Ցնո՞րք է արդեօք, մտքի մորմո՞ք, թէ՞ իրականութիւն, Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցի նախաշեմին ողջ հայութեան բողոքն ու պահանջատիրութեան անզիջում վճռի հերքումը կրկին անգամ վերատեսութեան ենթարկելու փոխարէն, այդ ցեղասպանութեան հրամանն ու իրագործումը ծնած ու գործադրած նոյն Պոլսից, Թուրքիոյ այժմեան վարչապետից, ստանում ենք ցինիկ, վտանգաւոր, արդարացում չընդունող իբր թէ մեր ցաւը «մեղմող» յայտարարութիւն: Թէեւ մենք սովոր ենք Թուրքիոյ կառավարութեան մահաբեր այդ որջից յաճախակի անհեթեթ ու անհիմք բազում յայտարարութիւններ ու ահաբեկումներ լսելու, բայց այս վերջինը, որը բացայայտ ծաղր է, մեզ խաբելու համար իբրեւ ոսկորի կտոր նետուած մեր առջեւ, չենք կարող անտեսել ու անուշադրութեան մատնել: Քանզի դա ոչ թէ մեր պահանջատիրութեանը վնասակար յայտարարութիւն է, այլ սկզբունքօրէն անարգանք` անմարդկային խոշտանգումներով ոչնչացուած մեր միլիոնաւոր հարազատ մասնիկների հանդէպ:
Աւելի՛ն. երբ այդ անարգանքը ողջունւում, ծափահարւում է հայերի մի մասի կողմից, այն արդէն վտանգաւոր է դառնում, կրկին թուլացնում մեր պահանջատիրութեան հետագայ գործընթացը:
Չէ՞ որ թուրքերի քաղաքականութիւնը միշտ հիմնուած է եղել հայի թուլակամութեան վրայ, թէկուզ մէկ հայ սիրաշահելով սկսել են իրենց կործանիչ ծրագրերը իրականացնել: Եւ միշտ զարմանալի հեշտութեամբ գտնուել է այդ մէկ հայը: Եւ իւրաքանչիւր անգամ հայի կողմից որեւէ անխոհեմ արտայայտութիւն շահարկուելու, օգտագործուելու է մեր դէմ` աւելի ամրացնելով թուրքերի դիրքը: Յիշեցնեմ պատմաբանների միջոցով մեր դէմ գործադրուած Ցեղասպանութիւնը մեզ հաստատելու համար Թուրքիոյ կազմակերպած խաղը, որին կուլ գնալով` տարիներ կորցրեցինք: Դրան յաջորդած հայ-թուրքական մեր իրաւունքները զիջելու համաձայնագրի քաշքշուքը:
Եւ հիմա վարչապետ Էրտողանի թուրքական հմուտ ճկունութեամբ շարադրուած, կրկին իրենց արդարացնող, իրենց շահը պաշտպանող, կատարուած ցեղասպանութիւնը արհամարհող նրա ապրիլեան անարժէք յայտարարութիւն-խաղը, որին կրկին սկսել են կուլ գնալ ամէնից առաջ հայերը:
Շատերի պէս, վարչապետի յայտարարութիւնից ազդուած, Պոլսոյ Սուրբ Փրկիչ հիւանդանոցի հիմնադրամի նախագահ Շիրինօղլու, առանց ժամանակ կորցնելու, ձայնակցում է նրա անհեթեթ յայտարարութեան` անկեղծօրէն առաջարկելով հայերին ներողութիւն խնդրելու թուրքերից: Առաջին հայեացքից ծաղրական թուացող, ոչ լուրջ այս յայտարարութիւնը կարելի էր անուշադրութեան մատնել, քանի որ տարիներ շարունակ այդպիսի հարիւրաւոր յերիւրանքներ ենք լսել ու կարդացել թուրք քաղաքագէտներից, պատմաբաններից ու մտաւորականներից, ինչո՞ւ չէ, երբեմն էլ նաեւ` հայաստանեան մտաւորականներից ու պետական ներկայացուցիչներից: Բայց երբ յայտարարողը արեւմտահայ, պոլսահայ է, դրամատէր ու ազդեցիկ հայ, յատկապէս թուրք միջավայրում, հայկական տկար գաղութում, իրենց հայկականութիւնը դեռ վախուորած բացայայտող, իրենց պատմութեան հետ տարտամօրէն, ոչ ամբողջ ճշմարտութեամբ առճակատող շրջապատում, անկարելի է չդատապարտել այսպիսի արարք, անկարելի է անպատասխան թողնել այն:
Նոյն Շիրինօղլուն անձնական իր երախտիքը Էրտողանին յայտնելու ինքնամոռաց ոգեւորութեան մէջ առաջարկում է նաեւ Նոպէլեան մրցանակի թեկնածութեան առաջադրել նրան այդ յայտարարութեան համար, իր ոգեւորութիւնը կիսող երկու այլ հայերի հետ:
Որ Նոպէլեան քաղաքական ասպարէզի մրցանակը այլեւս կորցրել է իր լրջութիւնը եւ դարձել միայն գնուող տիտղոս, ոչ մէկին գաղտնիք չէ: Վկան «խաղաղութեան» համար նոյն մրցանակի արժանացած վերջին տարիների պատերազմաձիգ երկրների, պատերազմասէր ղեկավարների այդ մրցանակին արժանանալն է: Այնպէս որ, եթէ վաղը ամենավայրագ երկրի` Թուրքիոյ վարչապետն էլ արժանանայ այդ մրցանակին, յատկապէս Սուրիոյ եւ Քեսապի տարածքում թուրքական ձեւով կոտորած ստեղծելու, հայերին կրկին գաղթական դարձնելու, ազերիների արցախեան ոտնաձգումներին թիկունք կանգնելու համար, չեմ կարծում ոեւէ մէկը պիտի զարմանայ կամ առարկի: Բայց հարցը ոչ թէ այդ մրցանակին արժանանալն է, այլ այդ մրցանակը հայի կողմից այդպիսի անձի արժանի տեսնելն է:
Ես այլեւս սկսում եմ կասկածել իմ ժողովրդի արդարամիտ դատողութեան կարողութեանը: Արդարամտութիւն ենք անվերջ պահանջում աշխարհից, բայց չենք կարողանում արդար դատել, երբ հարցը թուրքերին է վերաբերւում: Դարերի ստրկամիտ քծնանքը, գլխիկոր նրանց առջեւ սողալը դեռ շրջանառում է հայութեան մի մասի երակներում, որով եւ խոչընդոտւում է մեր ազգային առաջընթացը: Վկան` մեր երկրորդ անկախութեան առաջին նախագահ Լեւոն Տէր Պետրոսեանով սկսած մեր երկրի թուրքասէր քաղաքականութիւնը, մեր ազգային պահանջների ոտնակոխումը, այդ նոյն թուրքասիրութեան արգելքով մեր արցախեան տարածքի ամբողջական ազատագրման կասեցումը նոյն այդ նախագահի կողմից, որի պատճառով մինչեւ օրս պատերազմով ետ շահած մեր տարածքները դարձել են առ ու ծախի, զիջումների, բանակցութիւնների մղձաւանջ:
Եթէ մեր առաջին նախագահը, այն էլ` մասնագիտութեամբ պատմաբան, այդքան թրքամէտ չլինէր, ինքնամոռաց չվազէր Թուրքիոյ նախագահ` Թուրկութ Օզալի թաղմանը, իր սեփական ժողովրդին անդառնալի ապտակ հասցնելով` չծնրադրէր հայակեր Աթաթուրքի գերեզմանին, բնականաբար մեր երրորդ նախագահին մտքով անգամ չէր անցնի հայ-թուրքական դաւաճանական համագործակցութեանն անգամ մասնակցելու եւ այսօր իր այդ աններելի քայլը արդարացնելու:
Կարիք կա՞յ յիշեցնելու, թէ որքա՛ն զգուշութիւն է պահանջում ազգային շահերի ընկալման ու գերադասման գործընթացը: Որքան պիտի զգուշ լինենք, հասարակ ժողովրդից մինչեւ նախագահ, մեր անձնական շահերը ազգայինի հետ չմիաւորելու եւ ազգայինին վերապահուած իրաւունքները ինքնանպատակ չօգտագործելու համար:
Երբ ապրիլ 23-ին հրապարակուեց Էրտողանի համայն հայութեան վիրաւորող ուղերձը, վստահ էի, որ 100 տարի ստի, յերիւրանքների, ձեւափոխումների ենթարկուած ու իր հատուցումը երբեք չստացած մեր Ցեղասպանութիւնը, ամենայն խստութեամբ, առանց տատանման, ամենայն արագութեամբ եւ ամէնից առաջ, միակուռ դատապարտուելու է համայն հայութեան կողմից` առանց դոյզն իսկ վարանման, ընդգրկելով մինչեւ իսկ Թուրքիոյ հայութիւնը: Չէ՞ որ այնտեղից է սպասւում ճանաչումը: Չէ՞ որ այնտեղ իր գոյութեան արթնացումով դաւանափոխուած հայութիւնը կրկին ու հազարերորդ անգամ հաստատում է կատարուած ցեղասպանութիւնը: Չէ՞ որ այդ նոյն երկրում պատռուել է արդէն ցեղասպանութիւնը քողարկող թանձր վարագոյրը:
Էրտողանի յայտարարութեան յաջորդ օրը, կատարուած ոճիրը խստօրէն հերքող նոյն Պոլսում հարիւրաւոր անհատներ փողոց են ելել յիշատակելու նոյն երկրի գործած գազանային արարքը: Արդեօք Շիրինօղլուն եւ իր համախոհները կայի՞ն նրանց մէջ, թէ՞ Էրտողանի` Հայոց ցեղասպանութիւնը անարգող խօսքին էին դեռ ծափահարում:
99 տարիներ լռութեան մատնուած Հայտար փաշա կայարանում առաջին անգամ լինելով տասնեակ հայեր հաւաքուել էին յարգելու այդ կայարանից դէպի անդառնալի մահ գնացած հայերի յիշատակը: Այդ կայարանում վստահաբար դեռ սաւառնում էր Գ. Զոհրապի եւ Վ. Սերէնգուլեանի անակնկալի մատնուած (չէ՞ որ մինչեւ այդ պահը նրանք չէին հաւատում, որ իրենց աքսորում են բոլորի պէս), վերջին անգամ Վոսփորի ջրերին նայող յուսահատական հայեացքների դրոշմը, որը կրկին յարութիւն առաւ այդ օր: Այդ հսկայ կայարանում, 99 տարիներ յետոյ, այդ օր վստահաբար կրկին ոգի առաւ ոճրագործ Թալէաթին ուղղուած Զոհրապի խօսքը, որ` «Օր մը հաշիւ պիտի պահանջուի ձեզմէ, եւ դուք պիտի չկարենաք արդարացնել ձեր գործած ոճիրները»:
Մենք գիտակցո՞ւմ ենք արդեօք, որ այդ օրուայ մէջ ենք, մեր իւրաքանչիւր կշռադատուած քայլով մօտենում ենք հաշիւ պահանջելու օրուան, մեր ուղեգծին, մեր պահանջատիրութեան:
Զգա՞ց արդեօք վարչապետը, որ իր խուսափողական, բոլոր փոքրամասնութիւններին իրար խառնած ու միայն իր ցեղի շահերը պաշտպանող յայտարարութեամբ, յաւելեալ անգամ հաստատեց Զոհրապի խօսքը, որ` «պիտի չկարենաք արդարացնել ձեր գործած ոճիրները»:
Այդ նոյն պահին Պոլսոյ փողոցներում քայլողները զգացի՞ն արդեօք, որ իրենց ձեռքերում ծածանուող գազանաբար սպաննուած մեր լուսաւոր մտաւորականութեան պատկերներով վերակենդանացրին նրանց շունչը այդ քաղաքում: Կոմիտասի տանջահար, հոգի լուսաւորող ձայնով, կրկին արթնացրին հայ ստեղծարար ոգին այդ ոգին յօշոտած երկրում: Այո՛, միայն սուրբերը չէ, որ յարութիւն են առնում:
Այո՛, անբացատրելի են պատմութիւն կերտելու անակնկալները: Հարցն այն է, թէ ինչպէ՛ս ենք իւրացնում ստեղծուած իրավիճակները եւ որքա՞ն ենք այն օգտագործում յօգուտ մեր պատմութիւնը կերտելուն: Կարո՞ղ ենք արդեօք Էրտողանի ուղերձը ընդունել այնպէս, ինչպէս Պոլսոյ հայոց պատրիարքական փոխանորդ Արամ արք. Աթէշեանն է գնահատել` «առաջին անգամ ըլլալով թուրք վարչապետը ցաւակցութիւն յայտնած է հայերուն», այսպէս ընդունելով պատմութեան ընթացքը փոխել: Բայց չէ՞ որ հոգեւոր առաջնորդի դերը ամէնից առաջ արդար դատելն է:
Գուցէ բազում լեզուներով թարգմանուած Թուրքիոյ վարչապետի բառերում չթարգմանուած տողեր են հնչել թրքերէնով, որը չենք լսել մենք, բայց որը խոր կերպով տեղաշարժել է հայ հոգեւոր առաջնորդին ու հաւաստիացրել նրան, որ իրապէս վարչապետը ցաւակցութիւն հայցած է հայերից թուրքերի կողմից գործադրուած ցեղասպանութեան համար:
Հասկանալով հայութեան խախուտ վիճակը այդ երկրում` Թուրքիայում, միաժամանակ չենք կարող չմեղադրել արդարութիւնը աղաւաղողներին, չէ՞ որ այդ նոյն խախուտ վիճակում ապրողներից հարիւրաւորները, առանց վախենալու, իրենց արդար կեցուածքը ցուցաբերեցին Հայտար փաշա կայարանում եւ Պոլսոյ փողոցներում նոյն ապրիլ 24-ի օրը:
Թուրքիոյ վարչապետի ողջ ուղերձը մի նոր վիրաւորանք է մեր միլիոնաւոր չարաչար խոշտանգումներով սպաննուած մասնիկների հասցէին: Զանգուածային գազանային կոտորածները, զանգուածային անասնական բռնաբարութիւնները, դիապղծութիւնները, մանկապղծութիւնները, անմարդկային չարչարանքների ենթարկելը, մանուկներին այրելը, հարիւր հազարաւոր որբերին անտէր ոչխարների պէս տեղից տեղ քշելը, պարտադիր կրօնափոխութիւնը եւ հարիւրաւոր այլ փաստերով հաստատուած ու գրանցուած հայ խաղաղ ժողովրդին ոչնչացնելը չի կարող մակերեսային ցաւակցութեամբ լուծուել: Այն էլ պոչին կպած մէկ այլ ցաւակցութիւն` թուրքերին ցաւակցելու ուղերձով:
Ահռելի ոճրագործին եւ անմեղ զոհին իրար հաւասարեցնելը, երկուսին նոյն մակարդակին դասելը, զոհին ցաւակցելիս ոճրագործին էլ` աւելիով ցաւակցելը ինքնին նոր ոճրագործութիւն է:
Այո՛, մենք ցաւակցում ենք Թուրքիոյ ժողովրդին, որ դարերով ապրելով միատեղ, չկարողացանք իրենց ոճրագործ էութիւնը փոխել եւ իրենց զոհը դարձանք: Ցաւակցում ենք, որ չկարողացանք իրենց նման դառնալ եւ մեր դերերը փոխել: Ցաւակցում ենք, որ մինչեւ օրս քաջութիւնը չունեն իրենց պատմութեան հետ առերեսուելու: Ցաւակցում ենք, որ մեր հողատարածքները վերադարձնելու արդարութեան զգացումը չունեն:
Բայց եթէ վարչապետը կարծում է, որ աշխարհին կարող է մոլորեցնել թուրքական խորամանկութեամբ, որ Ա. Աշխարհամարտին զոհուած թուրքերի համար հայերն են մեղաւոր, պէտք է, որ իր տկար մտքով հեռանայ այդ պաշտօնից:
Առիթից օգտուելով` պիտի յիշեցնենք վարչապետին, որ Հայոց ցեղասպանութիւնը կրկնակի ցեղասպանութիւն է եւ կրկնակի պատժի ու հատուցման արժանի: Նախ` ծրագրուած ոչնչացուել է միլիոնաւոր ժողովուրդ ամենագազանային միջոցներով, եւ երկրորդ՝ ոչնչացուել են իրենց երկրի, իրենց պատկանող հողերի վրայ եւ իւրաքանչիւր թուրք պատասխանատու է իր նախնիների արարքների համար:
Հայոց ցեղասպանութիւնը ի սկզբանէ փաստագրուած է ոչ միայն Թուրքիոյ, այլ աշխարհի մի շարք մեծ երկրների պետական արխիւներում եւ վարչապետը եթէ մինչեւ օրս ծանօթ չէ դրանց, թող պատերազմներից զերծ ժամանակ գտնի դրանց ուսումնասիրութեան համար:
Հայութիւնը այլեւս ժամանակ չունի եւ չի վատնելու Թուրքիոյ առաջարկած խաղերին:
99 երկար ու սրտակեղեք, մերժումով ու արհամարհանքով սնուած հայութիւնը այժմ բոլորովին նոր ուղու մէջ է, նոր մտքով ու նորոգուած կամքով տոգորուած: Վկան, աշխարհի բոլոր ծայրերում ապրիլ 24-ին ոտքի ելած հարիւր-հազարաւոր հայ նոր, պահանջատէր սերնդի համարձակ քայլարշաւներն ու ցոյցերը, թրքական դեսպանատների առջեւ հարիւրաւոր հայ պատանիների ու մանուկների հացադուլ նստացոյց-բողոքները, աշխարհով մէկ կանգնեցուած յուշարձան կոթողների հսկումները:
Մենք այսօր մեր հաստատուած Ցեղասպանութեան երկրորդ փուլի մէջ ենք. մենք պահանջատէր ենք եւ նոյնիսկ ամենաանկեղծ ցաւակցութիւն Թուրքիոյ կողմից անընդունելի է, մինչեւ չիրագործուի մեր պահանջատիրութիւնը: Մենք հաշիւ ենք պահանջում թուրքերից, ոչ` ցաւակցութիւն:
Դոկտ. Մարի Ռոզ Աբուսէֆեան