Յարութիւն Իսկահատեան- Պէյրութ- ՊԱՅՔԱՐ 171
1914-ի կէսէն անդին Օսմանեան Պետութեան մէջ քաղաքական եւ զինուորական զարգացումներու առընթեռ կը սկսին՝ քիւրտերու եւ չէրքէզներու օժանդակութեամբ թուրքերու աննախընթաց հալածանքներն ու արիւնալի ոճիրները հայոց դէմ: Արդարեւ Թալաաթ Կ. Պոլսէն հրաման կ՛արձակէ պետութեան բոլոր քաղաքներու եւ գիւղերու կառավարիչներուն հայոցմէ զէնքեր հաւաքելու պատրուակով զանոնք ձերբակալելու, բանտարկելու, չարչարանքներու ենթարկելու եւ սպաննելու: Հրամանը կ՛ընդգրկէ նաեւ կիներու, մանուկներու եւ ծերերու բռնագաղթը դէպի Սուրիական անապատները: Հայոց տառապանքներուն ականատես վկայ գերմանացի Հայնրիխ Ֆիրպիւխեր իր հեղինակած «Հայաստանը 1915-ին, Թէ Ինչ Է Թաքցրել Կայսերական Կառավարութիւնը Գերմանահպատակներից, Հին Մշակոյթ Ունեցող Ժողովրդի Կոտորածը Թուրքերի Կողմից» խորագրեալ գիրքին (լոյս տեսած Պերլին 1930-ին, որ գերմաներենէ հայերէնի թարգմանած է Յունան Ղուկասեան, Երեւանի Պետական Համալսարանի հրատ., 2000, 112 էջ) 52-62րդ էջերուն մէջ կը նկարագրէ ու կը խորհրդածէ հայոց Մեծ Եղեռնի արիւնոտ անցուդարձերու մանրամասնութիւններու մասին:
Ֆիրպիւխեր իր գիրքի «Շրջում Է Մահուան Հրեշտակը» վերնագրեալ հատուածին մէջ մանրամասնօրէն կը նկարագրէ հայոց դէմ թուրքերու կիրարկած հալածանքները: Նախքան հայոցմէ զէնքեր պահանջելը, թուրքերը քաղաքներն ու գիւղերը կը շրջապատէին, որպէսզի ոչ ոք չկարենար դուրս ելլել: Հայոց մօտ գրեթէ զէնք չկար: Ինչ որ կը գտնուէր, մնացած էր 1908-ի յեղաշրջումէն երբ Երիտթուրքերը հայոց զէնքեր յանձնած էին, որպէսզի անոնք նեցուկ կանգնին նոր վարչակարգին: Թուրքերը իսկոյն կը գնդակահարէին այն հայը, որուն քով զէնք կը գտնուէր: Այս տեսակի թրքական արարքներուն մասին հեղինակը կ՛ըսէ. «Տղամարդկանց պարանով կապում էին իրար եւ յաճախ հենց բնակավայրի մօտերքում սպաննում: Սպանուածների հարազատներն էլ դեռեւս դեռ մխիթարւում էին լսելով նրանց մահուան ճիչը» (էջ 53): Թուրքերը այրերը սպաննելէ յետոյ կիներուն, ծերերուն եւ երեխաներուն քանի մը ժամ պայմանաժամ կու տային պատրաստուելու կամ իսկոյն կը տարագրէին:
Վերոյիշեալ նկարագրութեամբ Զէյթուն քաղաքի քսան հազար հայութիւնը՝ կին, աղջիկ, ծեր եւ երեխայ կը բռնագաղթեցուի: Քաղաքին մէջ կը մնան միայն վեց արհեստաւորներ, որոնց անփոխարինելի ծառայութեանց թուրքերը պէտք ունէին: Տեղահանուածները իրենց բոլոր ստացուածքները հոն կը թողուն: Թուրք ոստիկան-զինուորներն ու պաշըպօզուք ամբոխը կը կողոպտեն զանոնք: Հայերը Զէյթունէն դէպի Մարաշ կը քշուին եւ ապա Տաւրոսեան լեռներէն անցնելով կը հասնին Գարաբունար աւանը, ուր հասած 6-7000 տարագրեալներէն 100 հոգիներ քանի մը օրուան մէջ կը մահանան բծաւոր տիֆէ վարակուած ըլլալով: Զէյթունէն Գարաբունար բռնագաղթի ճամբուն վրայ, զէյթունցի երբեմնի հարուստ հայ մը թուրքերու եւ քիւրտերու կողմէ կողոպտուած իր հարստութեան մնացուքներէն երկու այծ հետը կը քշէր, նեղ օրերուն անոնցմէ օգտուելու մտօք: Թուրք ոստիկան մը որ կարաւանին կ՛ընկերանար, կը փորձէ այծերը խլել մարդուն ձեռքէն: Երբ ան կ՛աղաչէ ոստիկանին որ իրեն թողու այծերը, վերջինս կը սկսի ծեծել հայը, որ քանի մը վայրկեանի ընթացքին արիւնլուայ գետին կ՛իյնայ անօգնական ու լքուած: Այս ձեւով է որ թուրքերը հազարաւոր հայեր տանջանքներու կ՛ենթարկեն ու կը սպաննեն: Թուրք ասկեարները հայ աղջիկները, կիներն ու փոքրերը մտրակներու հարուածներով յառաջ կը քշեն դէպի անորոշութիւն եւ հուսկ մահ: Տեղ-տեղ թուրք սպաներ հայ աղջիկներն ու հարսերը քիւրտերու եւ թուրքերու կը վաճառեն ու փոխարէնը ոսկի կը ստանան: Ֆիրպիւխեր կ՛ըսէ թէ թուրքերը «կարաւանին դադար առնելու տեղերում հայ այրերը յաճախ իրենց մերձաւորների ներկայութեամբ, գազանաբար կը տանջէին: Նրանք հայերին վառում էին շիկացած երկաթով, պոկում էին նրանց եղունգներն ու մազերը եւ յատկապէս կիրարկում էին խոշտանգումների թուրքական մեթոտը, որը սովորական երեւոյթ էր նաեւ բանակում, բասթոնաթը ճիպոտահարում մերկ ներբաններին, մինչեւ որ դրանք տրաքւում էին» (էջ 55):
Ֆիրպիւխեր Տրապիզոնի հայոց ողբերգութիւնը կը նկարագրէ ըսելով. «Տղամարդկանց լցնում էին նաւերը, որոնք մի քանի ժամ անց վերադառնում էին… դատարկ» (էջ 55): Այս անմարդկային արարքներուն մասին կը վկայէ նաեւ գերմանացի միսիոնար տօքթ. Եոհաննէս Լեփսիուս: Ան «Տեղեկագիրը. Հայկական Ջարդերը» խորագրեալ իր գիրքին մէջ կը վկայակոչէ Տրապիզոնի Ա. Մ. Ն.ի հիւպատոսին՝ Օսքար Հայցերի խօսքերը. «Բաւական նաւեր, մարդերով լեցուած, Տրապիզոնէն մեկնեցան: Այս նաւերը, շատ անգամ, մէկ քանի ժամ վերջ բոլորովին պարապ վերադարձած են» (Տօքթ. Եոհան[ն]էս Լեփսիուս[ի], «Տեղեկագիրը. Հայկական Ջարդերը», Մատենաշար «Ազդակ»ի, Պէյրութ, 1965, միջակ չափի 396 էջ): Հիւպատոս Օսքար Հայցեր կը վկայէ նաեւ. «Չհաստատուեցաւ երբեք թէ մէկը գտնուած ըլլայ որ կառավարութեան դէմ ուղղուած շարժումի մը մասնակցելու յանցանքը գործած ըլլայ: Եթէ մէկը հայ էր, ատիկա բաւական էր որպէսզի իբր ոճրագործ վարուին անոր հետ եւ տարագրեն» (էջ 38): Ֆիրպիւխեր կ՛աւելցնէ թէ Երիտթուրք կոմիտէի անդամները Տրապիզոնի հայկական որբանոցի ամենէն սիրուն հայ խնամակալուհիները կը խլէին ու զանոնք իրենց հաճոյքներու խրախճանքին կը ծառայեցնէին:
