ՍՈՆԱ ՎԱՆ
«Անցեալը մեռած չէ, այն իսկի անցա՛ծ էլ չէ», պնդում է հանճարեղ Ֆոլկները ու չի սխալւում, քանզի այլապէս հարիւրամեայ անցածի մասին չէր պատմուի եւս մի նոր պատմութիւն եւ այն էլ այնպիսի ոգեւորութեամբ, ասես այն դեռ նոր է պատահել՝ երէկ: Այլապէս կրկին չէր թերթուի պատմութեան յանցագործ անցեալի աննախադէպօրէն հրէշաւոր այն էջը, որի նկարագրութեան համար անհրաժեշտ եղաւ բառարանում նոր բառ աւելացնել: Էջ, որի վաւերագրական գրոտեսկը (այլանդակ չափազանցութիւնները-Խմբ.) անհնար է գերազանցել գրողական երեւակայութեամբ կամ նոր ու առաւել ցնցող պատկերներ ստեղծելով, որը ամէն, եւ յատկապէս առաջին անգամ հրատարակուող գրողի թաքուն ցանկութիւնն է:
Սա Ալին Օհանէսեանի առաջին գիրքն է, որի վրայ նա աշխատել է հինգ տարի:
Բայց յաճախ պատմութիւնն ինքն է ընտրում իր պատմողին, եւ որքան էլ այն յօրինուածք կոչուի, անկասկած կ՛ունենայ իր նախատիպը աւազի տակ հարիւր տարի պահուած մէկ ու կէս միլիոն իրական մահերի եւ նուաստացումների զարհուրելի այլ պատմութիւնների մէջ: Շատ գրքեր ունենալը միշտ չէ, որ լաւ գրող լինելու համազօրն է, ու բացի այդ, այստեղ առկայ է գրականութեան ու գրական պրոցեսի իմացութեան, կանացի զգայարանների բնական ճանաչողութեան, բառային կառոյց ստեղծելու եւ որ ամենակարեւորն է՝ «բացելու եւ ցոյց տալու» կիրք, փաստը նկատելու եւ այն գունաբաժանելու ու պատմելու բնատուր շնորհ:
Պատումի առանցքը տարաստուած հոգիների ի սկզբանէ դատապարտուած սիրոյ պատմութիւնն է, միշտ հին ու միշտ նոր, բայց մշտապէս ճանաչելի մարդկային ամենավսեմ, ամենաապրեցնող ու նուրբ զգացումը՝ իր կուսական մաքրութեան մէջ, բախուած 20րդ դարի անբարոյ, չոր, մահասփիւռ փաստին: Իր վիժուած երջանկութիւնը մահուան ճանապարհով տանող հերոսուհու շուրթերով գրողը իր փոխկանչն է միացնում հարիւր հազարաւորների միեւնոյն հարցին ու միեւնոյն պահանջատիրութեանը, երբեմն վտանգելով անգամ վերեւից հաւաստատեսօրէն դիտարկուող գրողական աչքի դեմոկրատական (ժողովրդավարական-Խմբ.) երդումը: Փոխարէնը՝ գրողը առաւել յաջողուած զգուշաւորութեամբ է կարողանում զուգորդել խօսքն ու լռութիւնը, իրավիճակն ու կոնֆլիկտը, ընթացքում մշտապէս հետեւելով ընթերցողի էմոցիայի (յոյզի-Խմբ.) ու մտքի ենթադրելի շարժմանը, խիստ ժամանակին է նրան դուրս քաշում մահուան ճանապարհից, ցրում կամ խտացնում նրա յիշողութիւնը՝ իրականի եւ պատրանքի միջեւ ծաւալուող պատմութեան գորշ նիւթի վրայ անակնկալ ճեղքեր բաց անելով, որոնցից կրկին ներս թափանցի յոյսը ու մինչեւ իսկ այդ օրերին չափազանց վիճայարոյց դարձած՝ Աստուած: Սա ինքնին գրողական ձեռքբերում է: Այլապէս պրոցեսի (ընթացքի-Խմբ.) առումով այստեղ օգտագործուած մեթոդը հիմնականում ոչ այնքան լեզուամտածողական է, որքան՝ լուսանկարչական: Համարեայ միշտ լսելի է սարքի չխկոցը: Ի դէպ, տեսախցիկի դերը այստեղ իր վրայ է վերցրել հէնց ինքը՝ գրողը, եւ դժուար է գտնել նրան մէկ այլ վայրում, քան մեխանիկական սարքի յետեւում ճկուած ու լոյսի քանակը հետեւողականօրէն կարգաւորելիս: Եւ ոչ միայն լոյսի: Տողերը գոյնի ճշդուած խտութեան պատճառով դառնում են իրական եւ յատկապէս տեսանելի, իսկ ասուածի հաւաստիութիւնը պահպանւում է ոչ թէ ապրումի, այլ նկարագրութեան ճշգրտութեամբ՝ «տես, որ այդպէս է» ասելու պէս: Հեքիաթի անհաւանականութիւն ունեցող իրադարձութիւններն անգամ միանգամից ու կոպտօրէն չեն մերժւում ընթերցողի ինտելեկտի (իմացութեան-Խմբ.), սրտի ու յիշողութեան մէջ, չեն նուազեցնում ընթերցանութեան հաճոյքը, երբեմն մինչեւ իսկ ախորժելի են թւում, որովհետեւ մտածուած, կարեկից ակտի (գործի-Խմբ.) պէս ասես կտրում են ընթերցողին ժամանակի տխերծ իրականութիւնից: Մնալով յիշողութեան եւ ժամանակի ոլորտում, մարդկային վիճակների ճանաչելի եւ առօրէական հոգեբանական տարածքում, ծանօթ բոյրերի ու կոնֆլիկտների (հակադրութիւնների-Խմբ.) շրջանակում, որտեղ նոր զգացողութիւնները, մետաֆիզիկ (բնազանցական-Խմբ.) ու գոյաբանական յայտնութիւնները բացառւում են, հեղինակը «պատմական նովելից» սպասուող փաստացիութեամբ բացայայտում ու ցոյց է տալիս տիրող վարչակարգի բարոյական սնանկութիւնն ու գազանային կրքերը, այն պարբերաբար ընդհատելով պատերազմի զինավարժութիւնների եւ մահուան ճանապարհի վրայ յայտնուած սիրահարների անփորձ ու լուռ զգացումների նկարագրութեամբ: Լինի դա սէր, թէ մահուան ճանապարհ:
Յիշողութիւնը այստեղ նախ պատկերի է տրոհւում, ապա նոր պարուրւում է խնամքով ընտրուած բառային հիւսուածքի մէջ, եւ սա է հաւանաբար պատճառը, որ անկախ ասուածի ակուստիկ (լսողական-Խմբ.), մտային կամ զգայական արժանիքներից, վերջնական էֆեկտը (ազդեցութիւնը-Խմբ.) աւելի յաճախ քան ոչ, տեսողական է, եւ պատկերը յայտնւում է ընթերցողի ձեռքի մէջ, առաջացնելով հին լուսանկարի զգացողութիւն: Սա փաստին ու իրադարձութիւններին լրագրողական սեւեռումով հետեւող եւ տեսախցիկը դէպի ետ ուղղած պօէտիկ, կարեկից ու տեսանող աչքի արարք է, որովհետեւ հեղինակը այստեղ ոչ միայն խնամքով ու հոգածութեամբ է չափաւորում լոյսը, այլ ինչպէս ցանցկէն վարագոյրի միջով՝ ֆիլտրում (կը զտէ-Խմբ.), վնասազերծում է նաեւ ցաւը, որպէսզի «բացել ցոյց-տալու» իր բնական գայթակղութեան մէջ յանկարծ անզգուշօրէն չվնասի ընթերցողի դեռեւս բաց վէրքը:
Իսկ սա իսկապէս ողջունելի է: