(Հին պատկեր՝ նոր մտահոգութիւններու առջեւ)
ՅԱԿՈԲ ՉՈԼԱՔԵԱՆ
Բ.- ԱՐԵՒՄՏԱՀԱՅԵՐԷՆԸ ԵՒ ՔՐՏԱԽՕՍՈՒԹԻՒՆԸ
Սուրիա հասած հայութեան երրորդ զանգուածային հոսքը տեղի ունեցաւ Արեւմտեան Հայաստանի հարաւ-արեւելեան նահանգներէն: 1927-1931 տարիներուն շրջան կը հոսին մեծամասնութեամբ քրտախօս բշերիկցի հայերը: Ասոնք Գամիշլի կու գային Ճեզիրէթ Պոթանէն կամ Բշերիկի (Պշերիկ) լեռներէն, ատոր համար ալ կը կոչուէին բշերիկցիներ:
Հայ գաղթականաց խնամատարութեան կեդրոնական յանձնախումբի անդամ եւ Տեղաւորման յանձնախումբի ատենապետ վեր. Ահարոն Շիրաճեան մեծ վաստակ ունի Սուրիոյ մէջ այս գաղթականները տեղաւորելու գործին մէջ: Ան մասնաւորելով իր խօսքը նորեկ գաղթած բշերիկցիներու մասին`հետեւեալը կը տեղեկագրէ. «Չորս-հինգ ամիսներ առաջ Թուրքիոյ սահմանակից Տիարպեքիրի եւ Սղերդի շրջաններէն այս կողմերը գաղթեցին 450 ընտանիքներ, իսկ երկու ամիս ետք 30 ընտանիքներ եւս՝ Սուրիա հաստատուելու մտադրութեամբ: Անոնցմէ ոմանք հայերէն գիտեն, սակայն մեծամասնութիւնը քրտախօս է: Քրտախօս հայերէն ոմանք կարողացած են իրենց հետ բերել իրենց հօտերը եւ որոշ կահ-կարասի, բայց մեծամասնութիւնը, 400 ընտանիք, ճամբան կողոպտուած են ու սնանկացած, զրկուած ամեն կարողութենէ» (Վեր. Ա. Շիրաճեանի 31-3-1930 թուակիր տեղեկագիրը, անգլերէն, ձեռագիր 11 էջ):
1931-ին Սուրիա անցած բշերիկցիներու թիւը կ՛անցնի 5000-ը:
1933-ին թղթակից մը Գամիշլիի հայութիւնը կը գնահատէ շուրջ 500 տուն. կը գրէ. «Հայերէն շատերը տակաւին կը կրեն քրտացած անուններ, այնպէս որ լեզուով քիւրտ, տարազով քիւրտ, անուններով քիւրտ եւ բարքով իսկ քիւրտ օղլի քիւրտ: Ունին երկու քահանաներ, մին հայագէտ, իսկ միւսը քրտագէտ» (Ղ. Տէր Ղազարեան, «Քրդախօս հայերու մէջ», Նոր Աւետաբեր, Օգոստոս 1934, թիւ 10, էջ 191): Այսուհանդերձ բշերիկցիները կ՛ապրէին տոհմային աւանդութիւններով, ամրօրէն կառչած էին Հայ եկեղեցւոյ ու անոր բոլոր ծէսերուն ու աւանդութիւններուն, ու երբեք չէին յանձնուած այլադաւան քարոզիչներու կամքին:
Ճեզիրէի, բայց յատկապէս Գամիշլիի եւ անոր շրջակայքին մէջ ցրուած այս գաղթականութեան համար դպրոցական գործը աւելի քան անհրաժեշտ էր: Գամիշլիի, Ամուտայի, Տերիքի, Այն Տիվարի, Գուպր էլ-Պիթի, Թէլ Քէօչէքի նորաբաց դպրոցները չէին բաւաարարեր:
Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Ս. Աթոռին միաբանական Ընդհանուր ժողովը իր 15 Հոկտեմբեր 1941-ին կը հաստատէ Բերիոյ թեմի Ճեզիրէի առաջնորդական փոխանորդարանը, ուր 1942-1947 կը պաշտօնավարէ Խորէն վրդ. Բարոյեանը: Կը սկսի դպրոցաշինական բուռն ընթացք մը, մինչեւ 1950՝ դպրոցներ կ՛ունենան նաեւ Հիմո, Տայո, Թարթափ, Հելլիքո, Տպպանա, Ամրի, Ճնետի, Վուտվուտ, Գզըլճա, Ապու ճելալ եւ Մլուքսարա գիւղերը:
Բարեգործականը կը նպաստէ բոլոր դպրոցներուն: 1950-ին ՀԲԸՄ-ի՝ Սուրիոյ Կրթ. յանձնախումբի ատենապետը կը գրէ. «Կան նաեւ ուրիշ կարգ մը քրդախօս հայերէ բնակուած գիւղեր, ուր ցեղապետ Խալոյ Խաչոն կը ձեռնարկէ փոքր վարժարաններ ունենալ, հայերէն սորվեցնելու իրենց զաւակներուն» (Ճորճ Չամիչեան, «Ճեզիրէի հայութիւնն ու հայ վարժարանները», Տեղեկատու Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միութեան Սուրիոյ շրջանակային յանձնաժողովի, պրակ Բ.-Գ., Ապրիլ 1951, էջ 46):
Դպրոցականներ կամաց-կամաց կը սորվին հայերէնը, ու քրտախօսութիւնը կը նահանջէ: Թղթակից Ս. Բախտիկեան առաջնորդ Խորէն սրբազանին եւ հոգաբարձութեան ատենապետ տոքթ. Մոմճեանի հետ կ’այցելէ Գամիշլիի մանկապաարտէզը ու կը պատմէ. «Մանկապարտէզը իր լրիւ դասարանները ունի՝ բողբոջ, ծիլ, կոկոն, ծաղիկ: Փոքրիկները իրենց մատաղ շրթներուն վրայ երգ ունին, եւ իրենց թոթով լեզուին վրայ մեսրոպեան տառերը: Խորէն Սրբազան մէկ երկուքը կը հրաւիրէ կարդալու, կ’ամչնան, կը թոթովեն, բայց կը կարդան, կը կարդան մեր մեծասքանչին բառերը, այդ փոքրիկները, որոնց հայրերը մեծամասնութեամբ քրտախօս են, թրքերէն կամ այլ լեզու գիտեն, բայց ո՛չ մէկ բառ հայերէն: Մանկապարտէզի աշակերտութեան թիւն է 178: Հայկ ու հայկուհիներ բոլորն ալ, խելօքիկ-խելօքիկ իրարու քով նստած, ինչ խօսք որ սրահին ու դասարանին գետինը մերկ է, չոր խսիր մ’իսկ չի ծածկեր պեթոնը, ու փոքրիկները նստեր են երկար, փայտէ չոր նստարաններու վրայ: Յուզիչ էր Ե. դասարանին մէջ հայերէնի դասին մեր ներկայութիւնը: Խորէն Սրբազանէն խնդրեցի որ զուտ քրտախօս ընտանիքէ եկող պատանի մը կարդար: Մխթար Ներսոյի գիւղէն՝ Ճուխա, պատանի մը շատ սահուն կերպով կարդաց հատուած մը՝ «Կարօտ մայր լեզուին», որուն առաջին նախադասութիւնը դեռ ականջիս մէջն է. «Առաջին անգամն է որ հայերէն կը սորվիմ»: … Եւ քանիներ այդ տղոցմէ, աղջիկներէն, որոնք ձմռան այդ օրերուն կու գան հեռաւոր գիւղերէն հայերէն խօսելու» (Ս. Բախտիկեան, «Հայ Դպրոցը Գամիշլիի մէջ», Արեւելք, 23 Մարտ 1947):
Այսպէս էր վիճակը: Կար հաւատք, կար ընելիք եւ կար աշխատանք: Վերականգնումի կամքը ոչ մէկ ընկրկում կը ճանչնար: Առաջնորդական փոխանորդ Տաճատ վրդ. Ուրֆալեան Գամիշլիի Ս. Յակոբ եկեղեցւոյ մէջ, վերամուտի առթիւ արտասանած իր քարոզին մէջ կ’ըսէ. «Դպրոցը մեր առաջին մտահոգութիւնը եղած է, մեր փոքրիկներուն ազգային դաստիարակութիւնը մեր մեծագոյն պարտականութիւնը պէտք է ըլլայ: Գաղթաշխարհի մէջ պայքարելու համար ձուլման վտանգին դէմ՝ առաջին պայմանն է հայեցի դաստիարակութիւնը: Եկեղեցին՝ իր դպրոցով, դպրոցն ալ՝ իր հայ ուսուցիչներով մեծ դեր ունին կատարելիք գաղթաշխարհի մէջ, պատրաստելու համար վաղուան իսկական հայերը» (Արեւելք օրաթերթ, 29 Հոկտեմբեր 1948, էջ 2):
Նկարը՝ Գամիշլի, Ազգային վարժարան, հիմնուած՝ 1930-ին, ձախին՝ Անդր.Կիրակոսեան, աջին՝ Խաչիկ Գարուկեան, 1940-ականներու նկար: