Յարութիւն Իսկահատեան – Պէյրութ, ՊԱՅՔԱՐ 177
Գերմաներէն Պաշտօնական Վաւերագիրները՝ Հայասպանութեան Ուրացումը Չէզոքացնող Կարեւոր Աղբիւրներ
Հայոց Ցեղասպանութեան մէջ Օսմանեան Պետութեան մեղսակից երկիրներու պետական արխիւները ուսումնասիրելն ու անոնցմէ փաստեր ներկայացնելը տաժանակիր, սակայն շատ օգտակար գործ մըն է: Վիեննա բնակող, շարժապատկերի արտադրիչ եւ պատմաբան դոկտոր Արտեմ Օհանջանեան այս դժուարին պարտականութիւնը իր վրայ առնելով, 1995-էն մինչեւ 2011 Հայկական Հարցին վերաբերեալ աւստրօ-հունգարական պաշտօնական փաստաթուղթերը ներկայացուցած է 12 հատորնոց աշխատութեամբ, որ կը կրէ «Աւստրիա-Հայաստան 1872-1936. Դիւանագիտական Փաստաթուղթերու Պատճենահանուած Հաւաքածոյ» խորագիրը: Սոյն շարքին մասին կարեւոր տեղեկութիւններ կը գտնենք հեղինակին՝ «Հայաստան 1915, Աւստրօ-Հունգարական Դիւանագիտական Զեկուցագիրները Կը Հաստատեն Հայոց Ցեղասպանութեան Փաստը» խորագիրով անգլերէն գիրքին մէջ (Armenia 1915, Austro-Hungarian Diplomatic Reports Prove the Genocide, «Բաւիղ» հրատարակչութիւն, Երեւան, 2011, 322 էջ), ուրկէ քաղած ենք ներքոնշեալ տեղեկութիւնները: Հատորաշարքին ընդհանուր ծաւալը 9000 էջ է: Ան կը պարունակէ նաեւ 30 քաղաքական ու ռազմական քարտէսներ:
Արտեմ Օհանջանեանի հատորները լոյս տեսած են նաեւ հայերէն ու պարսկերէն: Ան իր հաւաքածոյին մէջ կը բացատրէ Հայոց Ցեղասպանութեան մէջ թուրքերու հետ եւրոպական պետութիւններու մեղսակցութիւնը 19-րդ դարէն սկսեալ:
Դոկտ. Արտեմ Օհանջանեան իր ուսումնասիրութեան եւ հատորներու խմբագրութեան ընթացքին, մէկդի դնելով հայրենասիրական զգացումները, որպէս պատմաբանի՝ իր պարտականութիւնը չափազանց առարկայական կատարած է: Շնորհիւ այս առողջ մօտեցումին, ան յաջողած է Հայասպանութեան մէջ Օսմանեան Պետութեան հետ եւրոպական պետութիւններու մեղսակցութիւնը փաստավաւերագրել: Ան նաեւ մատնանշած է հայ ղեկավարներու սխալները, որու համար կարգ մը հայ պատմաբաններ այս շնորհակալ աշխատանքը կատարողէն դժգոհած են: Պատասխանելով անոնց, դոկտ. Օհանջանեան կ’ըսէ. «Ապագայ սերունդին եւ նոյնիսկ դժգոհ հայ պատմաբաններուն կը թողում դէպքերու ճշմարիտ պատկերը ներկայացնելու պարտաւորութիւնը, ինչպէս որ ըրած եմ առարկայականօրէն Կոստանդնուպոլսոյ մէջ Աւստրօ-Հունգարիոյ, ապա Աւստրիոյ դեսպանատան 1872-1936 ժամանակաշրջանի պաշտօնէութեան զեկուցագիրներու ներկայացման պարագային: Եթէ ճշմարտութիւնը չըսենք՝ անցեալէն չենք կրնար սորվիլ» (էջ 6):
Օհանջանեանի աշխատասիրութեան մէջ նոր փաստաթուղթերու օգտագործումը շատ աւելի համոզիչ կը դարձնէ աւստրօ-հունգարական, գերմանական ու մասնաւորաբար բրիտանական մեղսակցութեան իրողութիւնները, կ’ըսէ Վիեննայի Համալսարանի դասախօս, պատմաբան դոկտ. փրոֆ. Վոլֆտիթեր Պիհլ (Wolfdieter Bihl) (էջ 7):
Գիրքի առաջին՝ «Հայաստան» վերնագրուած գլուխին մէջ (էջ 8-11), Օհանջանեան տեղեկութիւններ կու տայ հայ ազգի ծագման, հայոց թագաւորութիւններու եւ հայ ժողովուրդին մասին: Այս հատուածին վերջաւորութեան ան կը յիշէ հայոց կիլիկեան թագաւորութեան անկումը 1375-ին, երբ մեմլուքները գրաւեցին երկիրը եւ վերջին թագաւոր Լեւոն Զ.ը 1391-ին մահացաւ Փարիզի մէկ վանքին մէջ, լքուած ու մեկուսացած: Թուրքերը 1403-ին հաստատուեցան Հայաստանի մէջ: Օսմանցիներն ու պարսիկները Հայաստանը իրարու միջեւ բաժնեցին 1508-ին: 1828-ին, ռուս-պարսկական հերթական պատերազմի աւարտին, Հայաստանի տարածքին մէկ երրորդը մտաւ ռուսական իշխանութեան տակ, իսկ մնացեալ մասը թուրքերու եւ պարսիկներու ձեռքը մնաց:
Հայաստանի երեք հատուածներու գրաւման իշխանութիւններէն թրքականն է որ հայ ազգը անտանելի տագնապներու մատնեց: Այս բռնակալութեան պատճառով ծնաւ Հայկական Հարցը, որուն հեղինակը մանրամասն կ’անդրադառնայ նոյն գլուխին մէջ (էջ 11-45): Հայ ազգը իր անկախութիւնը կորսնցուցած էր: Մինչեւ երիտթուրքերու իշխանութեան գալը 1908-ին, օսմանցի թուրքերը իրենց գրաւած հողերուն վրայ ապրող փոքրամասնութիւններուն միայն չնչին ազատութիւններ տուած էին կրօնական եւ կրթական մարզերուն մէջ: Կ. Պոլսոյ հայոց պատրիարքը հայ ազգի ցաւերուն եւ պահանջներուն մասին յաճախ կը գանգատէր սուլթանին: Ան արտօնուած էր Բարձր Դռան դիմելու: «Օսմանեան կառավարութիւնը թրքական դիմագիծով եւ ոգիով կառավարութիւն մըն էր, որ կը ծառայէր միայն թուրքերուն, որոնք այլ ազգերու հողերն ու հայրենիքները գրաւած էին, հոն հաստատուած, եւ տեղաբնիկներուն օտարի աչքով կը նայէին: Թուրք սուլթանը ոչ մէկ պաշտպանութիւն կ’ընէր ոչ-թուրքերուն, որոնք միայն տուրք կը վճարէին եւ պարտադրուած էին գովք ու գովասանք շռայլել սուլթանին եւ կառավարութեան»,– կը գրէ Արտեմ Օհանջանեան:
Աւստրիացի ընկերաբան եւ քաղաքագէտ, Ընկերվար-Տեմոքրաթ Կուսակցութեան առաջին քարտուղար եւ Գերմանական Աւստրիոյ Հանրապետութեան արտաքին գործոց առաջին նախարար Օթթօ Պաուերը (1881-1938) իր հեղինակած «Ընկերվարութիւնն Ու Ազգայնականութիւնը» գիրքին մէջ կ’ըսէ. «Բռնատիրութիւնն ու բռնագրաւումը թօթափելու յոյժ մեծ կարիքը ծնունդ տուաւ ազգային ազատագրական պայքարի շարժումին: Այս իրողութիւնը ոչ մէկ բացատրութեան կը կարօտի: Թուրք բռնատէրերը բանուորի աշխատանքին արգասիքը իւրացուցին: Ժողովուրդը իր ֆիզիքական գոյութիւնը պահպանելու համար պէտք է ծանր տուրք վճարէր: Ոչ-թուրքին համար այս ծանր պայմաններուն տակ, զէնք կրելու եւ ձի հեծնելու արգելքը ռայան (թուրքերու հասկացողութեամբ՝ իրենց հովանաւորեալը, իսկութեան մէջ՝ ստրուկը – Յ. Ի.) ստիպեց գիտակցելու, թէ ինք իրաւազրկուած է: Հետեւաբար հարստահարուած ժողովուրդը մղուած էր ըմբոստանալու օտար բռնագրաւման ու բռնատիրութեան դէմ՝ իբրեւ անկախանալու միակ միջոցը» (էջ 13):
Դոկտոր Արտեմ Օհանջանեան Հայոց Ցեղասպանութեան ժամանակաշրջանի վերաբերեալ դէպքերու պատշաճ վերնագրեալ գլուխներով, կը մէջբերէ եւ կը վկայակոչէ Կ. Պոլսոյ մէջ Աւստրօ-Հունգարիոյ Կայսրութեան դեսպաններու եւ ուրիշ պաշտօնեաներու, ինչպէս նաեւ արտաքին գործոց նախարարութեան կարգ մը աշխատողներու զեկուցագիրներն ու վաւերագրութիւնները: Գիրքի գլուխներուն վերնագիրներն են.
Ա. Հայաստան
Բ. Հայկական Հարցը
Գ. Երիտթուրքերը
Դ. Ատանայի Կոտորածը
Ե. Հայկական Բարենորոգումները
Զ. Առաջին Համաշխարհային Պատերազմը
Է. Առաջին Համաշխարհային Պատերազմը Եւ Հայերը
Ը. Հայոց Ցեղասպանութիւնը
Թ. Ցեղասպանութիւնը՝ Թիւերով
Ժ. Պատասխանատուները
ԺԱ. Վերջին Դէպքերը
ԺԲ. Ռուսական Յեղափոխութիւնը
ԺԳ. Թրքական Յարձակումը Կովկասի Վրայ
ԺԴ. Անդրկովկասեան Հանրապետութիւնը
ԺԵ. Հայաստանի Հանրապետութիւնը
ԺԶ. Հայաստանի Հանրապետութեան Խնդիրները
ԺԷ. Պաքուի Անկումը
ԺԸ. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին Կոչը Քարլ Կայսեր
ԺԹ. Գաղթականներու Խնդիրը
Ի. Աւստրիոյ Հանրային Կարծիքը
ԻԱ. Աւստրօ-Հունգարական Օգնութիւն
ԻԲ. Աւստրիական եւ Գերմանական Մեղսակցութիւնը
ԻԳ. Հայոց Ցեղասպանութեան Պատասխանատուութեան Մէջ Մեծն Բրիտանիոյ Բաժինը:
—–
Գոյութիւն ունի նաեւ Գերմանիոյ պետական արխիւներուն մէջ Հայոց Ցեղասպանութեան փաստաթուղթերու նոյնանման ձեռնարկ մը, որու աշխատասիրութիւնը կատարած է գերմանացի լրագրող եւ պատմաբան Վոլֆկանկ Կուսթ: 1992-ին ան պատահականօրէն կը ծանօթանայ Հայոց Ցեղասպանութեան իրողութեան, երբ կը կարդայ Ժագ Տէր Ալեքսանեանի «Le ciel était noir sur l’Euphrate» («Երկինքը Սեւ Էր Եփրատի Վրայ») ֆրանսերէն յուշագիրքը (սոյն յուշագրութեան հայերէն ամփոփումը տեսնել «Վկայարան Հայկական Ցեղասպանութեան» հատորաշարքիս Բ. գիրքին մէջ, էջ 15 – Յ. Ի.): Կուսթ շատ կը զարմանայ առաջին անգամ կարդալով հայու մը տառապանքին մասին, որովհետեւ մինչեւ այն ատեն միայն հրեաներու ողջակիզման մասին իմացած էր:
Հայոց Ցեղասպանութեան հարցը Վոլֆկանկ Կուսթ սկիզբը կ’արծարծէ մամուլին մէջ, ապա իբրեւ ուսումնասիրութիւն լոյս կ’ընծայէ 2005-ի գարնան՝ Der Völkermord an den Armeniern 1915-16. Dokumente aus dem Politischen Archiv des deutschen Auswärtigen Amts գիրքը (հրատարակիչ՝ Տիթրիխ ցու Քլամփեն – Dietrich zu Klampen): 2013-ին Զօրեան Հիմնարկը Թորոնթոյի մէջ լոյս ընծայեց գիրքին անգլերէն թարգմանութիւնը (The Armenian Genocide: Evidence from the German Foreign Office Archives 1915-1916), որ յաջորդ տարի ունեցաւ երկրորդ տպագրութիւն Նիւ Եորքի մէջ՝ «Պերկահն Պուքս» հրատարակչութենէն (Bergahn Books, 786 էջ): Հայերէն թարգմանութիւնը լոյս տեսաւ 2005-ին՝ «Հայերի Ցեղասպանութիւնը 1915-1916 – Գերմանիոյ Արտաքին Գործերի Նախարարութեան Քաղաքական Արխիւի Փաստաթղթերից» խորագիրով («Եգեա» հրատարակչութիւն, Երեւան, 481 էջ): Թարգմանիչը՝ Ռուզան Պորիսի Եորտանեան կ’ըսէ, թէ մինչեւ գիրքի հրատարակութեան տարին` 2005 թուականը, Հայկական Հարցը պէտք եղած չափով յայտնի չէր Գերմանիոյ հասարակութեան: Այս պատճառաւ Վոլֆկանկ Կուսթ հարկադրուած էր նկարագրելու պատմական փաստերը եւ միայն անկէ ետք կատարելու իր ընդհանրացումները:
Գիրքի յառաջաբանին մէջ Ռուզան Եորտանեան կը գրէ. «Այս գրքի հրատարակումը չափազանց կարեւոր է, քանի որ այն պարունակում է հենց Գերմանիայի՝ Թուրքիայի կարեւորագոյն դաշնակցի, արտգործնախարարութեան քաղաքական արխիւի փաստաթղթերը՝ առանց խմբագրման ու կրճատման, որոնցում չէին կարող լինել կեղծիքներ ու չափազանցումներ, մի բան, որ նրանք յաճախ մեղադրականով վերագրել են Անտանտի (Ա. Համաշխարհային Պատերազմի Դաշնակից կամ Համաձայնական պետութիւնները – Յ. Ի.) կողմի հրապարակումներին: Ոչ մի այլ երկիր այնքան մօտ չէր այդ իրադարձութիւններին, որքան Գերմանիան: Նրա միսիոներները, ուսուցիչները, սպաները, հիւպատոսներն ու դեսպանները փաստագրել են Մեծ Եղեռնի մանրամասները: Գիրքը եւս մէկ անգամ ապացուցում է ոչ միայն Հայոց Ցեղասպանութեան անառարկելիութիւնը, այլեւ Գերմանիայի մեղսակցութեան չափը»: Եորտանեան կ’ըսէ, թէ գերմանացի դեսպաններն ու հիւպատոսները շատ մտահոգուած եղած են իրենց նման քրիստոնեայ հայոց ջարդերով, զանոնք բնաջնջելու փորձերով ու Գերմանիոյ վարկով:
Վոլֆկանկ Կուսթ համացանցին մէջ ստեղծած է www.armenocide.net կայքը, ուր ան լայնածաւալ լուսաբանութիւններ կու տայ Հայոց Ցեղասպանութեան փաստագրութեան մասին: Կայքին մէջ ան տեղադրած է Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման ու դատապարտման նպաստող բազմաթիւ վաւերագիրներ:
Դոկտ. Արտեմ Օհանջանեանի եւ Վոլֆկանկ Կուսթի աշխատութիւնները կը նպաստեն հակադարձելու Հայասպանութեան ուրացման թրքական փորձերուն ու անհիմն «փաստարկներուն», որովհետեւ անոնց առարկայական եւ անաչառ վերլուծումները հզօրացուած են աւստրօ-հունգարական եւ գերմանական պետական հաւաստի ու անհերքելի վաւերագրութիւններով: Հարկ է, որ հայ պատմաբաններն ու քաղաքական շրջանակները զանոնք լայնօրէն օգտագործեն թրքական խեղաթիւրումներուն եւ ուրացումներուն դէմ պայքարին մէջ: