ԴՈԿՏ. ՄԱՐԻ ՌՈԶ ԱԲՈՒՍԷՖԵԱՆ
Յիշեցնեմ` 20-րդ դարի սկիզբն էր, հայութիւնը դեռ թուրքի տիրապետութեան տակ ապրում էր մշտական անապահով վիճակում, կեանքի միակ նպատակը հացի կռիւն էր, գլուխը իր ուսերին պահելը, օր ու գիշեր իր աշխատանքին լծուած, հալածուած: Հայութեան հաւաքական կեանքը առաջնորդում էր բացարձակապէս եկեղեցին` իր բարոյական սկզբունքներով: Հայի կրօնը եւ մասնաւորապէս կրօնաւորները հայութեան համոզում էին խոնարհութեամբ ընդունել թուրքի բռնութիւնը: Ըմբոստութիւնն ու պայքարը վտանգ էին համարում: Կրօնը համոզել էր նաեւ, որ սիրելու, սիրուելու, հաճոյքի, ըմբոշխնումի մարդկային բնական զգացումները անբարոյ մտածումներ են, եւ դրանք ընդհանրապէս ժողովրդի մտածումներից դուրս էին մնում:
Այդ ժամանակաշրջանի հայութեան վիճակը աւելի պարզ դարձնելու համար` ահա մի մէջբերում 1897թ. «Մասիս» (թիւ 318,324) օրաթերթից: «Հայ կինը սպասաւոր մըն է հայ տան մէջ ու դադրած է մեզի ներշնչելէ առաջուայ պէս», «Մեր հանրային կեանքը եկեղեցին ու դպրոցին շուրջ կը դառնայ ու մեզ զբաղեցնողը թաղականի, հոգաբարձուի, դպրոցի եւ ուսուցչի անվերջանալի խնդիրներն են: Բանտ մըն է մեզի համար մեր հանրային կեանքը: Պէտք է նոր հորիզոններ գտնենք մեր մտքին համար ու գեղարուեստին տանք յատուկ իր տեղը»:
Ազատ գաղափարներով լցուած Վարուժանն անկասկած խեղդւում էր այս միջավայրում:
Մինչ «Հեթանոս երգեր»-ը նա հայութեան ցաւերի, հայրենիքի ազատագրման, յուսալքուած ժողովրդին ուղղորդելու մասին էր մտածում եւ այդ ուղղութեամբ նրան առաջնորդում:
«Հեթանոս երգեր» ժողովածոյում բոլորովին այլ էր իր մօտեցումը: Այս ժողովածուն մի տեսակ բացայայտ բողոք էր` ընդդէմ այն բարքերի, կաշկանդումների, որի մէջ ապրում էր հայութիւնը: Հիմնական իր խնդիրը ժողովրդին արթնացնելն էր, եւ տեսնում էր, որ այդ պայմաններում անկարելի է նրա արթնացումը: Եւ նա դիմում է աւելի համարձակ քայլի:
Բնականաբար ժողովածուն մեծ աղմուկ էր հանելու իր շուրջ: Բոլորին թուաց, թէ «Ջարդ»-ի հեղինակը գովերգում է միայն հեթանոսութիւնը:
Այնինչ այս ժողովածուն աւելին էր, քան` հեթանոսութեան գովերգումը:
Վարուժանի տաղանդը հոյակապ լուծում էր գտել` ներկայացնելով քրիստոնէութիւնից առաջ հայերի պաշտամունքի` հեթանոսութեան առաւելութիւնները, շեշտում, ժողովրդի ուշադրութիւնը կենտրոնացնում էր այն փաստի վրայ, որ հայը նախքան քրիստոնէութիւնը` անկախ ու ազատ է ապրել իր հողերում: Հայը` որպէս անհատ եւ որպէս ժողովուրդ, ազատ է եղել բոլոր կաշկանդումներից, հզօր է եղել, տիրող է եղել, պաշտուել է գեղեցկութիւնը, տարփանքի, ըմբոշխումի զգացումները ընդունուել են բնականօրէն, ինչպէս այն պարգեւել է բնութիւնը, գովերգուել եւ գնահատուել է կանացի մարմնի գեղեցկութիւնը իր բոլոր մանրամասներով:
Վարուժանը այս ժողովածուի մէջ էլ ընդգրկում է երկու տարբեր խորագրեր` «Հեթանոս երգեր» եւ «Գողգոթայի ծաղիկներ», որով ընդգծում էր հայ կեանքի երկու հակադիր կողմերը:
«Հեթանոս երգեր» բաժնում` իր ժողովրդի 20 դար առաջ ընդարձակ ու ինքնուրոյն ապրած ազատ կեանքն էր յիշեցնում իր ժողովրդին, երբ հայը, ինչպէս նշեցի, մեծ էր ու հզօր, տարածուն ու անյաղթելի, իր տաճարներով, հզօր աստուածներով, անկաշկանդ հաճոյքներով, կինը, հեշտանքը, գինին, արուեստը, գեղեցկութեան պաշտամունքը, ազատ մարդը:
«Գողգոթայի» բաժնում կեանքի հակառակ կողմն էր` իր դարը, հայութեան եւ մարդկութեան ստրկացումը, կեանքի անարդարութեան հարկադրանքով ճզմուող մարդու, խեղճի, թշուառի, հալածականի վիճակը եւ իր սրտացաւութիւնը` նրանց բոլորի հանդէպ:
Հայ գրականութեան մէջ, ինչպէս գիտէք, դեռ միջնադարից սկսած, սիրոյ, կանացի գեղեցկութեան գովերգումն է տիրել: Վարուժանը ոչ միայն այն բարձրացրեց մէկ այլ մակարդակի, անհատի զգացումները հակառակ սեռի հանդէպ, նրա մարմնական գեղեցկութեան ազդեցութիւնը հրամցրեց բանաստեղծական գոյների այնպիսի անկաշկանդութեամբ, կեանքի այնպիսի բնականութեամբ, որ նկարագրուող կիրքը, հեշտանքը դառնում է բնութեան տուած ուժ, վայելք. նա կնոջը աւելի մեծարեց, ներկայացրեց որպէս կեանք պարգեւող, մայրութեան առաւելութեամբ, որի` «լայնալիճ» կողերուն մէջ կ՛արգասաւորին նոր կեանքեր, նոր ապագաներով»:
Նա ողջունում էր հեթանոսութեան տուած առաւելութիւնները, որն ազատագրել էր մարդկային միտքը կաշկանդումներից` «Ուր պաշտուեցաւ Գեղեցիկն ու Զօրութիւնը արբուն»:
Պատահական չէ, որ գիրքը սկսում է «Գեղեցկութեան արձանին» բանաստեղծութեամբ` փառաբանելով բարձրագոյն արուեստը, կնոջ աստուածակերտ գեղեցկութիւնը` մինչեւ իսկ մարմարակերտ արձանի մէջ կենդանացուող, որին դիտելիս արժէ` «Տառապի՛ մարդն ու չըկրնայ դըպչիլ քեզ»:
Գովերգում է մի դարաշրջան, ուր հայը ապրել է տարբեր հասկացողութիւններով ու բարքերով, չի խեղճացել, մարդը ազատ է եղել կաշկանդումներից, փառաբանուել է գեղեցիկը, մեծը, հզօրը, բնական գրգիռները: «Մեռա՛ծ աստուածներուն» բանաստեղծութեամբ ողբում է հին հեթանոս աստուածների` Դիոսի, Ապողոնի, Անահիտի, Պոսիդոնի, Աստղիկի անհետացումը, որոնք եղել են իր պապերի պաշտամունքը`
«Ով դու Վահագն, ով աստուածն իմ հայրերուս,
Կ՛աղօթեմ ես… կ՛աղօթեմ
Ուժին համար, կրօնքին համար բազուկիդ»…
եւ որոնց հեռացումով` «Մարդն է ինկած գարշապարին տակ հըսկայ, խուլ Աստուծոյ մը հրեայ», որի արդիւնքում մարդը դարձել է հնազանդ մտքով ու հոգով, ստրուկ, ճղճիմ ու խաբեբայ: Որ հին աստուածների հզօրութեան կործանումով անհետացան`
«Բոլոր մեր անտառներն ու ծովեր,
Աղբերակներն ու երդիկները խաղաղ
ամայացան ու տաղտկացան»:
Որ նրանց ոսկեհուռ մարմարակերտ գեղեցկութեան փոխարէն
«Միայն սնարէս կախուեր է խաչ մ՛յաղթական`
Ուր կայ լոկ փառքը Մահուան»:
Իր նախնիների կեանքի` գինու, բագինի, աստուածների, հաճոյքի, գեղեցկութեան ոչ միայն գովերգումն է, այլ նաեւ` գնահատումը, իր վերաբերմունքը կնոջ եւ նրա արժանիքների հանդէպ: Յաջորդող բանաստեղծութիւններում` «Ով Լալագէ», «Օրհնեա՛լ ես դու ի կանայս», «Հեթանոսական», «Անահիտ», «Հարճը», «Ո՜ Տալիդա», կնոջ բացայայտումն է տարբեր կողմերով` կինը` սիրոյ վայելք, ամէնից առաջ բնութեան հրաշք, մարմնական կատարեալ հաճոյք, արիւնիդ եռք տուող, հեշտանքի պահեր պարգեւող, սիրոյ եւ գեղեցկութեան յաղթող ուժ, որից տարուած` թագաւորութիւններ ու երկրներ են կործանուել`
«Իսկ համբոյրով մ՛այն գիշեր
Կին մ՛Իտալիան նըւաճեց,
Մարդ մը` բուրգերն յաղթաժեռ…» ( «Կղէոպատրա»)
Հիացնում է նրա պաշտամունքը կնոջ հանդէպ` իբրեւ կեանք պարգեւողի, բեղունութեան, մայրութեան խորհրդանիշի:
«Օրհնեա՜լ ըլլաս յաւիտեան
Դուն, որ ըզգօն, կը կըրես
– Խեփորին մէջ ինչպէս մարգրիտ մը ազնիւ –
Աստուածատիպ Մարդը խորն այդ արգանդիդ`
Օրհնեա՜լ ըլլաս, Մարիամ…»
Այս շարքի իւրաքանչիւր բանաստեղծութեան անկաշկանդ պատկերների գունեղ, ազատ նկարագրութեան մէջ չկայ մի աւելորդ վաւաշոտ արտայայտութիւն, կամ պատկեր, ընդհակառակը, միայն բարձրագոյն արուեստով իր տուած մաքուր ու հմայիչ տեսանելիութիւնն ես ըմբոշխնում:
«Այսօ՛ր կ՛ուզեմ կուրծքիդ վըրայ գինովնալ`
Ինչպէս զինուոր մը արբուն,
Կ՛ուզեմ պարպել գաւաթդ, եւ դուն ալ պարպես
Սիրտըս` նուռի պէս հասուն»: («Ո՜ Տալիդա»)
Իր գրչի տակ ժողովրդի կենցաղային սովորութիւններն անգամ զարմանալի հնչեղութիւն ու նոր գունաւորում են ստանում, գործը դարձնում կենդանի շարժապատկեր: Կարելի՞ է անուշադրութեան մատնել թէկուզ «Արեւելեան բաղնիք»-ը, ուր արուեստի բարձրագոյն նրբութեամբ, մեծ ձգողականութեամբ նկարագրում է բոլորին հետաքրքրող, մի թաքուն, տարփանքի կանչով լեցուած, ներփակ, միայն կանանց վերապահուած, ներքին եռուզեռով, տօսախ թասերով, գուռերով, անուշահոտ բուրումներով, տաք ջրի շոգու հետ բարձրացող կրքի ալիքներով լեցուած մի աշխարհ.
«Մորճագըմբէթ բաղնիքին ներքնադուռն յո՜յլ կը բացուի,
Եբենոս դուռն հաստաբեստ` որ կը ծեծուի միշտ թակով,
Եւ անընդհատ կը քրտնի, կը ճըռնչէ ուժասպառ
Հուրիներուն ետեւէն` որոնք դանդաղ կը մըտնեն,
Բոլորը մերկ են ու չըքնա՜ղ…»
Այս շարքի իւրաքանչիւր գործ ինքնուրոյն մի աշխարհ է` բովանդակութեամբ, պատկերների շարանով, գոյների, դէպքերի բազմազանութեամբ, բոլորն էլ` այնպիսի արուեստով հրամցուած, որ ընթերցողը իրեն զգում է այդ նոյն միջավայրում: Անկասկած այս շարքում ակնառու է Եւրոպայի ազդեցութիւնը, այն տեսնում ենք իր ներկայացրած միջավայրի խորքում, աւելի ազատ, անկաշկանդ մտքով, մեծ ըմբռնումներով ներկայացուող նիւթը քննելու, շաղախելու մէջ: Իրապէս բանաստեղծական արուեստի կատարեալ գործ է այս շարքը:
Եւ յանկարծ հեթանոսութեան հզօրութիւնից, գունեղ գեղեցկութիւնից յետոյ, որի մէջ երկար չէր կարող մնալ իր նման իրատես մի էութիւն, երբ շրջապատում դառը, գորշ, արիւնոտ իրականութիւնն էր աւելի մոլեգնում, նա հրամցնում է «Գողգոթայի ծաղիկներ»-ը:
Ինչպէս վերը նշեցի, այս շարքում մարդ անհատի տառապանքն է: Եթէ «Ցեղին սիրտը» հատորում համիտեան արիւնարբու տիրապետութեան տակ ոչնչացող հայութեան տառապանքն էր, այստեղ` ընդհանրապէս ընչազուրկ խաւի, մարդ անհատի կեղեքուած, հարստահարուած վիճակն է:
Տնտեսական, ընկերային փոփոխութիւնների բերած ճգնաժամերը աւելի անտանելի էին դարձրել ժողովրդի վիճակը ամէնուրեք: Եւ նա չէր կարող մնալ միայն նեղ ազգային հարցերի շրջանակում: Գիտէր, որ ազգայինը կապուած է նաեւ համաշխարհայինին:
«Գողգոթայի ծաղիկներ» խորագրի տակ ներառում է բանուոր դասակարգի ողբերգութիւնը եւ իր գրչի տարողութիւնը ընդլայնելով` ազգայինից անցնում է համամարդկայինին, ուր նոյնպէս մահ ու ճակատագրի հարուած, անվերջանալի արիւն ու սուգ, «զարնուած սրտեր, մարուող ճրագներ» կան:
Ինչպէս նախորդ իւրաքանչիւր խորագիր մտածումով է սկսւում իր բոլոր գործերում, այստեղ` նմանապէս: «Գողգոթայի ծաղիկներ» շարքը սկսում է «Աստծոյ լացը» բանաստեղծութեամբ, որը բոլորովին պատահական չէ: «Հեթանոս երգեր»-ը, ինչպէս վերը նշեցի, սկսում է «Գեղեցկութեան արձանին» բանաստեղծութեամբ, երբ դարեր առաջ պաշտւում ու արարւում էին գեղեցկութիւնն ու հզօրութիւնը: «Աստծոյ լացը» այն իրականութիւնն է, ուր ապրում էր նա, ուր նոյնիսկ Աստուած ինքն էլ իր ստեղծածից «Յուսահատութենէն սըրտաբուխ լացաւ»:
Մարդու կեղեքման օրէնքն ամէնուր էր եւ մեր բանաստեղծի էութիւնը, ինչպէս միշտ, այստեղ էլ կեղեքուողի համար էր մղկտում:
Անշուշտ հիւծուող, աշխատաւոր դասակարգի ծանր վիճակին անդրադառնալը իր եւրոպական ազդեցութիւնից էր գալիս, ուր անվերջ դասակարգային պայքարն էր եռում, բայց որը, սակայն, դեռ գլուխ իսկ չբարձրացրած, խեղդւում էր սուլթանական արնոտ սահմաններում: Նա չի թաքցնում իր նողկանքը` արիւնով վաստակուած ու պատուած սուլթանի պալատի հանդէպ, չմոռանալով կրօնի պաշտպան Վատիկանի մասին նաեւ, որը միայն իր շահի մասին մտածելով` աչք էր փակում քրիստոնեայ իր զոհերի հանդէպ`
«Անոնց արեան շաղախն են պատերը մռայլ Եըլտըզին,
Վատիկանի կամարներն, հողաթափերը պապին»: («Դադար»)
Իսկ յաջորդող «Լոյսը» բանաստեղծութեան մէջ իր ըմբոստութիւն է յայտնում այն Աստծուն, որի պաշտամունքով կեանքն ու մտածելակերպը փոխուեց ի սպառ`
«Քանի՞ հազար, քանի՞ հազար տարիներ
Պէտք է, որ այսպէս քալեմ»:
Եւ տիրող իրականութիւնը չհանդուրժելով` դիմում է աշխարհի հաւատացեալ կոչուածներին`
«Ով խաչ հանող եղբայրներ,
Թողուցէք զիս ճամբորդութեանս մէջ մինակ»:
Եթէ «Ցեղին սիրտը» շարքում պատկերում էր հայկական կոտորածները, իր դաշտում մորթուած շինականին, իր հայրենի հողի վրայ կործանուող ժողովրդին, «Գողգոթայի ծաղիկները» գործարաններում արիւնաքամ եղող աշխատաւոր դասակարգի հարստահարուած, ծանր վիճակն է, իր շուրջ տարածուած թշուառութիւնը, որի համար իր սիրտն ու հոգին է կեղեքւում:
«Ես հոն էի` ուր մըրոտ խըրճիթներուն մէջ մարդիկ
Կ՛անիծեն լոյսը վաղուան` որ պիտի յանկարծ սառի
Իրենց քաղցէն նուաղկոտ բիբերուն մէջ մահաբաղձ»: («Տրտունջք»)
Նոր, մեքենայացուող դարը, խժռում, կուլ էր տալիս բանուորի ուժն ու մարմինը` «Յանուն պատառ մը հացի` գործատան մէջ թաղեց ան ճառագայթներն հոգիին», մինչդեռ այդ նոյն բանուորի կեանքի հաշուին «Ոսկի՛՜, ոսկի՜ կը լափէ» նրան շահագործողը Թերթենք «Մեքենաները», «Տրտունջք», «Մեռնող բանուորը», «Միջոն», «Առկայծ ճրագ», «Ընկեցիկը», «Բանուորուհին», «Ճիւաղը կ՛անցնի», ուր`
«Պատառուն շապիկով անոնք փողոց կը խուժեն
Ծերերն ունին կռնակներ ծալուած մինչեւ գերեզման,
Որոնց խորէն կը լըսուին ճարճատիւններ ողբական»…
Այստեղ էլ մարդկային թշուառութեան հանդէպ իր զգայուն հոգու ցաւն ենք զգում` «Կը սիրեմ վիշտդ` որ իմ վիշտս է գերագոյն», իր համակրանքը` հանդէպ այդ ուրուականի պէս մթնշաղի մէջ դէպի գործատեղի շտապող հիւծուած բանուորուհին:
«Կ՛ուզեմ քեզ տալ ինչ որ պայքարն ինձ տըւաւ;
Ինչ որ խլեցի մարտերով,
Քեզ պսակել արիւնիս գոյնն ունեցող
Յաղթանակիս վարդերով»:
Եւ` միաժամանակ պայքարի, յաղթանակի հանդէպ ունեցած իր խոր հաւատը, որով տոգորուած` վերադարձել էր Եւրոպայից:
«Վաղն, ով Ընկեր, ո՛վ Ընկեր, Քաղքին վրայ այս գոռոզ
Պիտի Ամպրոպը ճայթի, վառէ ջահեր բարբարոս»:
(Շար. 4)