Գալով կարինի հայոց տառապանքներուն, Ֆիրպիւխեր կ՛ըսէ թէ թուրքերը քաղաքին կառավարիչի կամքին հակառակ [կառավարիչ Ճելալ պէյ չէր ենթարկուէր Կ. Պոլսէն եկած հայերը հալածելու հրամանին- Յ. Ի.] հայերը կը տանջէին եւ անոնց չունեցած զէնքերը կը պահանջէին յայնձնել: Թուրքերը այնքան կը չարչարէին զանոնք, որ խեղճերը կը ստիպուէին բարձր գիներով նոր զէնքեր գնել թուրքերէն եւ յանձնել կառավարութեան: Թուրքերը հայոց հանդէպ իրենց վարուելակերպը սուտի եւ նենգութեան վրայ հիմնած էին: Անոնք ձերբակալուած հայերը խիստ չարչարանքներու կ՛ենթարկէին անոնց խոստովանիլ տալու համար տեղեկութիւններ հայկական կուսակցութիւններու մասին:
Հայոց մասին իր ականատեսի վկայութիւնները շարունակելով, Հայնրիխ Ֆիրպիւխեր կը յիշէ հայոց տառապանքները Մերվածիկ գիւղի (պէտք է ըլլայ Մերվանց, Մերուանց) [Մերվանց- գիւղ արեւմտեան Հայաստանում, Էրզրումի նահ-ի, Էրզրումի գաւ-ում, Դերջանի (Մամախոթուն) գաւառակում (էջ 2873/ 4814 տե՛ս Մերվանց-Թադեւոս Յակոբեան, Ստեփան Մելիք–Բախշեան, Յովհաննէս Բարսեղեան, «Հայաստանի եւ Յարակից Շրջանների Տեղանունների Բառարան», Ա. հատոր, Երեւանի Համալսարանի հրատարակչութիւն, Երեւան, 1998, համացանցային կայք]: Մերուանց գիւղի ոստիկանապետն ու գիւղապետը սաստիկ կը չարչարէին հայ բնակիչները իրենց չունեցած զէնքերը յանձնելու համար: Վերջ ի վերջոյ թուրքերը հայոց կ՛արտօնեն եւ «կը ստիպեն զէնք գնել թուրք հարեւաններից» (էջ 55) եւ կառավարութեան յանձնել զանոնք, որպէսզի սաստիկ ծեծի չենթարկուին: Հայնրիխ Ֆիրպիւխեր Մոլլա գիւղի [գիւղ արմ. Հայաստանում, Էրզրումի նահ-ի Երզնկայի գաւառում 1872-73 թթ. ունէր շուրջ 50 տուն հայ եւ թուրք բնակիչ, էջ 853, վերոյիշեալ տեղանուններու համացանցային բառարանը] հայոց տառապանքներուն մասին խօսելով կ՛ըսէ. «Բնակիչներին ծեծեցին, դէմքերին կղկղանք քսեցին, իսկ տղամարդկանց գցեցին գետը» (էջ 56): Այլ գիւղի մը մէջ թուրքերու կատարած վայրագութիւններու մասին ան կ՛ըսէ. «Երեք գիւղացու ծեծեցին մինչեւ ուշագնացութիւն, սառը ջրով կրկին սթափեցրին եւ դարձեալ շարունակեցին տանջել: Պոկեցին մի գիւղացու երկու մատները: Երբ գիւղացիք չէին լինում տալ հայ ժողովրդական կուսակցութեան անդամների անունները եւ տուեալներ հաղորդել զէնքի թաքստոցների մասին, կանանց բռնաբարում էին» (էջ 56):
Հայնրիխ Ֆիրպիւխեր խորապէս ազդուած է Կամախի (Անի-Քէմախ, Քէմախ, Քեմախ, Քեմաշ- գաւառ, բնակավայր եւ ձոր Կարինի նահանգի մէջ- Յ. Ի.) ձորի երեք օր (Յունիս 8, 9, եւ 10-ը, 1915) տեւած հայոց կոտորածներու վայրագութիւններէն: Թուրքերը Տրապիզոնէն ու Կարինէն բռնագաղթուած հայերը Կամախի կիրճին կամ ձորին մէջ վայրագօրէն ջարդեցին: Ան կ՛ըսէ. «Կամախի կիրճը արտակարգ խոր, շեշտակի իջնող կտրուածք է լեռների մէջ, որտեղ ջուրը հեղեղատի է վերածւում: Թէ ինչ է կատարուել այստեղ բազում