«Երկրից վերջին հեռացողը
չմոռանայ լույսերը մարել»:
Երեւանեան զաւեշտ
Մարդկութիւնը, ինչպէս նաեւ ողջ կենդանական աշխարհը անյիշելի ժամանակներից ի վեր տեղից-տեղ են փոխադրուել՝ հանապազօրեայ ապրուստը ապահովելու եւ վերապրելու նպատակով, որի հետեւանքով տեղի են ունեցել ցեղերի ու տեսակների միաձուլումները եւ բախումները։ Եւրոպացի մարդաբանների մի մասը կարծում է, թէ այլեւս զուտ մաքուր ցեղեր չկան կամ հազուագիւտ են։ Մօտաւոր բարդ հաշուարկներով նրանք եզրակացնում են, թէ 2050-ականներին թերեւս Եւրոպայում ճերմակամորթ մարդատեսակը այլեւս լինի անգտանելի՝ հաշուի առնելով ներկայիս համատարած ներգաղթի չափերը դէպի զարգացած երկրներ՝ հուսկ խառնածնութեան (metissage) աճը, որին կարելի է կցել նաեւ իսլամացած երկրների բարձր ծննդաբերութիւնը։ Արտագաղթը՝ կարող է կործանիչ լինել մեզ համար, նկատի առնելով մեր հայրենական առօրեայ բարդ ու խճճուած կարգավիճակը տարբեր խանգարող տարրերով։ Մենք իրաւունք չունենք մէկ վայրկեան անգամ մոռանալու, թէ ովքե՛ր են մեզ շրջապատողները եւ ի՛նչ կը լինի մեր վերջը, եթէ թուլացնենք մեր զգօնութիւնը, իսկ երկիրը պարպելը՝ այն չափերով, ինչ տեղի է ունենում այսօր, ըստ մեզ՝ զգօնութիւնը թուլացնելուց, մի բան էլ աւելի է, եթէ ոչ կործանիչ։
Արդեօք արտագաղթը հայկական երեւո՞յթ է
Մենք այդ կարծիքի չենք։ Հրեաները թափառել են դարերի ընթացքին՝ մինչեւ իսկ շահելով «թափառական չարչիներ»-ի տիտղոսը, իսկ գնչուներն ու այլ ոչ-նստակեաց ցեղերը բազմաթիւ են բոլոր մայր ցամաքներում։ Այսօր պաշտօնական վիճակագրութեան տուեալներով Ֆրանսայի 18-34 տարեկան բնակիչների մէկ երրորդը ցանկանում է արտագաղթել, երբ նրանք եւրոպայի ամենաբարեկեցիկ երկրներից մէկի բնակիչներ են։ Բնութիւնը դատարկութիւն կամ անհաւասարակշռութիւն չի հանդուրժում։ Երբ հաղորդակից անoթներում հեղուկի մակարդակը տարբեր է լինում, նա իր հաւասարակշռութիւնը բնականաբար գտնում է։ Այդպէս է լինում նաեւ ժողովուրդների հետ գաղթի միջոցով։ Այս լապալիսեան ճշմարտութեան հետ մէկտեղ յիշեցնենք, որ այսօրուայ ԱՄՆ-ը ստեղծուեց իռլանդացիների արտագաղթով, որին հետեւեցին հրեաներն ու իտալացիները, իսկ աւելի ուշ եղաւ ծրագրուած Հայկական եղեռնը վերապրողների աքսորը եւ շատ ուրիշներ։ Երկրորդ համաշխարհայինին յաջորդեց նախ հայկական ներգաղթը դէպի հայրենիք, ապա թուրքերի խորամանկ բանակցութեամբ մի քանի միլիոն աշխատաւորների տեղադրումը Գերմանիոյ, հիւսիւային Եւրոպայի ու Աւստրալիոյ արդիւնաբերական ու շինարարական ոլորտներում, որոնց մէջ էին նաեւ բազմաթիւ հայ ընտանիքներ, որի հետեւանքով կազմաւորուեցին նոր սփիւռքները՝ ներառեալ հայկականը։
60-ականներից սկսեալ ներկայ ենք հայ աւանդական գաղութների հերթական քայքայմանը։ Տարբեր քաղաքական ու պատերազմական գործողութիւնների հետեւանքով լիբանանահայ, եգիպտահայ, պոլսահայ ու պարսկահայ հոյակապ ու շէն օջախները աշխարհով մէկ տարրալուծուեցին, որոնց պակասը լրացնելու եկաւ հայաստանեան արտագաղթը՝ յագեցուած այսօրուայ սիրիական անելանելի ու տխուր քեսաբեան միջադէպերով։
Բայց մեր նպատակը չէ՛ հանրութեան ներկայացնել, ինչ որ մեզանից իւրաքանչիւրին արդէն ծանօթ է ու շատերն են, առնուազն ենթագիտակցաբար փնտռում, թէ որտե՛ղ է այս բոլորի վերջը։ Մեր համեստ կարծիքով, երբ չարիքը կանխելու հնարաւորութին չկայ, ապա հնարամտութեամբ պէտք է նրա հետեւանքները մեղմացնելուն հոգ տանել եւ փորձել կազմակերպել այն եւ ուղղել դէպի օգտակարութեան ոլորտը՝ ղեկաւարուելով «Չկայ չարիք՝ առանց բարիքի» սկզբունքով, քանի որ արտագաղթը, ինչ-որ անհատական կամ բնական մակընթացութիւնների հետեւանք չէ՛, այլ նաեւ կասկածելի (թերահաս) պետական քաղաքականութեան ուղղակի ու անմիջական արդիւնք։
Յայտնագործութիւն չէ այս, միայն թէ այսօրուայ հայաստանեան արտագաղթը նման չէ՛ մեր ծնողների վերապրած՝ 1915–1923 թուականների դժոխային մարդակերութեանը։
Անժխտելի փաստ, ահազանգ եւ գոյժ է, երբ Արամ Ա վեհափառը ազդարարեց թէ՝ «Հայաստանը կը պարպուի, սփիւռքը կը մաշի»։
Հայկական սփիւռքի կամ սփիւռքների (ինչպէս նախընտրում եւ կրկնում է «ԲԱԳԻՆ»-ի յարգարժան խմբագիրներից մէկը) խնդիրներով մտահոգուողները իրենց առաջնակարգ պարտականութիւնը պիտի համարեն եւ միասնաբար պայքարեն այդ ՄԱՇՈՒՄ-ի դէմ։ Պիտի համարձակուեմ կրկնել, որ բոլոր տեսակի հայանպաստ գործունէության գագաթնակէտը պիտի լինի գաղութների կամ համայնքների նոր սերունդի արթնացումը եւ աշխուժացումը, որ կարող է իրականանալ հին, անցեալի հնացած աշխատաձեւի փոփոխութիւնով միայն։ Այլեւս մի քանի հոգինոց միութիւններով կամ խմբակ կուսակցութիւններով եւ հայաստանեան այցելելութիւներով անհնար է ապահովել սփիւռքի ներկայացուցչութիւնը, նամանաւանդ հարիւրամեայ անցեալի ծրագրային սկզբունքներով։ Այսօրուայ մարտահրաւէրները տարբեր են եւ այլ, հուսկ նոր մօտեցումների պահանջը անխուսափելի է։ Բազմաթիւ խմբերով չէ որ պիտի կարողանանք բազմակողմանի օգտակարութիւն ցուցաբերել երկրի պահանջներին։ Միացեալ սփիւռքեան մարմինի ստեղծումն է, որ լինելով ազատ համայնքային ընտրութիւնների արդիւնք՝ բուրգային (pyramidal) սկզբունքով, որ պիտի կարողանայ առաւել արդիւնքով առճակատ պայքարել ստեղծուած թերի իրադարձութիւնների դէմ։ Այս միտքը նոր չէ եւ կարիք ունի հանրային քննարկութեան եւ անհրաժեշտ ճշտումների, մասնակցութեամբ եւ պատասխանատուութեամբ հայրենի իշխանութիւնների, որից յետոյ՝ այն կարող է դառնալ աշխատաձեւ եւ կանոնադրութիւն։
Արդի «կլանային» կապերը երկու կողմերի միջեւ կործանիչ են։ Մանրամասնութիւնները թողնենք, քանի որ որեւէ թիրախ չունենք։
Այսպիսին է տխուր պատկերը, որտեղ Հայաստան-սփիւռք յարաբերութիւնները հսկայական դեր ունեն, որ մեր կարծիքով անհրաժեշտ մակարդակի չեն, ինչ որ նշանակում է, թէ բացակայ են երկարաժամկէտ ազգային ծրագրերը մշակուած փոխադարձ վստահութեան մթնոլորտում՝ նշելով իւրաքանչիւրի դերն եւ պատասխանատուութիւնը՝ չնայած ունենք համապատասխան նախարարութիւն իր կատարեալ կազմով։
Երբ ներկայ ենք լինում Երեւանում, սփիւռքի նախարարութեան հրաւիրած համաժողովին առաջին հարցը լինում է, թէ այդքան «պատգամաւոր» ի՞նչ անելու է եկել, երբ պաշտօնական ելոյթները յագեցուած են ոչինչ չասող թուերով եւ տոկոսներով, իսկ հիւրերը՝ կա՛մ ոչինչ չունեն ասելիք, կա՛մ չեն համարձակւում եւ նրանց լսող անգամ չկայ եւ աւարտը լինում է ոչինչ չասող ճաշկերոյթ։
Մեր համոզմունքն է, որ հանգանակութիւններով եւ բարեգործական քայլերով,– որ մասամբ ողորմութեան է նմանւում,– երկիր կառուցելը անհնար է, եթէ ա՛յդ է մեր նպատակը, ապա ինչպէս մեր հայրենի կառավարութիւնը, նոյնպէս սփիւռքի բոլոր կառոյցները եւ դրամատէրերը պարտադրաբար պիտի փոխեն իրենց աշխատելաձեւը՝ անցնելով կարեւոր ներդրումներ իրագործելու սկզբունքին, որ միակն է արդիւնաբերութիւնը զարգացնելու, աշխատատեղեր ստեղծելու եւ բոլոր մասնակիցներին շահութաբերութիւն ապահովելու առումով:
Մի քանի դպրոցի վերակառուցումը, ճանապարհի մի քանի հատուածների վերանորոգումը կամ աշխարհի ամենամեծ ճոպանուղու կառուցումը չէ, որ մեր երկրի քաղաքա-տնտեսական կարգավիճակը այնքան նախանձելի պիտի դարձնեն, որ ծնունդ տայ ներգաղթին եւ ներդնողներին, չնայած գիտակցում ենք այդ կառոյցների կարեւորութեանը եւ անհրաժեշտութեանը։
Հաշուի առնելով վերոյիշեալ կացութիւնը՝ կամայ թէ ակամայ հարց է ծագում, թէ արցախեան շարժումից 30 տարի անց ի՞նչ է պակսում, որպէսզի մեր երկիրը համարուի մեր նպատակներին համապատասխան ու բարեկարգ։
Ի սկզբանէ ասեմ, որ նման դեղատոմս չունեմ, բայց վստահօրէն կարելի է ասել ու կրկնել, որ մեր երկրի բարգաւաճման համար հիմնական անհրաժեշտ պայմանները կարող են դիտուել՝ մի քանի կէտ միայն.
- ՊԵՏԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ զգացումի (raison d’ETAT) եւ նրա հետ գործող ՄՏԱՒՈՐԱԿԱՆՈԻԹԵԱՆ բացակաիւթիւնը, չնայած ունենք ե՛ւ պետութիւն, ե՛ւ բարձրորակ մտաւորականների հսկայ բանակ։
- Միջին դասակարգի ներկայութիւն հասարակական եւ տնտեսական մթնոլորտում, որ պիտի կազմի բնակչութեան մեծամասնութիւն, մինչդեռ ունենք երկբեւեռանի կարգավիճակ։
- Անժխտելի է սփիւռքի առկայութիւնը իր տարատեսակ ներուժով, բայց այսօր կապը նրա հետ լինում է միայն հանգանակութիւնների եւ համաժողովների մակարդակով։ Դեռ պայմաններ չեն ստեղծուած, եւ արդէօք մեր պետական այրերը պատրաստ ե՞ն ընդունել այն միտքը, որ շահաբեր ներդրումները միակ ճանապարհն է, որ դրսում եղած հսկայական միջոցները մուտք գործեն հայրենի երկիր եւ ինչո՞ւ չէ այդ շաւիղով նաեւ եւրասիական տարածք։
- Չմոռանանք այն փաստը, որ հայրենաբնակները չեն արժեւորում դրսում եղած մասնագիտացուած մտային գործօնը ցանկացած բնագաւառում, որից լայնօրէն օգտւում են նրանց հիւրնկալած երկրները։
Այս ցանկը շարունակելու տրամադիր չենք, նախ, որ որեւէ մէկին դաս կամ ցուցմունք տալու նպատակ չունենք եւ այն մէկ յօդուածի նիւթ չէ։
Մեր համեստ կարծիքով՝ չնայած ուշացած ենք, բայց դեռ ուշ չէ ճիշտ ուղղութիւն ընտրել՝ շարունակելու համար։
Մի օր ԱՐՏԱԳԱՂԹ բառը կը վերանա՞յ արդեօք։
25-02-2018
Ռուբէն Յովակիմեան
Յաւելում
Այս յօդուածը աւարտման փուլին էր, երբ իմացանք, որ Ազգային Ժողովը 90։10 յարաբերութեամբ ընտրել է երկրի սպասուած չորորդ նախագահին ի դէմս Արմէն Սարգսեանի, որ ըստ էութեան անակնկալ չէ։
Կը շնորհաւորենք նորընտրեալ յարգարժան նախագահին մաղթելով կանաչ ճանապարհ իր յոյժ կարեւոր եւ պատասխանատու գործունէութեան ընթացքին՝ յուսալով, որ որքան սահմանափակ լինեն իր իրաւունքները նախորդների համեմատ, կարողանայ շտկել երկրում արմատացած աշխատաձեւերն ու աւանդութիւն դարձած սխալները։
Բարի երթ Արմէն Սարգսեանին ի փառս երկրի բարօրութեան։
Ռ.Յ.