– Որո՞նք են Ստամբուլի հայ համայնքի առաջնահերթ խնդիրները:
– Համայնքի համար ամենակարեւոր խնդիրները կազմակերպչական են: Թուրքիայի օրէնքներով մենք չենք կարող ունենալ վարչակազմի ամբողջական համակարգ, եւ դա յատուկ արուած է, որպէսզի համայնքային կեանքը ջլատուի: Փոխարէնը մենք ունենք եկեղեցիներին կից թաղային խորհուրդներ կամ հիմնադրամներ, որոնք ինքնիշխան են ու ոչ հաշուետու որեւէ կենտրոնական մարմնի: Նրանք հաշուետու են անմիջական պետութեանը, եւ միայն պետութիւնը կարող է իրենց հաշիւները քննել, իսկ դրանից վերեւ նրանց հաշիւները քննող որեւէ հայկական մարմին գոյութիւն չունի: Սա մեր համար լուրջ խնդիր է:
– Ովքե՞ր են նրանք՝ թաղային խորհուրդների վարիչները ու որն է նրանց գործառոյթը:
– Հիմնադրամների վարիչների մտայնութիւնն ու ուշադրութիւնը կենտրոնացած է փողի հաշիւների վրայ, որպէսզի իրենց վարած հաշուետուութեան ելքն ու մուտքը ապահովեն, եկամուտը ապահովեն եւ այդքանով գոհանան, քանի որ եկեղեցի են պահում, 15 դպրոց են հարկադրուած պահել:
Այդ մարդիկ ֆինանսների լուրջ խնդիրներ ունեն, որովհետեւ այդ դպրոցները պետութիւնից որեւէ նպաստ չեն ստանում եւ ուսանողների վճարած վարձով կամ հաւատացեալների նուիրաբերութեամբ ու մոմի փողով կը գոյատեւեն, եւ այդքանը բաւարար չէ իրենց տարեկան ելքն ու մուտքը հաւասարակշռելու, հետեւաբար այս մարդկանց բոլոր ուշադրութիւնը կենտրոնացած է այդ գետնի վրայ, իսկ այդ հաւասարակշռելու գործը փոխանցուած է սակաւաթիւ բարերարների, ընդհանուր առմամբ 10-20 հոգի, որոնք հարուստ մարդիկ են եւ ստանձնած են այդ ծախսը դիմագրաւել: Եւ ամէն տարի թաղային խորհուրդների վարիչները այդ մարդոցը կը շոյեն, եւ այդ մարդիկ իրենց քսակից նուիրատըւութիւն կ՚անեն:
– Այսինքն՝ նրանք հաշուետու չե՞ն Պոլսոյ պատրիարքարանին:
– Միայն այն դէպքում, եթէ ցանկանան: Իսկ համայնքի ղեկավարը` ով Պոլսոյ պատրիարքն է, հիւանդ է եւ անկարող` կատարելու իր պարտականութիւնները: Ու առայժմ մենք պատրիարք չունենք. ունենք փոխանորդ, ով ընտրուած չէ, այլ` նշանակուած, եւ նա հեղինակութիւն ունեցող մի մէկը չէ:
– Իսկ ի՞նչ պատճառով տեղի չեն ունենում նոր ընտրութիւններ:
– Առաջին պատճառաբանութիւնը տեղացի Հայերի միջեւ եղած պառակտումն է: Երբ 6 տարի առաջ յայտնի դարձաւ, որ պատրիարքն անբուժելի հիւանդ է, իսկոյն կարծիքներ յայտնուեցին, որ նոր ընտրութիւն է պէտք անել, սակայն ասոր դիմաց հոսանք մը գոյացաւ` խայտառակ յետադիմական, լիրբ, լկտի հոսանք մը, որոնք ասացին, թէ երբ որ պատրիարքն իր պաշտօնի վրայ է, դուք ի՞նչպէս կարող էք նոր պատրիարք ընտրել. դա ցկեանս է:
– Ո՞վքեր էին այդ ասողները:
-«Մարմարա» թերթի խմբագրապետ Ռոպէր Հատտէճեանն անոնցմէ մէկն էր եւ իր կողքին կեցող խմբակ մը, որ այդ տեսակէտին էր: Սակայն պոլսահայ պատմութեան մէջ քիչ են այն պատրիարքները, որոնք ցկեանս են գահակալել. շատերը գահընկէց են արուել, կամ տարբեր պատճառներով չեն մնացել աթոռին: Միայն 18 պատրիարք ունենք, որոնք վախճանուել են աթոռի վրայ:
Միւս պատճառն էլ այն է, որ քանի դեռ նոր պատրիարք չկայ, նրանք իրենց ընթացքը կարող են նոյնութեամբ շարունակել, իսկ քանի որ մենք պատրիարք ենք ընտրում ժողովրդի ձայնով, յայտնի չէ, թէ ով պիտի գայ, իսկ ժողովրդի ցանկութիւնը պիտի լինի ընտրել աւելի արմատական մի մէկին` նման մեր հիւանդ պատրիարք Մութաֆեանին, ով բաւական խիզախ մի մէկն էր: Սակայն քանի դեռ պատրիարքը ողջ է, մենք դատապարտուած ենք ունենալու այս փոխանորդը. կողպեցին այս գործը:
Բոլոր այս մարդիկ` թէ բարերարներ, թէ հիմնադրամների վարիչներ, բոլորն էլ պահպանողական ու յետադիմական մարդիկ են, որոնք նոր մարտահրաւէրների դէմ հայեացք չեն կարողանում գոյացնել, այդ պատճառով էլ մեր օրգանը («Հրանդ Տինք» հիմնադրամն ու «Ակօս» թերթը) նրանց համար շատ էլ սիրելի չէ, քանի որ առաջադիմական է եւ ընդհանրապէս կը թելադրէ նոր պահանջներու մասին խորհելու: Այդ մարդիկ խիզախ պահանջատիրութիւն չեն ներկայացնում, համակերպուած են երկրի պայմաններին ու երկրի պայմաններին թելադրածով բաւարարւում են, բայց մենք միշտ ասում ենք, որ պէտք է երկրի իշխանութիւնների դէմ պահանջատէր լինել, այս բոլորը մի քիչ էլ անսովոր է աւանդական ու գաղութային մտածողութեամբ Հայի համար:
– Իսկ ինչպէ՞ս է մտածում պոլսահայը եւ որն է նրա տեսլականը:
– Աւանդական գաղութային հայ մտայնութիւնը իրաւունք պահանջելու փոխարէն միշտ երախտապարտութեամբ եւ երախտիքով կը դիմաւորէ իշխանութիւնների կեցուածքին` փառք տալով, որ աւելի շատ չեն տանջում: Իր համար եղածը պահելն ու պահպանելն արդէն իսկ բաւարար է: Եւ դա հասկանալի է, որովհետեւ ամբողջ հանրապետութեան շրջանին երկրի քաղաքական համակարգը ճիշտ իրենց մտահոգուած ձեւով են իրենց պահել, այսինքն եթէ մենք շնչում ենք, դրա համար էլ մտահոգուած ենք, որպէսզի շնչելու հնարաւորութիւն ունենանք: Մեզ խեղդել ուզած է երկրի հիմնական քաղաքականութիւնը` կարելի եղածին չափով սահմանափակելով մեր իրաւունքները: Մեզ ասելով նկատի ունեմ ոչ միայն Հայերին, այլեւ բոլոր կրօնական փոքրամասնութիւններին:
– Չեն ուզում բողոքե՞լ:
– Նախ եւ առաջ թուրքահայութիւնը բողոքելու աւանդութիւն եւ սովորութիւն չունի. մենք դա ունէինք, երբ ազգ էինք կամ ժողովուրդ, այժմ մենք դադարած ենք ազգ կամ ժողովուրդ լինելուց եւ վերածուել ենք ուղղակի կրօնական համայնքի, որովհետեւ ազգ կամ ժողովուրդ լինելու համար պէտք է տարբեր բաղադրիչներ ունենալ, պէտք է լինի բանուոր դասակարգ, գիւղացի, հարուստ, աղքատ: Իհարկէ մենք ունենք հարուստներ եւ աղքատներ, բայց մեր աղքատները դասակարգային գիտակցութիւն ունենալու փոխարէն ունեն միջակութեան համաձայնութիւն, ով այդ խնդիրների մասին մտածում է ճիշտ հարուստի պէս:
– Հնարաւոր չէ՞ արդեօք կրօնական համայնք ունենալու փոխարէն աշխարհիկ համայնք ունենալ:
– Պետութեան օրէնքներով արգելուած է, որ համայնքի ղեկավարը աշխարհիկ լինի: Նախապէս, մինչեւ 1960ականներ, մենք ունէինք Ազգային ժողով ու երեսփոխաններ, որոնք դարձեալ ընտրութիւններով էին գալիս իշխանութեան եւ այդ կազմի մէջ տարբեր յանձնախմբեր կային` կրթութեան, մշակոյթի եւ այլն: Եւ այդ ժամանակ հոգեւոր իշխանութիւնները միշտ նկատի էին ունենում աշխարհականների մտայնութիւնները, նրանց հակումներն ու կարծիքները: Սակայն այդ ամէնը 1960ականներին ընդունուած նոր Սահմանադրութեամբ վերացուեցին այն պատճառաբանութեամբ, որ պետութեան մէջ չպէտք է լինի պետութիւն եւ դուք` որպէս փոքրամասնութիւն, պետութեան մէջ զարտուղի ճանապարհով չէք կարող պետականութիւն բանեցնել: Դրանից յետոյ պատրիարքները փորձեցին այս երեւոյթը շրջանցել` խորհրդատուներ նշանակելով: Քանի որ ընտրութեան հնարաւորութիւն չկար, պատրիարքը 8-12 աշխարհական խորհրդատուներ կարգեց, որին պետութիւնը չկարողացաւ առարկել, որովհետեւ պատրիարքն ասաց, թէ քանի որ դուք` որպէս պետութիւն, ամէն նիւթի համար ինձնից մեկնաբանութիւն ու հաշիւ էք ուզելու, իսկ ես հոգեւորական եմ, ստիպուած եմ նիւթին տեղեակ մարդկանց հետ խորհրդակցելու:
Երկար ժամանակ խորհրդատուների այս համակարգից օգտուեցինք, բայց հիմա այդ խորհդատուներն էլ գոյութիւն չունեն, եւ աշխարհականների կարծիքը լսելի չէ, իսկ պատրիարքի փոխանորդի կողքին հաւաքուած մարդիկ առհասարակ յետադիմական, պահպանողական դիմագիծ որդեգրած բարերարներն ու թաղականներն են, որոնք պետութեանն ասում են, թէ շնորհակալ ենք, երախտապարտ ենք, Աստուած պահի պետութիւնը եւ այլն:
– Մօտենում է Ցեղասպանութեան 100ամեակը: Այս առիթով ի՞նչ է մտածում հայ համայնքը:
– Նկատի ունենալով մեր աւանդական չէզոքութիւնն ու զուսպ կենալու վարժուածութիւնը, Ցեղասպանութեան խնդրով կամ 100ամեակի համար հայ համայնքը այնքան պահանջատէր չէ, որքան որ են երկրի ոչ հայ տարրերը: 100ամեակը նշելու համար ազդեցիկ ժողովներ են հրաւիրւում, իսկ հանրային կազմակերպութիւններ կան, որոնք Ցեղասպանութեան եւ արդարութեան հարցեր են առաջ քաշում:
– Ի՞նչ կազմակերպութիւններ են դրանք. միջազգայի՞ն, թէ…
– Դրանք, թուրքական են, կամ աւելի ճիշտ կը լինի ասել` տեղական:
– Բայց ինչպէ՞ս կարող են թուրքական կազմակերպութիւնները պայքարել Հայոց հարցի համար: Հայի գիտակցութիւնում Թուրքի մասին արմատացած ընկալումը հակասում է նրան, ինչ ասում էք:
– Հայաստանի մէջ Թուրքիայի մասին սխալ ընկալում կայ, եւ Թուրքիայի համայնապատկերը տարբեր է: Թուրքիայի մէջ 34 եւ աւելի լեզուներ են օգտագործւում` լազերէն, հայերէն, աբխազերէն, չերքեզերէն եւ այլն: Դա նշանակում է, որ մենք միատարր Թուրքիայի մասին չենք խօսում: Թուրքիան Թուրքերին չի պատկանում` հակառակ ընդհանուր ընկալման, Թուրքիայի մէջ էթնիկական առումով Թուրքը բաւական սակաւաթիւ տարր է:
– Ստացւում է, որ հայ համայնքը ոչինչ չի՞ անում այդ ուղղութեամբ:
– Հայ համայնքը մտածում է ճիշտ պետութեան նման, որ այս բաները թող անփորձանք անցնեն գնան. ինչ Ցեղասպանութիւն, ինչ բան: Որովհետեւ փորձով գիտեն, որ այդ գլխացաւանքը ի վերջոյ իր գլխին է պայթելու: Սա է համայնքի կեցւածքը: Բայց կան մարդիկ, որ այդպէս չեն մտածում ու պահանջատիրական կեցւածք ունեն, սակայն այդ մարդիկ փոքրամասնութիւն են կազմում:
– Եւ որն է այդ պահանջատիրութեան էութիւնը:
– Պետութիւնը պէտք է պաշտօնապէս ճանաչի Ցեղասպանութիւնը եւ ներողութիւն խնդրի Հայերից, որից յետոյ այդ վնասը հատուցելու համար միջոցներ պիտի որոնի. միգուցէ հողային հատուցում լինի:
Մենք հողային պահանջներ ունենք Թուրքիայից, որովհետեւ սա իմ երկիրն է, որ մոռացւում ու անտեսւում է, սա պատմական Հայաստանն է, Հայկական բարձրաւանդակը, որը այսօր պաշտօնապէս կոչւում է Արեւելեան Անատոլիա: Ես պիտի պահանջեմ, որ այդ տեղը կոչուի իր անունով` Արեւմտեան Հայաստան, Հայկական բարձրաւանդակ, Մեծ Հայք: Սա չի նշանակում, որ ես պահանջ ունեմ Կարսն ու Արդահանը կամ Իգդիրը վերադարձնելու. ո՛չ, ես այդպիսի պահանջ չունեմ, որովհետեւ սա իրական չէ: Նախ ոչ մէկը առանց պատերազմի ոչ ոքի հող չի տայ. սա յստակ է: Բացի այդ էլ, եթէ ինծի անգամ ափսէի մէջ դա տան` ի՞նչ պիտի ես անեմ դրա հետ:
Իմ հողային պահանջը 20-50 քառ. մեթր մի աշխատանքային տարածք է Տրապիզոնի մօտ. մի նաւահանգիստ եւ այդ տեղից մինչեւ Հայաստան ցամաքային ճանապարհ, որտեղով բեռնուած ապրանքը փոխադրեն իմ երկիրը. այսքանը ինձ համար լիուլի բաւարար է որպէս փոխհատուցում:
– Եւ ուրիշ ոչի՞նչ:
– Եւ ուրիշ ոչինչ: Միայն, որ սահմանի շրջափակումը վերանայ: Հայաստանի համար երկրի ու ծովի ճամբայ եմ ուզում, Հայաստանին նաւահանգիստ եմ ուզում:
Մեր պահանջը տեսական է ու արդարութեան պահանջ ունենք:
Երբ որ Թուրքերը եկան այստեղ, Հռոմէացիք արդէն արշաւած էին իմ երկիրը, ու մենք էինք իրենց օգնողը, որ իրենք արշաւեն Բիւզանդիոնն ու Հռոմը, ու մեր երկիրն արդէն ընկած էր Հռոմի ճիրանների մէջ եւ բաժանուած էր երկու մասի. մէկը` Պարսկաստանի, միւսը` Բիւզանդիոնի տակ, որն ի վերջոյ անցաւ Թուրքիային: Բայց սա նշանակութիւն չունի, որովհետեւ ես այդ երկրի վրայ իմ գոյութիւնը պահել էի մինչեւ 1915: Մինչեւ 1915 ես իմ երկրի մէջ էի ու նշանակութիւն չունի, թէ այդ երկրի վրայ ինչ դրօշակ կը ծածանուէր, կամ իմ աշխատանքի հարկը Հայո՞ց թագաւորը կը ստանար, Թուրքի սուլթանը, թէ` Ռուսաց ցարը. սա նշանակութիւն չունի: Ինձ համար նշանակութիւն ունի իմ ծագած հողին վրայ հայերէն լեզուով խօսելը. մենք 3000-4000 տարուայ մասին ենք խօսում, որն այսօր ցամաքել է: Մեր համար ամենադժուար տանելի երեւոյթը սա է. մենք պատմութեան մէջ շատ թուով զոհեր ենք տուել, ու հարցը այդ 1,5 միլիոն նահատակներու ցաւը չէ. այդ 1,5 միլիոն նահատակները մենք միշտ էլ տուել ենք: Հարցը մեր հայրենիքէն զրկուելն ու Արգենտինա կամ Ուրուգուայ աքսորուելն է:
– Որքան ժամանակ է, որ խօսակցութիւններ են շրջանառւում Հայերից բռնագրաւուած հողերի յետվերադարձման մասին: Ո՞ր կէտում է այդ գործընթացը:
– Խօսքը վերաբերւում է հիմնադրամներին պատկանող ունեցուածքին, որ ժամանակին յափշտակուել է: Այս մասում մենք բարելաւում ունենք, եւ այս կառավարութիւնը այդ առգրաւուածի 1/4 – 1/5 մասը վերադարձնելու ընթացքի մէջ է: Դրանք համայնքի համար շահութաբեր կալուածքներ են, որոնք մենք պէտք է վարձով տանք եւ դրանից ստացած եկամուտներն ուղղենք համայնքի ծախսերին:
– Խօսքը վերաբերւում է կալուա՞ծքի, շէնքի՞…
– Եթէ շէնք էր` շէնք տուեցին, եթէ հող էր` հող տուեցին: Այդ կալուածքները վերադարձրել են Ստամբուլում, ու դրանք տնօրինում են եկեղեցական թաղապետարանները: Այս կամ այն եկեղեցին, որ տարիներ շարունակ զրկուած էր իրեն պատկանող կալւածքից, հիմա յետ տիրացաւ ու դրա շահոյթով սկսեց աւելի օգտուել:
Օրինակ Շիշլիի մէջ մենք պատմական հաստատութիւն ունենք, որ կոչւում է Քարակէօզեան որբանոց: Այդ որբանոցը մի տարածք ունէր, որ գրաւուած էր ու դատարկ էր, դա ետ տուեցին ու հիմա դրա վրայ 25-28 յարկանի շէնք են կառուցում, որի կէսը պիտի պատկանի որբանոցին, իսկ մնացեալը` շինարարութիւնը կատարող ընկերութեանը: Սա մեծ շինութիւն է ու մեծ եկամուտ կը բերի հաստատութեանը:
Խօսքը վերաբերւում է համայնքապատկան ունեցուածքին, այլ ոչ թէ մասնաւոր:
– Սակայն լրագրողների հետ ունեցած հանդիպման ժամանակ Դիարբեքիրի քաղաքապետ Օսման Բայդեմիրն ասաց, որ պատրաստ են յետ վերադարձնել Հայերի ունեցուածքը:
– Դիարբեքիրի համար իրերի դրութիւնը մի քիչ աւելի տարբեր է, որովհետեւ այդ քաղաքապետը իր անձնական կեցուածքով ուզում է Հայերին զօրավիգ կանգնել: Կամ աւելի ճիշտ կը լինի ասել, որ դա այդ մարդու կուսակցութեան քաղաքականութեան տրամադրութիւնն է Հայերին զօրակցելը: Այդտեղ մարդիկ բաց սրտով եւ ծանր գիտակցութեամբ խոստովանում են, որ իրենք մեղաւոր են Հայոց Ցեղասպանութեան մէջ, որովհետեւ իրենց նախնիները Օսմանեան Թուրքիայի մէջ այդ ժամանակուայ իշխանութեան համար ոճրագործութիւն են արել եւ հիմա նրանք այդ մեղքից կարելին եղածի չափով ուզում են քաւել ու թօթափել իրենց ամօթը, եւ դա է պատճառը, որ իրենց մօտ իրերի դրուածքը տարբեր է պետութեան ընդունած կեցուածքից: Այնտեղ իշխողը ոչ թէ Թուրքերի, այլ Քրդերի քաղաքականութիւնն է:
Սակայն անհատ մարդկանց հող տալու գործը իր հասակէն վեր խնդիր է, բայց անհատ մարդկանց դիւրութիւններ ընծայելը կարելի է: Օրինակ, Երուանդ Բոստանջին, որ հետ է եկել Դիարբեքիր, նրա կեանքը դիւրացնում են` աշխատանք գտնելու եւ այլնի միջոցով:
– Իսկ եթէ մէկ մարդու փոխարէն հազարաւոր Հայեր յետ վերադառնա՞ն Դիարբեքիր:
– Քաջալերելու բազմաթիւ միջոցներ կան, բայց եթէ 1000 մարդ գայ, իրենց գործն, անշուշտ, կը դժուարանայ: Սակայն իրենց ստեղծած միջավայրը արդէն իսկ գործը դիւրացնում է, եւ քաղաքային իշխանութիւնների կեցուածքը, աստիճանաբար, արձագանգ է գտնում նաեւ բնակչութեան մօտ:
Իսկ եթէ հասարակութեան մօտ էլ այդ մերձեցումը իշխի, այդ 1000 հոգու գործը դիւրացնելու տրամադրութիւնը կը լինի: Սակայն այդ մարդկանց յետ վերադառնալու հաւանականութիւնը փոքր է: Մինչեւ 20 տարի առաջ Դիրաբեքիր ապրող մարդիկ այժմ Ստամբուլ կամ այլ եւրոպական երկրներ են գնացել, այդտեղ հաստատուել ու նոր փորձառութիւն են ձեռք բերել, այնտեղ նոր սերունդ է աճել, որոնք ոչ Դիարբեքիր գիտեն, ոչ թուրքերէն:
– Ի՞նչ էք կարծում. ինչո՞ւ է Թուրքիան վերանորոգում Կարսի երկաթուղային ճանապարհը, որը տանում է դէպի Գիւմրի: Ինչ–որ ենթատեքստ տեսնո՞ւմ էք:
– Թուրքիան ուզում է, որ Հայաստանի հետ սահմանը բացուի, բայց այդ ցանկութիւնը խոչընդոտող ծանր քաղաքական ճնշումներ կան, եւ դրանցից մէկը Ադրբեջանից է գալիս, որը Թուրքիային կաղապարի մէջ է դրել: Բոլոր լծակներն Ադրբեջանի ձեռքում են եւ Թուրքիային խամաճիկի պէս խաղացնում է: Ես կ՚ասէի` Ալիեւը Թուրքիային խամաճիկի պէս խաղացնում է` այդ ուժը ունենալով իր նաւթից ու գազից:
Թուրքիայի քաղաքական դաշտում ազգայնամոլ ջիղ մը կայ, որը որքան ազգայնամոլ է, նոյնքան էլ հայատեաց է, եւ Թուրքիայի` Հայաստանին մօտենալու եւ այդ գնով Ադրբեջանի հետ թշնամանալու վարկածը բաւական դժուար է իշխանութիւնների համար: Այդ պատճառով Հայաստանի հետ յարաբերութիւնները բնականոն դարձնելու Թուրքիայի ցանկութիւնը այնքան էլ դիւրին չէ: Հաւանաբար, այդ երկաթագծի վերանորոգումը այդ ցանկութեան հետեւանք է, որովհետեւ իրենք իրենց հեռապատկերի մէջ ասում են, որ Հայաստանին հետ մտերմանալուց Կովկասին կը մօտենանք, ապրանքի փոխանակումը կը դիւրանայ եւ այլն:
– Սակայն այսպիսի շրջանառուող միտք կայ, որ Թուրքիան դեմոկրատիա է խաղում եւ, օրինակ, այն, որ բազմաթիւ իսլամացուած Հայեր սկսել են խօսել իրենց հայկական ինքնութեան մասին՝ այդ դեմոկրատական խաղի առերեւոյթ կողմն է:
– Սա շատ տխմար միտք է, եւ դա կը բխի այն բանից, որ Թուրքիայի մէջ եղած ամէն բանին երկրորդական իմաստ կը վերագրեն: Ախմախ մտածելակերպ է եւ մտքիս մէջ անգամ նկատի չեմ ունենայ այս բանը: Չեմ զարմանում, որովհետեւ մեր միտքը այս տեսակ կասկածներ արտադրելու հակում ունի: Երբեք դա հաւանական չէ, եւ ինչ-որ մէկն իր ընտանեկան պատմութիւնը պետութեան թելադրանքով չի փոխում:
Հրանդ Տինքի սպանութիւնը ճակատագրական նշանակութիւն ունեցաւ այս պետութեան համար, եւ բաժակը յորդեցնող կաթիլ էր Հրանդի սպանութիւնը. ո՛չ պետութիւնը կը նախատեսէր այս տեսակ հետեւանք, ո՛չ Հայերը, ո՛չ էլ այդ մարդիկը` իսլամացուածները:
Այդ ատեն ես մի հոգուն հետ ծանօթացայ` արմատներով հայ, որը Ստամբուլից 1500 քմ. հեռու քաղաքում էր ապրում` Դերսիմում. այդտեղ Թուրք չկայ, բոլորը Ալեւիներ են: Հեռուստատեսութեամբ լսել էր Հրանդի մահուան մասին: “քարացայ,- ասաւ,- առանց հասկանալու տնից դուրս եկայ ու Ստամբուլի տոմս եմ առնում, մէկ էլ միտքս եկաւ, որ տանը զգուշացնեմ: Եկայ հոս: Ստամբուլ, մնացի թաղմանը, յաջորդ օրը հետ եկայ, եւ այդ օրուանից յետոյ ամէն Յունուարի 19ին ես կը գամ «Ակօս», տեղի ունեցած ցոյցին ներկայ կ՚ըլամ ու յետ կը վերադառնամ իմ քաղաքը”:
Հիմա այս մարդուն այս արարքը հասկանալը դիւրին չէ բնաւ, այստեղ ի՞նչ է. ցեղին կա՞նչն է, արեա՞ն կանչն է, խղճի՞ն կանչն է…
– Ի՞նչ է ակնկալում Ստամբուլի հայ համայնքը Հայաստանից:
– Հայաստանից ակնկալում ենք, որպէսզի այն ծաղկի եւ ուրիշ ոչինչ: Մենք շատ երկար տարիներ շատ բան ակնկալեցինք Հայաստանից, երբ որ այդ ժամանակը խորհրդային էր ու մեր մշակութային սնունդը պիտի գար Հայաստանից: Մենք արուեստի ու մշակոյթի զարգացումից շատ բան էինք սպասում, իսկ հիմա Հայաստանը արդէն հասանելի տեղ է, մեր քաղաքից շաբաթը երկու անգամ ուղիղ թռիչք կայ Հայաստան, հոգ չէ, թէ բաւական թանկ է, բայց երթեւեկութեան մէջ դիւրութիւն կայ, որն այն ժամանակ չկար: Այն ժամանակ մենք եւ Հայաստանը հեռու հարեւաններ էինք: Ու երբ իմանում էինք, թէ Հայաստանում Կոմիտասի գործերի ամբողջական ժողովածուն հրատարակուել է, մեծ տանջանք էինք ապրում այն ձեռք բերելու համար կամ սովետական հանրագիտարանը ունենալու համար ծանր տառապանք կ՚ապրէինք:
Մենք Հայաստանից հիմա ուզում ենք, որ այլեւս օդային ուղիները չսնանկանան, որը երկրորդ անգամ տեղի ունեցաւ: Մենք ուզում ենք, որ օլիգարխների փոխարէն աւելի ժողովրդավար մարդիկ գան իշխանութեան, որ մարդիկ աւելի ուրախ ու երջանիկ լինեն:
– Իսկ ձեր տեսլականը Հայաստանում չէ՞ք տեսնում:
– Մենք այստեղ էլ մեզ Հայ կը զգանք: Այդ բանը ես խորհուրդ կը տամ Ամերիկայում կամ այլուր ապրող Հայերին. թող իրենք իրենց ապագան տեսնեն Հայաստանում. մենք արդէն Հայաստանում ենք:
ԱՆՆԱ ՄՈՒՐԱԴԵԱՆ
Յատուկ religions.am կայքի համար