հազարաւոր մարդկանց հետ, աներեւակայելի դաժանութեան ու վայրագութեան մի պատկեր է, որ կարելի է կարծել թէ մի անգամ եւս կուտակուել է հազարամեակների խելագարութիւնը, նզովեալ երկրագնդի այս կտորի վրայ է ձգուել մի հսկայ հրէշ յունիսեան կիզիչ արեւին ընդդէմ յաղթական գոռալու, որ ամենայն մշակոյթ լոկ այնպիսի շղարշ է, որ ամէն օր կարող է պատառոտուել երկոտանի գազանի վայրագութիւնից» (էջ 56): Այրեր ու կիներ իրենց զաւակներուն եւ սիրելիներուն խոշտանգուիլը կը տեսնէին: Թուրք ոստիկան-զինուորները, թուրք եւ քիւրտ ամբոխը սուիններով ու սուր գործիքներով անմեղ հայոց բորոտիքները դուրս կը հանէին եւ աւելին՝ «Յուսակտուր մարդկային էակները ծնկի էին չոքում արիւնահեղ գազանների առաջ եւ աղերսում էին, որ արագ սպաննեն իրանց: Միւսները կարեկցանք էին մուրում կամ իրենց երեխաներին անձամբ էին շպրտում գետը» (էջ 57):
Հայնրիխ Ֆիրպիւխեր որ Մեծ Եղեռնի մէջ Գերմանիոյ ունեցած մեղսակցութեան ժամանակակից լաւատեղեակներէն մէկն էր, Կամախի ձորի կոտորածներուն մասին Կ. Պոլսոյ մէջ կայսերական Գերմանիոյ դեսպան Վակենհայմի պիղատոսեան խօսքը կը մէջբերէ. «Թուրքիայի քաղաքական եւ ռազմական դրութեան պայմաններում յիշատակուած ձեռնարկումներից դժբախտաբար խուսափել չստացուեց» (էջ 58): Ի՜նչ հրաշալի բառ է այդ «դժբախտաբար»ը կ՛աւելցնէ Ֆիրպիւխեր:
Աւարտելով Կամախի եղեռնի ողբերգութեան պատումը Ֆիրպիւխեր կ՛ըսէ թէ երեք օր անդադար ջարդելէ յետոյ, թուրք զինուորներն ու վայրենի ամբոխը Եփրատի ջուրերուն մէջ իրենց խեղդած հայ զոհերուն ունեցուածքները անտէր մնացած սայլերով կը կողոպտեն ու կը տանին: Օսմանեան բանակի 86-րդ հեծելազօրքային գունդը Կամախի ձորը կը ղրկուի իբր թէ ջարդարար քիւրտերը պատժելու համար, սակայն այդ գունդի զինուորները հրաշքով ողջ մնացած հայերն ալ կը կոտորեն:
Պատմութեան մէջ կատարուած այլ ջարդերէ ամենէն ահաւորներէն քանի մը հատը յիշելէ յետոյ, Ֆիրպիւխեր Մեծ Եղեռնի հետ բաղդատական մը կ՛ընէ ըսելով. «Դա եղել է յաղթողի վրէժը պարտուողի նկատմամբ, եղել է յաշուեյարդար պատերազմի դաժան հաշուարկում, եղել է այն, ինչ միւսն էլ հաւանաբար սիրով կ՛անէր եթէ ինքը յաղթած լինէր: Դրանք պատերազմական ժամանակներ էին, երբ հենց դահիճ լինելով կամ զոհ դառնալով՝ «դեռ ինչ-որ արժէք ունէր տղամարդը»՝ պատերազմի ստրուկը, զինուորը, հպատակը, հայրենիքի պաշտպան տղամարդը: Սակայն մի ամբողջ ժողովրդի բնաջնջումը կանանց ու երեխաների գիտակցուած սպանդով- այս առաջադիմութեան համար բարբարոս անցեալը հաւանաբար չէր «հասունացել» (էջ 59):
Հայնրիխ Ֆիւրպիխերի այս վկայութիւնը միայն բաւարար որ թրքական կողմը ամբաստանեալի աթոռին դատապարտուի իբր մարդկութեան դէմ ոճրագործ: