Երիտասարդ գիտնականի ամբիոն
Խաչիկ Հարությունյանը Երևանի պետական համալսարանի հայոց լեզվի պատմության ամբիոնի ասպիրանտ է, գրում է ատենախոսություն՝ «14-15-րդ դդ. հայերեն ձեռագրերի հիշատակարանների լեզուն» թեմայով: Ներկայում, որպես կրտսեր գիտաշխատող, աշխատում է Մ. Մաշտոցի անվան հին ձեռագրերի ինստիտուտում (Մատենադարան): Ներկայացնում է բանասիրական գիտությունները, ավելի ստույգ` ապագա լեզվաբան է։
Թե ինչն է ձգում իրեն գիտության մեջ և ինչու որոշեց գիտնական դառնալ հարցին պատասխանում է համեստորեն՝
-Իհարկե, դեռ գիտնական չեմ 🙂 և մի տեսակ անհարմար եմ զգում, երբ ինձ կամ իմ երիտասարդ ընկերներին այդպես են կոչում: Մենք դեռ շատ բան ունենք սովորելու գիտնական դառնալու ճանապարհին: Գիտության մեջ յուրաքանչյուրիս ձգում է սեփական մասնագիտության մեջ նոր բան հայտնաբերելը: Բնականաբար, հումանիտար գիտությունները գյուտերով աչքի չեն ընկնում, սակայն այստեղ էլ բավական գրավիչ բաներ կան: Մասնավորաբար բանասիրության ասպարեզում, որն ամենից առաջ միջգիտաճյուղային դիսցիպլին է, չես կարող սահմանափակվել միայն լեզվական կամ գրականագիտական գիտելիքներով:
Մեր ոլորտում ինձ համար մշտապես օրինակ է եղել Հրաչյա Աճառյանը, և առաջին անգամ գիտությամբ զբաղվելու ցանկությունս ձևավորվել է Աճառյանի կյանքի հուշերը կարդալուց հետո: Հավանաբար հենց այդ պահն էլ եղել է շրջադարձային մասնագիտական ասպարեզում, իսկ ամենաընդհանուր առումով շրջադարձային է եղել ինձ համար 2008 թվականը, երբ երրորդ կուրսում աշխատանքի անցա Մատենադարանում և առաջին անգամ հպվեցի ձեռագիր մատյաններին, որոնք մինչ այդ տեսել էի միայն ցուցասրահներում` ապակիների տակ դրված:
-Ի՞նչ գիտական խնդիրների վրա եք աշխատել և աշխատում։
-Ուրախ եմ, որ դեռևս ուսանողական տարիներից դասախոսներիս աջակցությամբ սկսել եմ հետաքրքվել հայագիտության մեջ առկա խնդրահարույց աշխատանքներով, մասնավորաբար «Գիրք վաստակոց»-ի և «Բառգիրք հայոց»-ի ուսումնասիրություններով և առաջին հոդվածներս հենց դրանց էլ վերաբերում են, որոնց արձագանքներն էլ ինձ ոգևորեցին ընտրածս ուղղության մեջ խորամուխ լինելու հարցում: Ներկայում հիմնականում զբաղվում եմ թեկնածուական ատենախոսությանս աշխատաքներով:
Ուսանողական տարիներից էլ սկսել եմ մասնակցել ինչպես միջբուհական, հանրապետական, այնպես էլ միջազգային գիտաժողովների: Նաև որպես ԵՊՀ հայ բանասիրության ֆակուլտետի Ուսանողական գիտական ընկերության նախագահ ընկերներիս հետ կազմակերպել եմ շուրջ 6 միջբուհական գիտաժողով: Գիտաժողովներից կառանձնացնեի հատկապես 2012 թվականին Իտալիայի Բոլոնիա քաղաքում կայացած ձեռագրական հիշատակարանների վերաբերյալ աշխատաժողովը, ինչպես նաև Ս. Պետերբուրգ քաղաքում անցկացված «Հայ լեզվաբանության IX միջազգային գիտաժողովը»: Նշյալ գիտաժողովները շատ մեծ նշանակություն ունեցան գիտական աշխարհայացքիս ձևավորման հարցում: Ունեմ հրատարակված 8 հոդված, ինչպես նաև վերջերս 4 ձեռագրերի համեմատությամբ պատրաստել եմ Պետրոս Գետադարձի կամ նրան վերագրվող շարականների համեմատական բնագիրը, որը շուտով լույս կտեսնի «Մատենագիրք Հայոց» շարքում:
-Ի՞նչ գիտական մրցանակներ և դրամաշնրհներ եք ստացել։
-Գիտական որևէ մրցանակ կամ դրամաշնորհ չեմ ստացել, քանի որ ցայսօր չեմ մասնակցել նման մրցանակաբաշխությունների, բայց ի սրտե ուրախանում եմ, երբ կարդում կամ տեսնում եմ, թե ինչպես են հատկապես երիտասարդներին խրախուսում նման կերպ: Վստահ եմ, որ դրանք շատ կարևոր են և ուժ են տալիս բոլորին` և’ հաղթողներին և’ չհաղթողներին, քանի որ նման դեպքում հաղթում է գիտությունը: Այս միտքն ասացի նաև վերջերս «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» հայտարարած մրցույթի արդյունքների հրապարակման առիթով: Դրանք շատ կարևոր են և ըստ իս` կարող են որոշ դրական փոփոխություններ բերել: Ընդամենը մի քանի օր առաջ մի ծրագիր ենք ներկայացրել Գիտության պետական կոմիտե և հուսով ենք, որ կստանանք դրամաշնորհ մեր ծրագիրն իրագործելու համար: Հուսամ` պատասխանը դրական կլինի, և ես իմ առաջին դրամաշնորհը կստանամ (մի օր պետք է սկսել, թե ոչ):
Ընդհանրապես, շատ կարևոր եմ համարում մրցանակաբաշխություններն ու պարգևատրումները, մինչև որ այս ամենը մասնավոր նախաձեռնություններից կանցնի պետական հովանու ներքո:
-Մրցանակաբաշխության արդյունքներն ամփոփելիս ի՞նչ չափորոշիչներ կիրառել։
-Տարատեսակ մրցանակաբաշխությունների անցկացումը գովելի է և ինչ խոսք, կազմակերպիչն է որոշում, թե ինչ պայմաններ թելադրի: Վերջին ժամանակներում շատ ենք կարդում ու լսում ինդեքսավորվող ամսագրերում հոդված տպագրելու անհրաժեշտության մասին, նույնիսկ մի նախաձեռնություն եղավ, որ նամակ գրեց ԿԳ նախարարին, որպեսզի ԲՈՀ-ի պահանջների մեջ էլ անպայմանորեն արտացոլվի այդ պահանջը: Բնական է` դեմ չեմ, որ այդօրինակ ամսագրերում հոդվածներ տպագրվեն, բայց այդ հարցը բարձրացնողներին ես կխդրեի, որ նախ և առաջ նույն նախարարից պահանջեին Հայաստանում նման ամսագրի ստեղծումը, քանի որ դրանով արդարացիորեն կլուծվեր նաև տպագրության հարցն ըստ մասնագիտությունների (գուցե ոմանք ասեն, թե «Iran and the Caucasus»-ը լրիվ բավարար է, բայց ես լրիվ այլ կարծիքի եմ):
Հետաքրքիր է, որ հարցը բարձրացնողների մի մասը նման և ոչ մի հանդեսում հրատարակված հոդված չունի կամ չի ունեցել թեկնածուական ատենախոսությունը պաշտպանելուց առաջ (գրածս հիմնականում վերաբերում է հումանիտար և հասարակական գիտությունների ներկայացուցիչներին), իսկ այսօր պարտադիր է համարում դա: Շատ լավ, տպագրեք, ով է ձեզ խանգարում, չէ՞ որ հոդվածներ տպագրելիս դուք ձեր խնդիրը կամ լուծումն եք առաջ քաշում, և ուրեմն ձեր որոշելիքն է, թե ովքեր կկարդան այն (ազդեցության գործակից ունեցող իտալական մի հանդեսում շուտով կտպագրվի իմ հոդվածը, սակայն սա միայն իմ ցանկությունն է, այլ ոչ թե ԲՈՀ-ի պարտադրանքը): Իսկ ինչ վերաբերում է դրանով գիտության ասպարեզում ինքնակոչների թիվը պակասեցնելուն, ես դա համարում եմ միամիտ քայլ: Քանի որ նույն ինքնակոչը կրկին գումարով գրել է տալու իր այն հոդվածը, որը պետք է տպագրվի նշյալ հանդեսներում: Այս դեպքում ուղղակի մի փոքր ավել է վճարելու: Սրանով հարց չի լուծվում:
Յուրաքանչյուր մասնագիտություն ունի իր առանձնահատկությունը, և իրական պատկերն արտացոլող մրցույթները կարող են անցկացնել միայն մասնագիտական խորհուրդները (ահա թե ինչով է կարևոր պետական հովանավորչությունը): Դուք պատկերացրեք, եթե լեզվի գծով թեկնածուական ատենախոսությունը պաշտպանվի ասենք աշխարհագրության մասնագիտական խորհրդում: Ահա նման իրավիճակ է այսօր այդ մրցանակաբաշխություններում: Այս դեպքում բողոքելու են և’ փորձարարները, և’ տեսաբանները, և’ հայերենի մասնագետները և’ տարբեր մասնագիտացումների ներկայացուցիչներ:
Մրցանակաբաշխությունների կազմակերպիչներին մեղադրել չես կարող, նրանք փորձում են իրենց գումարի չափով կազմակերպել այդ ամենը, սակայն ստացվում է այնպես, որ տարբեր մասնագիտութնուններ մրցում են մեկ անվանակարգում, ինչպես տեսանք «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» օրինակով: Կրկնում եմ, հատկապես վերջինի դեպքում արված է շնորհակալ մեծ գործ և համոզված եմ, որ գումարի սղությունն է եղել միակ պատճառը անվանակարգերն այսպես սահմանելու համար: Ամփոփելով նշեմ կրկին. յուրաքանչյուր մասնագիտություն ունի իր առանձնահատկությունը, և իրական պատկերն արտացոլող մրցույթները կարող են անցկացնել միայն մասնագիտական խորհուրդները, իսկ ազդեցության գործակից ունեցող հանդեսները կարող են միմիայն օժանդակ դեր կատարել:
-Ի՞նչ խնդիրներ կան այսօր Հայաստանում ՝ ծառացած երիտասարդ գիտնականի առջև։
-Խնդիրները բազում են և երբեմն սպեցիֆիկ են` պայմանավորված մասնագիտական առանձնահատկություններով, նշեմ միայն իմ կարծիքով երեք հիմնական խնդիր. առաջնահերթ խնդիրներից է որոշ մասնագիտությունների գծով գրականության պակասը: Իհարկե, այդ բացը կարող է լրացվել էլեկտրոնային գրականությամբ, բայց մասնավոր դեպքերում ու առանձին մասնագիտությունների գծով դա էլ չի օգնում: Եթե օրինակ ես ուզում եմ մի քանի կարևոր ձեռագրեր ուսումնասիրել, ասենք՝ հարևան Վրաստանում (էլ չասեմ այլ երկրների մասին) և այդ ուսումնասիրության բացակայությունը կարող է ազդել իմ աշխատանքի վրա, ինչպե՞ս վարվել, որտեղի՞ց գումար հայթհայթել: Այսպիսով՝ երկրորդ, բայց ըստ էության ամենակարևոր խնդիրը դարձյալ ֆինանսավորումն է: Երրորդ խնդիրը դեռևս մնում են միջանձնային հարաբերությունները սերունդների միջև (նշյալ հարցին շատ չէի ուզի անդրադառնալ): Առաջին երկու խնդիրների լուծումը անմիջական կապ ունի նյութականի հետ, այսինքն` լուծումը ֆինանսավորումն է, իսկ վերջինը կարող է լուծվել վստահության առկայության դեպքում: Երևի թե պետք է շահենք մեր սիրելի գիտնականների վստահությունը 🙂
-Ձեր կարծիքով, որո՞նք են Հայաստանում գիտության թերֆինանսավորման պատճառներն ու խորքային արմատները։
-Այս հարցերն այսօր մտահոգում են գիտությանը մոտ կանգնած յուրաքանչյուր մարդու և չեմ կարծում, որ սպառիչ պատասխան կարող է լինել: Անշուշտ որքան ուզենք, կարող ենք պատճառներ ու հետևանքներ գտնել` գիտնականի դերի անկումից մինչև կաշառակերության աճ: Սակայն այժմ գլուխ կոտրել մեղավորներ գտնելու համար իմ կարծիքով ռեսուրսների ու էներգիայի լրիվ անտեղի վատնում է. ունենք այն, ինչ ունենք, պետք է եղածով զարկ տրվի ոլորտին: Մինչ մենք մտածում ենք, թե ինչ եղավ անցյալում, մեր ներկան է դառնում կրկին անցյալ ու նորից նույնը: Այսինքն` թե ինչ եղավ նախկինում մեր աչքի առջև է ներկայում:
Գիտության մեջ արդեն նոր սերունդն է քայլում, և մեր անցյալից մեզ հետաքրքրում է միայն մեր գիտական փառավոր ժառանգությունը: Ուստի պահանջում ենք գիտության նկատմամբ պատշաճ վերաբերմունք:
Այսօր հնարավոր է գիտության ու գիտնականի հանդեպ ակնածանքը վերադարձնել պետական մշակված քաղաքականությամբ, ինչի մասին միայն խոսում են, բայց՝ ոչ մի գործնական քայլ: Համենայն դեպքս ես և ինձ շրջապատող մարդիկ դեռևս չենք տեսել դրական մի շարժ: Հիշեցի մի մանրապատում, որտեղ գողերը մեկին բռնում են ու երբ իմանում են, որ գիտնական է, 100 դրամ են տալիս, որ տուն գնա: Ահա այս է պատկերացումը հասարակության գիտության նկատմամբ: Ի՞նչ պետք է անել, կարծում եմ պարզ է…
-Ինչպե՞ս եք վերաբերվում գիտնականների կողմից իրենց խնդիրների բարձրաձայնմանը։ Արդյո՞ք գիտնականը չի դադարում գիտնական լինել այն պահից, երբ սկսում է մտածել իր գործով վաստակելու մասին։
-Սկսեմ վերջից ու միանգամից ասեմ` ո´չ: Շարունակությունը` չարենցյան տողերով. «Թե ուզում ես խոսքդ լսեն, ժամանակիդ շունչը դարձիր…»: Չէ որ գիտնականը մի վերացական անձնավորություն չէ, և նա էլ ժամանակին համընթաց պետք է քայլի, ուստի՝ անհրաժեշտության դեպքում պետք է իր դժգոհության ձայնը բարձրացնի: Այսօր որպես լավ հարթակ, որն ունի բազմահազարանոց լսարան և որտեղ համախմբվելն ավելի լավ է ստացվում, համացանցն է, մասնավորաբար ֆեյսբուքը: Նույնիսկ այնպիսի երկրներում, որտեղ գիտության ֆինանսավորումը լուրջ խնդիրներ չունի, գիտնականը կրկին երևում է իր այս կամ այն դժգոհությամբ: Այսօր դասական իմաստով լուռ ու գլուխը կախ գիտնական գրեթե չկա, և դա ժամանակի պահանջն է:
Համացանցի միջոցով այսօր գիտնականների միջև հաստատվում են տարբեր համագործակցություններ, ավելին` նույնիսկ տանը նստած` online կարելի է մասնակցել տարբեր գիտաժողվների: Մեր օրինակով ասեմ, երբ հիմնեցինք ARMSCOOP գիտական ցանցը, մեր նպատակը հիմնականում տարբեր գիտակրթական ծրագրերի, գիտական գրականության հրապարակումն էր, իսկ այսօր կարելի է ասել, որ մեր միջոցով մի շարք գիտական համագործակցություններ, ամառային դասընթացներ և տարբեր այլ միջոցառումներ են իրականացվել: Իսկ ինչ վերաբերում է երիտասարդների դժգոհությանը, ապա դա ոչ միայն նորմալ է, այլև պարտադիր: Ո՞վ, եթե ոչ երիտասարդը: Չէ՞ որ միշտ էլ երիտասարդները համարվել են հասարակության ամենահամարձակ շերտը:
-Տեսնո՞ւմ եք դրական միտումներ՝ մեր երկրում գիտության կազմակերպման ու խրախուսման հարցում պետական և ոչ պետական կառույցների գործողություններում։
-Անշուշտ, բոլորս էլ տեսնում ենք, որ մասնավոր տարբեր նախաձեռնություններ լինում են գիտության ասպարեզում խրախուսական միջոցառումներ կազմակերպելու հարցում, սակայն դա, ինչպես նշեցի, բավարար չէ: Վերջին տարիներին այնքանով, որքանով ինքս տեղեկացված եմ, լուրջ կամ էական դրական միտումներ առկա չեն: Ես երբեք հոռետես չեմ եղել, բայց նաև անհույս լավատես էլ ինձ չեմ համարում: Դրական միտումներ կարող եմ նկատել, երբ պետական բյուջեում գիտությանը հատկացվող գումարներն ավելանան: Ինչ վերաբերում է երիտասարդ գիտաշխատողներին, դրական միտումն այն է, որ գիտությամբ զբաղվելու ձգտում կա դեռ 🙂
-Որքա՞ն է տարածված կոռուպցիան գիտական աշխարհում։ Շահագործո՞ւմ են արդյոք երիտասարդ գիտնականների աշխատանքը տիտղոսակիր կամ պաշտոնատար անձինք՝ գրվելով համահեղինակ աշխատանքներում՝ իրենց վերագրելով կատարված աշխատանքը կամ օգտվելով աշխատանքի այլ պտուղներից։
-Մեր մասնագիտության մեջ նմանօրինակ երևույթներ, ինչպիսին համահեղինակ լինելը կամ աշխատանքի այլ պտուղներից օգտվելը, գրեթե չկան, թեև չեմ բացառում: Ամեն դեպքում ինձ որևէ բան հայտնի չէ: Ինչ վերաբերում է կոռուպցիային, այստեղ մի փոքր այլ է պատկերը: Կարծում եմ, որ այստեղ առավելապես առկա է հովանավորչությունը: Այսինքն` եթե օրինակ ասպիրանտ ես, ապա մեծ է ղեկավարի դերը, կամ որևէ ինստիտուտում շատ կարևոր է, որ տնօրենը քեզ «բարի աչքով» նայի և այլն: Բազմիցս լսել եմ ընկերներիցս, թե որքան է կարևորություն տրվում վերջիններիս: Իմ դեպքում դա առայժմ չեմ զգացել, սակայն ինչպես ասում են` «առանց կրակի ծուխ չի լինում և հակառակը»: Այնուամենայնիվ, եթե ավելի ստույգ հայտնեմ կարծիքս, ապա գիտական աշխարհում, թեև առկա է կոռուպցիա, բայց այն «շատ մեծ դեր և նշանակություն» չունի:
-Ինչպե՞ս եք վերաբերում հետթեկնածուական կարգավիճակի (PostDoc) համակարգին. արդյո՞ք մասնագիտական աճի հեռանկարների տեսանկյունից պետք չէ արագորեն ներդրնել այդ համակարգը Հայաստանում։
-Միանգամայն համաձայն եմ Ձեզ հետ այս հարցում: Թեկնածուական ատենախոսության պաշտպանությունը, ինչպես ասում են, գիտական աշխարհ մուտք գործելու բանալի է: Այսինքն` գիտության թեկնածու լինել նշանակում է սկսել գիտությամբ զբաղվել, այլ ոչ թե դրանով ավարտել գիտական գործունեությունը, ինչը ցավոք նկատելի է այսօր: Որոշ մարդիկ անթաքույց կերպով միայն պաշտպանությունն են գերխնդիր համարում և ամեն գնով պաշտպանում, ապա թողնում են գիտությունը: Եվ ունենք մի այնպիսի պատկեր, որ գնալով թեկնածուների թիվը շատանում է, բայց դրանից որակը չի բարձրանում: Ահա թե ինչու այս համատեքստում, կարծում եմ, որ հետթեկնածուական կարգավիճակի (PostDoc) համակարգի ներդրումը կարող է դրական ազդել հայկական գիտական աշխարհում:
-Հայաստանո՞ւմ եք պատկերացնում Ձեր մասնագիտական հետագա աճը, թե՞ արտասահմանում։
-Կարճ պատասխանեմ այս հարցին` այո՛, Հայաստանում եմ պատկերացնում իմ մասնագիտական հետագա աճը:
-Ի՞նչ կմաղթեք երիտասարդ գիտնականներին ու ընդհանրապես հայաստանյան գիտական հանրությանը։
-Համբերություն, առողջություն, նորանոր ծրագրեր ու գաղափարներ: Երբեք չհուսալքվեն ու միշտ հպարտ լինեն իրենց ընտրած մասնագիտությամբ:
Հարցազրույցը վարեց Մանե Հակոբյանը