը: Պաքու այլեւս  չէր կրնար գաղտնի պահել զանգուածային կոտորածները, ահաւոր բռնութիւնները: Մտնելով հայերու   տուները, զանոնք  թալանելէ ու կողոպտելէ  ետք,  չխնայուեցան կանայք,ծերեր, նոյնիսկ   անչափահասներ: Կոտորածներէն մազապուրծ փրկուած մարդիկ հազիւ ապաստան գտան   Հայաստան:  Ի դէպ, յանուն պատմութեան արձանգրենք, որ  այս օրերէն  յառաջացաւ «Ատրպէյճանէն  փախստականներ» հասկացութիւնը, որուն թիւը  Հայաստանի մէջ այսօր կը  հաշուէ առնուազն երեք  հարիւր յիսուն հազար:

 Սումակայիթի կոտորածը  հայ  ժողովուրդին  համար  ծանր հարուած էր: Հակահայկական ջղագրգիռ եւ ատելավառ զգացումներու արտայայտութիւն: Սումկայիթը  եկաւ  ապացուցելու, թէ հարցերը  շատ աւելի խորունկ են  ծովուն  մակերեսին վրայ  ծփծփացող ալիքէն , իսկ  Երեւանի  գլխաւոր հրապարակներուն վրայ արձակուող «Սեսիա»,  «Կորպաչով», «Փարթիա», « Լենին» կարգախօսները բաւական  համեստ են  լուծելու նետուած մարտահրաւէրը: Նախօրօք կազմակերպուած   Սումկայիթեան կոտորածները  1915-ի շարունակութիւնն էին: Եթէ  դատապարտուեր  1915-ին,  Հայ ժողովուրդին դէմ կազմակերպուած եւ գործադրուած ցեղասպանութիւնը , պիտի կանխուէր  Սումկայիթը եւ առ հասարակ՝ աշխարհի որեւէ անկեան մէջ  պատահող ցեղասպանութիւն: 

Սումկայիթը  եկաւ ապացուցելու, որ այլընտրանք  չունէր հայը եւ  պիտի ապաւինէր իր բազուկին: Զգաստութեան եւ սթափութեան նախանշան էր ան: Ազերիներու համոզումով, Սումկայիթը նախազգուշութեան  ահազանգ մըն էր   հայերուն, սպառնալիք  թէ՝ անցեալի օրինակով պիտի խեղդէին  Լեռնային Ղարաբաղի պահանջատիրութեան  կոչերը:  Յառաջիկայ ամիսները  եկան ապացուցելու, թէ  չարաչար   սխալած էին անոնք: Հայու արեամբ եւ  Սումկայիթեան  ողբերգութեամբ սկսաւ ճակատամարտը, բայց  հայու  յաղթանակով  վերջ  գտաւ  պատերազմը:

    Հայ  ժողովուրդը՝   Սփիւռք եւ  հայրենիք, այս օրերուն կ’ոգեկոչէ  Սումկայիթի նահատակներուն յիշատակը: Միջազգային  ընտանիքը առ այսօր  լռութիւն կը պահէ Սումկայիթի   ոճրագործութեան եւ  քաղաքական գնահատական  չի տար անոր: Ատրպէյճան նոյնպէս  պարտաւոր է    խոստովանելու իր յանցագործութիւնը: Ճշմարտութենէն խուսափելով, միջազգային ընտանիքը  ծանր պատասխանատուութիւն կը վերցնէ իր ուսերուն վրայ, որովհետեւ  անպատիժ ոճիրը  նոր  յանցագործութիւններ պիտի  ծնի անկասկած: Այս հաստատեց Պուտափեշտի մէջ հայ սպային  դաժան սպանութիւնը: Ուղիղ   ինը տարի առաջ այս օրերուն էր ( 19 Փետրուար), երբ  Պուտափեշտի մէջ  Սաֆարով անունով ստակ մը  դաժանաբար սպաննեց հայկական բանակի սպայ  Գուրգէն  Մարգարեանը: Միջազգային  ընտանիքը դարձեալ խուսափեցաւ  ոճիրը  քաղաքական   բեմի վրայ դիտելու  հրամայականէն: Այս  ողբերգութիւնը տեղի կ’ունենար այն  օրերուն,  երբ  Եւրոխորդարանի մօտ Ատրպէյճանի դեսպան  Աքշին Մեհտիեւ  հայերը կը զգուշացնէր.«  Քանի տակաւին  Ղարաբաղի հարցը  չէ լուծուած,  հայերը պիտի  չունենան հանգիստ քուն»:

     Հայատեաց քաղաքականութեան  հետեւանք են  օր ցերեկով  Հին  Ջուղայի խաչքարերը ոչնչացնելու, հայկական մշակութային  յուշարձանները  քանդելու  բարբարոսութիւնները:

    Ժամանակակից  աշխարհին մէջ  Ատրպէյճան եւ Թուրքիա  կը շարունակեն խեղաթիւրել պատմական ճշմարտութիւնը: Վերջին   48  ժամերուն  թուրք-ազերիական մամուլը  ստորագրահաւաք մը ձեռնարկած է  Հայաստանի դէմ: Ըստ գործող ուխտին, հարիր հազար ստորագրութիւն հաւաքելու պարագային, նախագահ Պարաք Օպամա  քաղաքական գնահատական տալու ստիպողութեան տակ պիտի գտնուի Խոճալուի  կոտորածներուն վերաբերեալ:

   Խոճալուի բնակչութեան կոտորածը  հակարժէք  փաստ ստեղծելու փորձ էր  Սումկայիթի, Պաքուի,  Գանձակի եւ հայաբնակ   տարբեր  ոստաններու  հայ բնակչութեան  դէմ կատարուած վայրագութիւններուն: Խոճալուի  կոտորածը  Ատրպէյճանի    ընդդիմութեան կողմէ  իշխանութիւնները նուաստացնելու նպատակով կազմակերպուած  դաւադրութիւն մըն էր պարզապէս:  Պէտք է ըսել, որ  ընդդիմադիր «Ժողովրդային Ճակատ»ը հասաւ իր նպատակին:  Նախագահ Այազ Մութալիպով երկու ամիս ետք  պաշտօնանկ դարձաւ:  Աւելի ուշ, ան անդրադառնալով Խոճալուի դէպքերուն,  հաստատեց, թէ ատրպէյճանցիներու սպանդը  «Ժողովրդային Ճակատ»ին կնիքը կը կրէր: Նաւթային տոլարներու միջոցաւ Ատրպէյճան սուտեր կը սփռէ աշխարհով մէկ: Կ’ընդլայնէ պաշտպանութեան պիւտճէն եւ կը սպասէ «երազային» պահին: Բայց հայ  ժողովուրդը   մենակ ու անտէր չէ այլեւս: Մենք այսօր եւ վաղը՝ պատրաստ ենք  պատիւով  վերցնելու ազերիական ձեռնոցը, շնորհիւ  մեր  հայրենիքի  սահմանները  պահպանող քաջարի բանակին:

Հայ  ժողովուրդը այս  օրերուն կը սգայ  Սումկայիթի ողբերգութեան յիշատակը: Համահայկական սուգի այս օրը  թող զգաստութեան  հրաւէր   դառնայ  քաղաքական  բեմի վրայ գործող  բոլոր ուժերուն: Մեր հիմնական  առաքելութիւնը  ամենուրէք պիտի  ըլլայ  պատրաստել  հողին փարած  հայրենասէր երիտասարդութիւն: Մեր տարակարծութիւնները, ներքին հակասութիւնները,  թերութիւններն ու քննադատութիւնները մատնանշելոււ  ընթացքին միշտ յիշենք, թէ  որոնք են մեր դրացիները…:

Յարգանք Սումկայիթի   նահատակներուն  յիշատակին:

ԱՀԱՐՈՆ ՇԽՐՏԸՄԵԱՆ