Հարցազրոյցը վարեց՝ ԳԷՈՐԳ ՂՈՒԿԱՍԵԱՆ*
Yerkir.am-ի զրուցակիցն է Վաշինգտոնում տեղակայուած Արդարութեան եւ մարդու իրաւունքների հայկական իրաւական կենտրոնի ղեկավար Քէն Խաչիկեանը:
ԳԷՈՐԳ ՂՈՒԿԱՍԵԱՆ.- Պարո՛ն Խաչիկեան, այժմ Հայաստանում ամենազգայուն հարցը մեր գերիների ճակատագիրն է Ադրբեջանում. մեր հայրենակիցները խոշտանգումների են ենթարկւում Ալիեւի անմարդկային վարչակազմի կողմից, եւ թւում է՝ միջազգային մարդասիրական օրէնքներն անզօր են այս հարցում: Նաեւ՝ որ միջազգային հանրութիւնը չունի համարժէք վերաբերմունք՝ այս խնդիրը լուծելու համար: Ի՞նչ տեսակէտ ունէք խնդրի վերաբերեալ:
ՔԷՆ ԽԱՉԻԿԵԱՆ.- Համաձայն եմ: Ես հաւատացած եմ, որ դա շատ լուրջ խնդիր է եւ մեծ նշանակութիւն ունի երկու առումով՝ անհատների, նրանց ընտանիքների ու հայութեան համար եւ անդրադառնում է ադրբեջանական վարչակազմի շարունակական դաժանութիւններին, նրանց անմարդկային եւ միջազգային իրաւունքի նկատմամբ փոփոխական վերաբերմունքին: Դա պարզապէս անընդունելի է, մենք միասնաբար պէտք է համախմբենք բոլոր կարելիութիւնները, որ կարողանանք շտկել այս իրավիճակը: Ես այն կարծիքին եմ, որ միջազգային հանրութիւնը նոյնպէս նկատում է այս վիթխարի մտահոգութիւնը: Այն լայն տարածում է գտել մեր միասնական իրազեկումների արդիւնքում՝ Հայ Դատի գրասենեակների եւ Հայ Դատի տեղական յանձնախմբերի միջոցով՝ ստեղծելով արտակարգ իրավիճակի զգայունութիւն: Այստեղ՝ Ամերիկայում, Հայ Դատի Վաշինգտոնի գրասենեակը կարողացել է բանաձեւ ներկայացնել Ներկայացուցիչների պալատին՝ Ադրբեջանին ստիպելու՝ շուտափոյթ վերադարձնել ռազմագերիներին: Դրա համար ոչ միայն Ամերիկայում, այլեւ ամբողջ աշխարհում պէտք է ջանքեր գործադրել, եւ, հաւանաբար, ամէնից շատ Ռուսաստանում կարիք ունենք այն իրագործելու: Գիտէք, դա պէտք է տարածում գտնի Թուրքիայից դուրս՝ իւրաքանչիւր երկրում, որը հնարաւոր է ազդեցութիւն ունենալ Ադրբեջանի վրայ: Դա շատ լուրջ խնդիր է, եւ գիտէք՝ մենք պէտք է հրատապ վերաբերմունք ցուցաբերենք դրան:
ԳԷՈՐԳ ՂՈՒԿԱՍԵԱՆ.- Շուրջ մէկ ամիս առաջ, Վաշինգտոնում տեղակայուած Հայկական իրաւական կենտրոնը, որը ղեկավարում էք դուք, սկսեց համագործակցել Երեւանում գտնուող Միջազգային եւ համեմատական իրաւունքի հայկական կենտրոնի հետ՝ հասնելու համար հայ գերիների ազատ արձակմանը: Ձեր միասնական խումբն ի՞նչ աշխատանք է կատարել վերջերս, եւ ի՞նչ սպասենք:
ՔԷՆ ԽԱՉԻԿԵԱՆ.- Մեր կազմակերպութիւնը՝ Արդարութեան եւ մարդու իրաւունքների հայկական կենտրոնը, միջազգային ոչ առեւտրական կազմակերպութիւն է, որի հոգաբարձուների խորհրդում ընդգրկուած են ներկայացուցիչներ տարբեր երկրներից, ընդ որում՝ նաեւ Հայաստանից: Մեր կազմակերպութիւնը փոխըմբռնման յուշագիր է ստորագրել Երեւանի Միջազգային եւ համեմատական իրաւունքի հայկական կենտրոնի հետ, որպէսզի համագործակցենք ռազմագերիների ազատ արձակման ուղղութեամբ:
Միջազգային եւ համեմատական իրաւունքի կենտրոնի մարդու իրաւունքների փաստաբանները մեծ յաջողութիւններ են ունեցել Մարդու իրաւունքների եւրոպական դատարանում յարուցուած գործերում՝ նախկինում, հայութեանը առնչուող այլ հարցերի վերաբերեալ: Նրանք մինչ այդ էլ ներգրաւուած են եղել այս գործերում, սակայն նրանց աւելի շատ միջոցներ են անհրաժեշտ եղել՝ ընդգրկելու համար աւելի մեծ թուով ռազմագերիների հարցեր: Ցաւօք, իրաւական գործընթացները շատ առանձնայատուկ եւ ճշգրիտ են եւ կարիք ունեն շատ մանրամասն փաստաթղթերի՝ գործ յարուցելու համար: Պէտք է ապացոյցներ ներկայացնել, որ նրանք գերեվարուել են ադրբեջանցիների միջոցով, որոշակի տեղում ու որոշակի ժամանակահատուածում, եւ որպէսզի դա արուի, դուք միջոցների կարիք ունէք՝ առաջ շարժուելու համար: Անհրաժեշտ է հարցազրոյցներ անցկացնել, փաստեր հաւաքել, եւ մենք տրամադրում ենք նրանց նիւթական միջոցներ՝ այդ գործերը հետապնդելու համար: Մօտաւորապէս 250 ռազմագերի է պահւում Ադրբեջանում, այսքան մինչ այժմ կարողացել ենք պարզել, եւ մեր ցանկութիւնն է, որ իւրաքանչիւր դէպքի համար գործ յարուցենք Մարդու իրաւունքների եւրոպական դատարանում եւ այդ կերպ միջոցներ կիրառենք՝ ստիպելու համար Ադրբեջանին, որ հաշուի առնի իւրաքանչիւր անհատին եւ երկրորդ հերթին՝ ազատ արձակի նրանց: Մօտաւորապէս 100 այսպիսի գործեր արդէն ներկայացուել են, միւսների համար ապացոյցներն են հաւաքագրւում, որպէսզի գործերը ներկայացուեն, եւ յաջորդ 4ից 6 շաբաթուայ ընթացքում մնացած գործերը կը ներկայացուեն: Կենտրոնը իւրաքանչիւր օր գործեր է ներկայացնում: Դա կողմնակի աշխատանք չէ, այլ շարունակական աշխատանք է: Եւ ուրեմն՝ ապագայ մի քանի շաբաթներում մենք ակնկալում ենք ներկայացնել ինչքան հնարաւոր է շատ, եթէ ոչ՝ այդ բոլոր գործերը:
Մարդու իրաւունքների եւրոպական դատարանը նկատի է առնում այդ գործերը, իւրաքանչիւր կողմից պատասխան է պահանջում, եւ ադրբեջանական կողմի պատասխանը գտնում է անբաւարար, այժմ ուղղորդել է այս գործերը նախարարների խորհրդին: Նախարարական խորհուրդն աւանդական մարմին է, որն ուսումնասիրում է այդ գործերը մէկ առ մէկ, եւ խորհրդականները, օգտագործելով աւանդական իրաւական գործընթացները, ստիպում են Ադրբեջանին՝ հաշուի առնել իւրաքանչիւր ռազմագերու պարագան:
ԳԷՈՐԳ ՂՈՒԿԱՍԵԱՆ.- Բայց Նախարարական խորհուրդը նոյնպէս կարող է պատժամիջոցներ կիրառել:
ՔԷՆ ԽԱՉԻԿԵԱՆ.- Եթէ նրանք չկատարեն, եթէ նրանք չլսեն Եւրոպական դատարանի յայտնաբերումները, այդ դատարանը կարող է պատժամիջոցներ կիրառել Ադրբեջանի նկատմամբ: Բարեբախտաբար, Ադրբեջանը, ինչպէս Հայաստանը, Մարդու իրաւունքների եւրոպական դատարանի մաս է կազմում, եւ մեր միասնական աշխատանքում փորձ է արւում հնարաւորինս մեծ ճնշում գործադրել Ադրբեջանի վրայ: Այնպէս որ՝ ես չեմ կարծում, որ իրաւական գործընթացները բաւարար են: Ես հաւատացած եմ, որ շահերի պաշտպանութեան կարիք ունենք, ես հաւատացած եմ, որ պէտք է քաղաքական ճնշում գործադրուի աշխարհի խոշոր մայրաքաղաքների կողմից: Դա կարող են լինել Ամերիկայի Միացեալ Նահանգները եւ Վաշինգտոնը, Եւրոպան ու Բրիւսելը եւ Ռուսաստանը: Հարկաւոր է ճնշում գործադրել Ադրբեջանի վրայ, որ նստի բանակցութիւնների սեղանի շուրջը:
Ես գիտեմ, որ Հայ Դատի մեր գործընկերը Բրիւսելում աշխատում է այդ գործընթացի վրայ: Վաշինգտոնի գրասենեակն աշխատում է դրա վրայ, եւ իւրաքանչիւր երկրի ներսում. ես նկատի ունեմ կան որոշ երկրներ, որ, սովորաբար, եղել են աւելի աջակցող, Ֆրանսիան, յատկապէս, այդ երկրներից մէկն է: Բայց ես վստահ եմ, որ մենք հետամուտ կը լինենք՝ Աւստրալիայում դրան հասնելու նոյնպէս: Բայց Միացեալ Նահանգների, Ֆրանսիայի եւ Ռուսաստանի կարեւորութիւնն այն է, որ այս երեք երկրները Մինսկի խմբի անդամ երկրներ են, որոնք, ենթադրւում է, պէտք է վերահսկեն խաղաղութեան գործընթացը Ադրբեջանի եւ Հայաստանի միջեւ, եւ նրանք մեր տրամաբանական թեկնածուներն են, որոնք պէտք է կողմերին պատասխանատուութեան կանչեն, եւ այս պարագայում, Ադրբեջանն է պատասխանատուութեան կանչւում: Ահա, թէ ինչու պէտք է քաղաքական ճնշում գործադրուի ամէնուրեք. ամենակարեւոր տեղերը, որ պէտք է կենտրոնացնել գործողութիւնները, կարող են լինել Ֆրանսիան, Միացեալ Նահանգները եւ Ռուսաստանը:
ԳԷՈՐԳ ՂՈՒԿԱՍԵԱՆ.- Պարո՛ն Խաչիկեան, հաշուի առնելով ձեր մեծ փորձառութիւնը Ամերիկայի քաղաքական դաշտում, մասնաւորապէս՝ հայերի շահերի պաշտպանութեան բնագաւառում, ի՞նչ էք կարծում Միացեալ Նահանգների քաղաքականութեան մասին Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտութեան վերաբերեալ, ի մասնաւորի՝ գերիների խնդրի: Եւ ինչո՞ւ Բայդենի վարչակազմը չի փորձում կրկին ներգրաւուել բանակցութիւնների գործընթացում եւ ճնշում գործադրել Ալիեւի վարչակազմի վրայ:
ՔԷՆ ԽԱՉԻԿԵԱՆ.- Ես կարծում եմ, այստեղ մի քանի գործօններ կան. պատմականօրէն, այստեղ կայ մի հարց, որ Միացեալ Նահանգները դրել է՝ Ադրբեջանի ուժանիւթի հարստութեան…
ԳԷՈՐԳ ՂՈՒԿԱՍԵԱՆ.- Ինչպէս Եւրոպա՞ն:
ՔԷՆ ԽԱՉԻԿԵԱՆ.- Այո, այո, այնպէս էլ Միացեալ Նահանգներն այդ պատճառով ուզում է լաւ յարաբերութիւններ պահպանել Ադրբեջանի հետ: Միացեալ Նահանգները մեղմօրէն է վերաբերւում Թուրքիային, որովհետեւ նրանք Թուրքիային դիտարկում են որպէս կարեւոր համախոհ այդ տարածքում եւ միշտ շատ զգուշաւոր են լինում որեւէ գործ Թուրքիայի հանդէպ իրականացնելուց:
Ես հաւատացած եմ, որ վերջին մի քանի տարիներին Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի վերաբերեալ Միացեալ Նահանգների քաղաքականութեան մէջ փոփոխութիւն կայ, քանի որ Էրդողանը գնալով դարձել է բռնակալ եւ բռնապետ, քանի որ նա սկսել է աւելի շատ համագործակցել Ռուսաստանի հետ եւ վարւում է առանց պարկեշտութեան, նրա հանդէպ վստահութիւնը Միացեալ Նահանգներում կտրուկ նուազել է: Ալիեւը միշտ էլ բռնակալ է եղել, նա միշտ էլ եղել է բռնապետ: Ես վստահ եմ՝ դուք գիտէք՝ նա մի քանի տարի առաջ ընտրուել է աշխարի ամենազեղծարար բռնապետ, դա բարձր չափանիշ է, որը տրւում է այլ մենատէրների՝ Հիւսիսային Կորէային եւ Սիրիային: Եւ այսպէս՝ կարծում եմ, որ Միացեալ Նահանգները Ալիեւին ոչ մեծ ցանկութեամբ է դիտարկում, բայց մի այլ խնդիր էլ կայ, որ փոփոխուել է վերջին 5 տարիների ընթացքում՝ այն է, որ Միացեալ Նահանգները դարձել է ուժանիւթի ամենամեծ արտադրողը աշխարհում եւ այժմ աւելի ինքնաբաւ է ու աւելի քիչ է կախուած արտաքին ուժանիւթի աղբիւրներից, ուրեմն Ադրբեջանի ուժանիւթը դառնում է աւելի քիչ կարեւոր Ամերիկայի համար: Այս բոլոր աստիճանական գործընթացներից ոչ մէկը չի փոխուել: Սրանք գործօնների խումբ են:
Միւս գործօնն այն է, որ աշխարհի այս կողմում Լեռնային Ղարաբաղը, Արցախը՝ մեզ համար, երբեք ոչ մի ամերիկեան վարչակազմի համար առաջնային խնդիր չի եղել:
Միայն Վաշինգտոնի Հայ Դատի գրասենեակի հանրային շահերի պաշտպանութեան շնորհիւ է, որ ինչ-որ չափով ուշադրութիւն է դարձւում: Լեռնային Ղարաբաղը միակ տեղն է աշխարհում, որ Միացեալ Նահանգները չի ճանաչել, բայց դեռ օգնութիւն է տրամադրում, դրա միակ պատճառը հանրային շահերի պաշտպանութիւնն է ամբողջ երկրում՝ Հայ Դատի գրասենեակների ջանքերի շնորհիւ:
Մենք ունենք հայկական խնդիրներին լաւատեղեակ նախագահ եւ իսկապէս զգայուն է Հայաստանի հարցերի վերաբերեալ, ինչպէս երեւում է, եւ ես դա ասում եմ գիտակցաբար, որ նախագահը կը ճանաչի Հայոց Ցեղասպանութիւնը վաղը, եւ մենք սպասում ենք ներգրաւուելու նրա վարչակազմում եւ պիտի փորձենք առաջացնել աւելի մեծ կենտրոնացում ռազմագերիների մարդասիրական գործընթացների վրայ, բայց ամենամեծ խնդիրը Արցախի հարցում արդարութեան հաստատումն է՝ Թուրքիայի պաշտպանութիւնն ունեցող Ադրբեջանի կողմից բռնագրաւուած հայկական հողերի կապակցութեամբ: Եւ դա Միացեալ Նահանգներում Հայ Դատի առաջնահերթ նպատակային խնդիրներից է:
Ես անձամբ ժամերով խօսել եմ Միացեալ Նահանգների դեսպանների հետ Մինսկի խմբի գործընթացների մասին եւ անկեղծօրէն պէտք է նշեմ՝ դրանց երբեք էլ առաջնահերթութիւն չի տրուել, եւ ես յոյս ունեմ, որ այս յուսախաբութիւնը՝ Ալիեւի եւ Էրդողանի հետ կապուած, մարդասիրական չարաշահումները եւ Ադրբեջանի ապօրինի գործողութիւնները ռազմագերիների հանդէպ, կը պարտադրեն Միացեալ Նահանգների վարչակազմին՝ այս հարցերը դարձնել աւելի առաջնահերթ եւ աւելի ծանր ճնշում գործադրել Ալիեւի վրայ: Ի յաւելումն նախագահ Բայդենի՝ հայկական հարցերին ծանօթ լինելուն, նոր պէտքարտուղարը՝ Էնթոնի Բլինքենը, նոյնպէս շատ լաւ ծանօթ է այս խնդիրներին, եւ ես հաւատացած եմ, որ սա եւս կարող է դրական ազդեցութիւն ունենալ վարչակազմի՝ Ապրիլի 24ի յայտարարութեան վրայ: Նախապէս պետական գերատեսչութիւնները Միացեալ Նահանգներում ամենամեծ խոչընդոտն էին Ցեղասպանութեան ճանաչման հարցում: Ի հարկէ, ճանաչումն առաջին քայլն է, դուք գիտէք, որ մենք հատուցում ենք ակնկալում, եւ Հայ Դատի գրասենեակների նպատակներից մէկն այն է, որ պատրաստուած գործերը ներկայացնեն դատարան: Եւ սրանք միակողմանի խնդիրներ չեն, մենք պէտք է շարունակենք մեր շահերի պաշտպանութեան աշխատանքները, քաղաքական ճնշումը զուգորդենք իրաւական ճնշման հետ, որպէսզի հասնենք մեր նպատակներին:
ԳԷՈՐԳ ՂՈՒԿԱՍԵԱՆ.- Եթէ Բայդենը ճանաչի Ցեղասպանութիւնը, կարելի՞ է ենթադրել, որ դա նշանակում է, թէ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգների արտաքին քաղաքականութիւնը փոխուել է Թուրքիայի նկատմամբ:
ՔԷՆ ԽԱՉԻԿԵԱՆ.– Այո, ես կարծում եմ, որ էական փոփոխութիւն կը լինի: Ինչպէս գիտէք, 2019ին Ներկայացուցիչների պալատի ճնշող մեծամասնութիւնը Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման բանաձեւ ընդունեց, մի քանի շաբաթ յետոյ, միաձայնութեամբ, նման բանաձեւ ընդունեց Միացեալ Նահանգների Ծերակոյտը:
Մենք երբեք Միացեալ Նահանգների նախագահի կողմից չենք ունեցել ուղղակի յայտարարութիւն: Ռոնալդ Ռեյգանի յայտարարութեան համատեքստում այլ ցեղասպանութիւնների, Հոլոքոստի յիշատակի օրն էր, եւ դա անցողիկ մեկնաբանութիւն էր, եւ մենք գնահատում էինք այն որպէս անցողիկ մեկնաբանութիւն: Այո, ես համոզուած եմ՝ նախագահ Բայդենի այս յայտարարութիւնը Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման մասին էական ազդեցութիւն է ունենալու Ամերիկայի արտաքին քաղաքականութեան վրայ: Դա ոչ միայն հայերի համար է կարեւոր, այլ նաեւ կարեւոր է իւրաքանչիւր անձի համար, ով տառապել է ցեղասպանութեան պատճառով, նաեւ մարդու իրաւունքների չարաշահումների ճանաչման համար, չարաշահուած ու տառապած մարդկանց համար, եւ ես յոյս ունեմ, որ այս վարչակազմն աւելի շատ ուժ է գործադրելու այս հարցերում, քան որեւէ այլ վարչակազմ:
Մասնաւորապէս, ինչպէս դուք եւս նշեցիք, հարկաւոր է քայլեր ձեռնարկել, Թուրքիայի նկատմամբ արտաքին քաղաքականութեան աւելի շատ կոշտացման ուղղութեամբ:
ԳԷՈՐԳ ՂՈՒԿԱՍԵԱՆ.- Իմ վերջին հարցը, պարո՛ն Խաչիկեան, ինչպէ՞ս էք գնահատում հանրային դիւանագիտութեան կարեւորութիւնը հայկական շահերի պաշտպանութեան գործում՝ Ադրբեջանի վրայ միջազգային ճնշում գործադրելու տեսակէտից:
ՔԷՆ ԽԱՉԻԿԵԱՆ.- Ես կարծում եմ, որ շահերի պաշտպանութիւնը շատ կարեւոր է, գիտէք, անցեալ 90 օրում Վաշինգտոնի Հայ Դատի գրասենեակը քարոզչութեան համար Սպիտակ տանն ուղղել է աւելի քան 1,000,000 հաղորդագրութիւն. դա անսովոր բան է, ես նկատի ունեմ, որ ոչ մի էթնիկ խումբ չկայ, որ այսպիսի ճնշում է գործադրում, եւ ինչքան էլ մենք նախագահ Բայդենի հանդէպ վստահութիւն ունենանք յայտարարութեան համապատասխան հարցերում, պէտք է հասկանանք, որ մենք նաեւ քաղաքական ճնշում ենք գործադրում, ինչին նա պատասխանում է, եւ նման որեւէ պաշտօնեայ զգայուն է քաղաքական ճնշման հարցում, եւ գիտէք, որ դա լուծում է, ապագայ ընտրութիւնները հաւանաբար մօտ են, եւ չնայած դրան, որ մենք փոքր համայնքների շարքում ենք, մեր համայնքը տեղաբաշխուած է երկրի կարեւոր նահանգներում, եւ այս քարոզչութիւնը կարեւոր է: Ես չեմ կասկածում, որ դա նոյնքան կարեւոր է աշխարհի այլ երկրներում՝ անկախ նրանից՝ նրանք ընկերներ են, թէ ոչ՝ Կանադան, Աւստրալիան, Միջին Արեւելքը, այսինքն՝ ուր որ կարող ենք ներդնել քարոզչութեան ուժը, ես հաւատացած եմ, որ դա անհամեմատելիօրէն կարեւոր է: Հայաստանը փոքր երկիր է, նա բաւարար կարեւորութիւն չունի հիմնականում մեծ երկրների համար, եւ իսկապէս անհրաժեշտ է շահերի պաշտպանութեան միջոցով աւելացնել այս հարցի կարեւորութիւնը: Մենք ասում ենք` սա կարեւոր է մեզ համար՝ ամերիկահայերի, ֆրանսահայերի, կանադահայերի համար, դուք պէտք է ուշադրութիւն դարձնէք այս հարցին: Եւ այս շահերի պաշտպանութեան հարցի շուրջն այդպիսի քաղաքական ճնշում ստեղծելով՝ մենք գրաւում ենք քաղաքականութիւն մշակողների ուշադրութիւնը եւ յուսով ենք, որ կը կարողանանք ազդեցութիւն ունենալ այդ քաղաքականութեան վրայ:
Գիտէք՝ մենք հսկայական առաւելութիւններ ունենք, քանի որ գտնւում ենք բարոյական խնդիրների իրականութեան ճիշդ կողմում, մենք չենք խնդրում մարդկանց, որ անհամապատասխան դիրք ընդունեն, մենք խնդրում ենք, որ պաշտպանեն արդարութիւնը, մենք խնդրում ենք նրանց, որ պաշտպանեն իրականութիւնը, եւ դա նրանց կողմից աւելի է հեշտացնում շահերի պաշտպանութեան ընդունումը: Բայց ես կարծում եմ, որ շահերի պաշտպանութիւնն անհրաժեշտ է:
ԳԷՈՐԳ ՂՈՒԿԱՍԵԱՆ.- Շնորհակալութիւն, պարո՛ն Խաչիկեան, մեզ ժամանակ տրամադրելու համար, մեծ հնարաւորութեան համար: Յուսով ենք՝ նախագահ Բայդենը վաղը կը ճանաչի Ցեղասպանութիւնը։
ՔԷՆ ԽԱՉԻԿԵԱՆ.- Խնդրեմ, հաճելի էր:
(Հարցազրոյցը տեղի է ունեցել Ապրիլի 23ին)
* ՀՅԴ Բիւրոյի Հայ Դատի կենտրոնական գրասենեակի յատուկ ծրագրերի պատասխանատու