Վերջերս Հայաստան կը գտնուէր Պէյրութի Հայկազեան համալսարանի Սփիւռքի ուսումնասիրութեան կեդրոնի տնօրէն Անդրանիկ Տագէսեանը:
Սփիւռքահայ մտաւորականին հետ «Հայերն այսօրի» թղթակիցը զրոյց ունեցած է սփիւռքեան համայնքներու ուսումնասիրութեան, Հայագիտութեան խնդիրներու, բացթողումներու ու ընելիքներու շուրջ, որուն ընթացքին վերջինս իր մտահոգութիւններն ու դիտողութիւնները արտայայտած է :
– Պարո´ն Տագէսեան, վերջին անգամ գարնան եղած էք Հայաստան, երբ մասնակցեցաք «Հայկական ինքնութեան խնդիրները 21-րդ դարուն» խորագիրով գիտաժողովին: Այս անգամ ինչն էր այցի առիթը:
– Հայագիտական երկրորդ համաժողովի առիթով Հայաստան կը գտնուիմ, որուն ընթացքին նաեւ ինքնութեան նուիրուած գիտաժողով տեղի ունեցաւ:
Հայկական ինքնութեան վերաբերող նախորդ գիտաժողովը, որ տեղի ունեցաւ գարնան, Հայկազեան եւ Երեւանի պետական համալսարանները կազմակերպած էին: Ծրագրուած էր, որ ասիկա նոյն ձեւով շարունակենք: Եւ մօտաւորապէս այդպէս ալ կատարուեցաւ:
Այցս նաեւ այլ նպատակ կը հետապնդէր: Իբրեւ Հայկազեան հայագիտական հանդէսի պատասխանատու քարտուղար` ես մտասեւեռում ունէի այստեղ յաջորդ` 34-րդ հատորին նիւթեր հաւաքել:
Ուրախութեամբ պէտք է նշեմ, որ յաջողեցանք, կրցանք լաւ յօդուածներ հաւաքել: Հայաստանի մէջ երիտասարդ ուժեր կան, որոնք մեզի հետ ցանկութիւն յայտնեցին գործակցելու:
Չեմ կրնար ըսել, որ բաւարարուած ենք, որովհետեւ երբեք պէտք չէ բաւարարուիլ ձեռք բերածով, բայց արդիւնքներէն գոհ ենք:
Մեր նպատակը սկիզբէն այն եղած է, որ Հայկազեան հայագիտական հանդէսին մէջ անպայման պէտք է դրսեւորուի Հայաստանը, Արցախը, Սփիւռքը (դժբախտաբար, առայժմ չենք կրնար Ջաւախքը ներգրաւել): Որովհետեւ Հայագիտութիւնը մենք կ’ըմբռնենք լայն սահմանումով. այն միայն դասական բանասիրութիւն չէ, այլ այն ամէնն է, ինչ որ այսօր կ’առնչուի հային: Հայագիտութեան տեսադաշտը պէտք է ըլլայ Հայաստանի Հանրապետութիւնը, Արցախը, Ջաւախքը եւ Սփիւռքը` այնտեղ, ուր հայութիւն կայ:
– Պարո´ն Տագէսեան, եթէ հետեւութիւններ ընենք համաժողովէն, ապա Հայագիտութիւնը` որպէս գիտութիւն, այսօր ի՞նչ զարգացման փուլի մէջ է:
– Ես այս մասին չեմ ցանկանար խօսիլ, որովհետեւ ինչ ալ ըսեմ, թերի պիտի ըլլայ, բայց կը նախընտրեմ խօսիլ հետեւեալ կէտին մասին:
Հայագիտութիւնը հսկայ, շատ ծաւալուն կալուած է, բայց հայագէտներու կամ հայագիտութեամբ զբաղողներու թիւը սահմանափակ է: Եւ քանի որ աշխատանքի համակարգին մէջ, համադրում չկայ, արդիւնքը այն է, որ երբեմն նոյն գործի կամ շատ մօտ գործերու վրայ երկու կամ երեք անձեր կ’աշխատին: Սա մեղք է, ափսոս է, որովհետեւ կալուածներ կան, որոնք բոլորովին կուսական են, իսկ կալուածներ ալ կան, որոնց վրայ տակաւին յաւելեալ, կրկնութեան գինով իսկ նոր ուսումնասիրութիւններ կը կատարուին, որոնք շատ քիչ նորութիւն կը պարունակեն իրենց մէջ:
Հետեւաբար, ես պիտի նախընտրէի, որ որեւէ կայք-էջ ոսկեփորիկ ըլլար, ուր հայագիտութեամբ զբաղողները իրարու կը տեղեկացնէին իրենց կատարած աշխատանքներուն մասին, որ իմանայինք, թէ ով ինչով կը զբաղի, որպէսզի խոյս տանք կրկնութենէն:
Փոխգործակցութիւնը աւելի արդիւնաւէտ կը դարձնէ մեր աշխատանքը: Իմ խօսքս ամենեւին ալ իրարու ուղղորդելու մասին չէ, որ ըսենք, թէ մեզմէ իւրաքանչիւրը ինչով պէտք է զբաղի:
Այնքան կուսական կալուածներ կան, որոնց շուրջ բաւականին նիւթ կարելի է գրել:
Եւ այս առումով կը ցանկամ կէտ մը արձանագրել. հայագիտական այս համաժողովին զեկոյցներ եղան ամերիկահայ, եւրոպական երկիրներու հայագիտութեան մասին, բայց ոչ մէկ խօսք Միջին Արեւելքի հայագիտութեան մասին: Այն պարագային, երբ այսօր Սփիւռքի մէջ լոյս տեսնող հայատառ, հայագիտական հատորները Միջին Արեւելքի մէջ լոյս կը տեսնեն` Հալէպի (որ հասկնալի պատճառներով դադրեցաւ հրատարակուելէ) եւ Պէյրութի մէջ` «Հայկազեան» եւ «ՀԱՍԿ» հայագիտական հանդէսները: Եւ, դժբախտաբար, այդ համայնքները չկային:
Սա խնդիր է մեզի համար. հայագիտութեան քարտէզը միայն Հայաստանը, Արցախը չէ, ոչ ալ Ջաւախքն է կամ Սփիւռքի այս կամ այն համայնքը: Հայագիտութիւնը պէտք է արտացոլէ հայկական իրականութիւնը ամբողջութեամբ:
Դարձեալ կ’ուզեմ կրկնել` ուժերը լաւ պէտք է օգտագործել: Մենք պերճանքը չունինք` քիչ արդիւնքներով շատ սպառում կատարել, որ կը վերածուի մսխումի:
– Պարո´ն Տագէսեան, Դուք մտահոգութիւն յայտնեցիք, որ վերջին հայագիտական համաժողովին ժամանակ Միջին Արեւելքին անդրադարձ չէ կատարուած: Ոչ ոք չի կրնար հերքել, որ այսօր Սփիւռքի մէջ Միջին Արեւելքը կը համարուի հայագիտութեան կեդրոն: Այս ամէնուն զուգահեռ` թերեւս այսօր հայագիտութեամբ զբաղիլ ցանկացողնե՞ր այլեւս չկան:
– Ես համաձայն չեմ այդ գաղափարին: Նախ ըսեմ` Հայկական Սփիւռքի միակ հայկական համալսարանը Միջին Արեւելքի մէջ է: Եւ այդ համալսարանը չի կրնար հայագիտական գործունէութիւն չծաւալել: Հետեւաբար, ձեր հարցադրումն անհիմն է:
– Այդ պարագային ինչու՞ անդրադարձ չէ կատարուած Միջին Արեւելքի հայագիտութեան:
– Չեմ գիտեր, հաւանաբար աշխատանքները համադրուած, համակարգուած չեն: Հակառակ անոր, որ գիտեն, թէ մենք ինչ գործունէութիւն կը ծաւալենք, որ մենք գրեթէ ամէն տարի Հայաստանի մէջ Հայկազեան հայագիտական հանդէսի շնորհանդէսը կը կազմակերպենք: Մատենադարանը, Ազգային գրադարանը, Ակադեմիան մեր բոլոր հատորները ունին: Մենք մնայուն կապի մէջ ենք Հայաստանի հետ, անգամ ներկայացուցիչ ունինք այստեղ: Հետեւաբար, մենք չենք կրնար այդ թերացումը բացատրել: Հո´ս պէտք է փնտրել այդ թերացումը:
Անշուշտ, կ’ուզեմ յուսալ, որ այս թերացումը կարելի պիտի ըլլայ շրջանցել, կարելի կ’ըլլայ լուծել այս խնդիրը, որ ինծի մեծ ցաւ պատճառեց: Եւ ասիկա` այն պարագային, որ մենք հայագիտական հսկայ կեդրոններ ունինք` Հայկազեան համալսարանը, ուր 450 հայ ուսանող հաւաքուած է, Հայկազեան հայագիտական հանդէսը, որ կը հրատարկուի 1970 թուականէն, եւ վերջերս մենք 33-րդ հանդէսի շնորհանդէսը կատարեցինք:
Երրորդ` մենք երկու տարի առաջ Հայկազեան համալսարանի մէջ հիմնադրեցինք Հայկական Սփիւռքի ուսումնասիրութեան կեդրոն, որ կը գործակցի Երեւանի պետական համալսարանի Սփիւռքագիտութեան ամպիոնին հետ:
Չի կարելի այս ամէնուն կողքին այսքան պարապութիւն տեսնել:
Ճիշդ է` գիտական մակարդակով մենք Պէյրութի մէջ որոշ դժուարութիւններ ունինք, բայց այս կեդրոններու շնորհիւ մենք սկսած ենք զօրակոչել լիբանանցի բանագիտութեամբ զբաղող գիտնականներ, որոնք այսպէս կամ այնպէս կ’առնչուին հայկական իրականութեան, կ’աջակցին, որ հայկական նիւթի անդրադառնան:
Հայկական ներկայութիւնը այնքան զօրաւոր է Միջին Արեւելքի մէջ, որ այսօր Լիբանանի, Սուրիոյ, Յորդանանի, Իրաքի մէջ չես կրնար քար մը վերցնել, որուն տակ հայկական հետք, առնչութիւն չըլլայ:
Հետեւաբար, նիւթը հսկայական է, բայց այդ ամէնով զբողող չկայ: Եւ մենք այդ ճիգին մէջ ենք: Եւ այս առումով կ’ուզեմ ըսել, որ երբ Հայաստանի մէջ գիտաժողովներ կը կազմակերպուին, ու մենք կ’իրազեկուինք, ապա մենք համապատասխան միջոցներ, գիտական շրջանակ ունինք, որոնց կրնանք ուղարկել մասնակցելու այդ գիտաժողովներուն:
Եկէ´ք փոխադարձաբար օգտուինք այդ հնարաւորութենէն, որմէ միայն հայագիտութիւնը, հետեւաբար` հայ ժողովուրդը պիտի շահի:
– Պարո´ն Տագէսեան, Հայագիտական համաժողովին ուրիշ ի՞նչ բացթողումներ նկատեցիք:
– Ես կ’ուզեմ յուսալ, որ այս Հայագիտական համաժողովը հետեւողական կ’ըլլայ, կազմակերպչական յանձնախումբն աւելի գործուն ծրագիրներ կը մշակէ եւ արդիւնքներ կը գրանցէ:
Ինծի համար շատ փափաքելի է, որ հայագիտական ոսկեփորիկ յառաջանայ, ուր ամէն մարդ կ’իմանայ, թէ միւսն ինչ նիւթի շուրջ կ’աշխատի, եւ հայագիտական ինչ նոր նիւթ կը հրատարակուի: Այդ ամէնը մենք Պէյրութի մէջ չենք կրնար ընել: Ատիկա խոշոր կազմակերպչական օղակի գործ է, եւ, բնականաբար, Հայաստանի Հանրապետութիւնը եւ Ազգային ակադեմիան ալ միայնակ չեն կրնար ընել: Տարբեր երկիրներու ներկայացուցիչներէ կազմուած յանձնախումբ պէտք է ըլլայ, որոնցմէ իւրաքանչիւրը իր շրջանի իրազեկումը կը կատարէ:
– Պարո´ն Տագէսեան, ՀՀ սփիւռքի նախարարութեան աջակցութեամբ ստեղծուած է հայ իրաւաբաններու, ճարտարապետներու, լրագրողներու ընկերակցութիւն, որ կը համակարգէ ոլորտի աշխատանքները: Թերեւս անհրաժեշտ է հայագիտական նման ընկերակցութիւ՞ն ստեղծել:
– Պէտք է լրջօրէն մտածել այս հարցին շուրջ, պէտք է գործակցինք:
– Դուք Ձեր խօսքին մէջ նշեցիք, որ Հայագիտութեան մէջ շատ կուսական տարածքներ կան: Որո՞նք են այդ տարածքները:
– Ինծի համար կարեւոր, խոշոր կուսական տարածք է Սփիւռքագիտութիւնը, կարեւոր մտահոգութիւն է, օրինակ, իրաքահայ գաղութը: Երբ գաղութը չկայ, այդ գաղութի մասին պատմութիւն ալ չկայ, ոչ ալ կարելի կ’ըլլայ գրել: Այսօր ինչ կարելի է փրկել` պէտք է փրկել:
Այսօր շատ գաղութներ կան, որոնց մասին մենք ոչինչ չենք գիտեր: Օրինակ` յորդանանահայ գաղութի մասին ի՞նչ գիտենք, ո՞վ պէտք է աշխատի: Վաղը եթէ Յորդանանի մէջ երեք հայ մնայ, ինչպէ՞ս կարելի է Յորդանանի հայկական գաղութի պատմութիւնը գրել: Համայնքի պատմութիւն գրել` չի նշանակեր արձանագրել միայն այն, որ հայերը Յորդանան եկած են այսինչ թուականին, այսքան դպրոց հիմնած են, այսչափ մշակութային գործունէութիւն ծաւալած են: Տարբեր երեսակներ կան: Օրինակ` այն, թէ հայերն ինչպէս գործակցած են տեղացիներուն հետ, մշակութային ինչ ներդրում ունեցած են տուեալ երկրին մէջ:
Օրինակ` Լիբանանի արաբները շատ կը խօսին, թէ հայերը ինչ մեծ նպաստ ունեցած են Լիբանանի մշակոյթի, տնտեսութեան, ընկերային կեանքի մէջ: Բայց այդ ամէնուն շօշափելիութիւնը ու՞ր է: Ներկայ սերունդը գիտէ այդ մասին, իսկ յաջո՞րդ սերունդը: Մենք մեծ նպաստ ունեցած ենք Լիբանանի կեանքէն ներս, մեր պատեանի մէջ քաշուած վիճակի մէջ չենք ապրած, եւ այդ ամէնը պէտք է ցոյց տալ: Իսկ այսօր շօշափելի բան մը չկայ, միայն խօսք է:
Այստեղ է, որ մենք պէտք է գործակցինք, ասոնք խնդիրներ են, որոնք շատ կարեւոր են:
Հիմնականին մէջ այս պատճառով է, որ Հայկազեան համալսարանին մէջ հիմնադրուեցաւ Հայկական սփիւռքի ուսումնասիրութեան կեդրոնը, որ այդ ծիրով կ’աշխատի:
– Պարո´ն Տագէսեան, հիմա կը ցանկայի, որ քիչ մը խօսիք Կեդրոնի գործունէութեան մասին:
– Կեդրոնը հիմնադրուած է երկու տարի առաջ: Բարերարը Երջանիկ Սամուէլէանն է, որ տարեկան որոշ գումար կը յատկացնէ, որով եւ Կեդրոնը կը գոյատեւէ:
Կեդրոնի ծրագիրներէն մէկն այն է, որ պէտք է արխիւային աշխատանք տարուի, որովհետեւ մեր մօտ արխիւացման մշակոյթը, դժբախտաբար, այնքան ալ զարգացած չէ: Արխիւացումը կ’իրականացնենք Հայաստանի ազգային գրադարանին հետ:
Երկրորդ` մենք կը փորձենք քաջալերել բոլոր անոնց (հայ եւ ոչ հայ), որոնք հետաքրքրուած են ուսումնասիրելու Միջին Արեւելքի հայկական գաղութները, որոնց եւ կ’աջակցինք մեր հնարաւորութիւններու սահմանին մէջ:
Տարին մի քանի անգամ տարբեր թեմաներով գիտաժողովներ կը կազմակերպենք:
Մեր գիտաժողովներուն միշտ Հայաստանի Հանարապետութեան հայագիտութիւնը ներկայ է, ներկայացուած է: Այսօր արդէն կը փորձենք Արցախի հայագիտութիւնը եւս ներառել:
– Պարո´ն Տագէսեան, դուք հանդիպեցաք նաեւ ՀՀ սփիւռքի նախարար Հրանոյշ Յակոբանի հետ: Հանդիպման ընթացքին ի՞նչ հարցեր քննարկուեցան:
– Սփիւռքի նախարարութիւնն արդէն հինգ տարեկան է, եւ արդէն մեր ակնկալիքները շատ-շատ են, որովհետեւ մեր կարիքները (հայկական կարիքները ընդհանրապէս) նոյնպէս շատ են: Եւ այդ կարիքներուն մէջ մենք կը ցանկանք տեսնել, որ ամէն մարդ իր մորթէն անդին, մէկ գործ աւելի կ’ընէ:
Ժամանակն է արդէն, որ մենք սկսինք մտածել գնայունը մնայունէն տարբերելու մասին: Օրինակ մը բերեմ. ես ափ մը սերմ ունիմ եւ այդ սերմը պէտք է սփռեմ: Նախ պէտք է այդ սերմերը լաւ ընտրեմ. ոչ միայն լաւի խնդիր է, այլ պէտք է տեսակը ընտրեմ` ցորե՞ն կ’ուզեմ, թէ՞ ոսպ: Որ՞ն է աւելի մնայուն, եւ ո՞րն աւելի շատ արդիւնք կու տայ: Նուազագոյնով առաւելագոյնին հասնելու միտում պէտք է ունենալ, որովհետեւ մեր միջոցները սահմանափակ են:
Ես կը կարծեմ, որ Սփիւռքի նախարարութիւնը այս առումով արդիւնաւէտ գործունէութիւն ծաւալած է: Շատ պէտք է ցանկայի տեսնել, որ հոս` ներքին ճակատի վրայ, Սփիւռքի նախարարութիւնը Սփիւռքը աւելի շատ ներկայացնէ:
Օրինակ` եթէ հայաստանեան որեւէ թերթ վերցնենք, չենք կրնար ըսել, թէ Սփիւռքին որքան տեղ կը յատկացուի: Բայց բացէք սփիւռքեան ցանկացած լրագիր եւ կը տեսնէք, որ անոր իւրաքանչիւր էջին վրայ Հայաստանը միշտ ներկայ է: Սփիւռքը գիտէ Հայաստանի մասին, բայց հայաստանցին` ոչ այնքան: Հասկնալի է` երբեք ալ իրարու մասին ամբողջական տեղեկութիւն ստանալ չենք կրնար, բայց կ’ուզենք, որ հայաստանցիի մտահորիզոնին վրայ Սփիւռքն ալ ըլլայ:
Հայը ամէնուր է, աշխարհի որեւէ կէտի մէջ, հետեւաբար հայկական իրականութիւնը այդ ամբողջութեամբ պէտք է տեսնել, այլ ոչ թէ սահմանափակուիլ միայն Հայաստանի Հանրապետութեամբ, Արցախով կամ Սփիւռքով. սա ողբերգական սխալ է:
Նաեւ կը կարծեմ, որ արեւմտահայերէնի խնդրով նոյնպէս Սփիւռքի նախարարութիւնը կարեւոր դեր կրնայ խաղալ: Մենք խօսեցանք այս նիւթին շուրջ նախարար Հրանոյշ Յակոբեանի հետ: Այս առումով ճամփայ ունինք անցնելիք, եւ կը կարծեմ` լաւ ճամփայ:
Թերեւս մեր ակնկալութիւնը այն պէտք է ըլլայ, որ երբ Հայաստանի մէջ գիտաժողովներ կը կազմակերպուին, եւ կը «վրիպին» Սփիւռքը իր ամբողջութեամբ ներգրաւել, այդ պարագային յուշարարի կարիք պէտք կ’ըլլայ, եւ, թերեւս, Սփիւռքի նախարարութիւնը այդ յուշարարը կրնայ ըլլալ: Ի հարկէ, չեմ գիտեր` որքանով ճիշդ է կամ հնարաւոր «ուրիշի» սահմաններ մտնել ու փորձել լուծել այս խնդիրը:
Զրոյցը վարեց` Լուսինէ Աբրահամեան