«Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցն է Միչիգանի համալսարանի Դիրբոռն քաղաքի մասնաճյուղի Հայագիտական հետազոտությունների կենտրոնի վարիչ, դոկտոր Արա Սանջյանը։
– Պարոն Սանջյան, այսօր Հայաստանը նշում է Առաջին հանրապետության օրը: Առաջին և Երրորդ հանրապետություններն, ըստ Ձեզ, ի՞նչ նմանություններ և տարբերություններ ունեն: Ինչո՞ւ Առաջին հանրապետությունը չդիմացավ:
– Ձեր կողմէ իբրև Առաջին ու Երրորդ հանրապետութիւններ անուանուած պետական միաւորներուն (ես այդ համարակալումը անձնապէս չեմ սիրեր) միջև եղած նմանութիւններն ու տարբերութիւնները առաջին հերթին հետևանքն են զանոնք 70 տարիով բաժնող խորհրդային իշխանութեան յայտարարած կարգախօսներուն կենսագործման ժամանակ արձանագրուած յաջողութիւններուն ու ձախողութիւններուն։ Նմանութիւններէն ամենակարևորն ու միաժամանակ ամենաողբերգականը խորհրդային իշխանութեան ազգամիջեան խաղաղութիւն ու համերաշխութիւն հաստատելու խոստման լիակատար ձախողումն էր, որու հետևանքով այսօր Հարաւային Կովկասի մէջ դարձեալ սրութեամբ կը շարունակուին ազգամիջեան հակամարտութիւնները` տարածքաշրջանի բոլոր ժողովուրդներէն խլելով սոցիալ-տնտեսական պրոբլեմներու լուծման համար անհրաժեշտ, բայց սուղ միջոցներ։ Տարբերութիւնները ի հարկէ շատ են` մանաւանդ եթէ մտնենք մանրամասներու մէջ։ Օրինակ, հիմա նոյն ազգամիջեան հակամարտութիւններ փորձել լուծելու միջազգային-իրաւական համատեքստը արմատականօրէն փոխուած է, բայց աւելի կարևոր են 70 տարիներու ընթացքին Հայաստանի ճարտարարուեստականացման (ինդուստրացման) հետևանքով յառաջ եկած տնտեսական ու սոցիալ-դասակարգային փոփոխութիւնները, որոնք Հայաստանի մերօրեայ մարտահրաւէրներուն լուծման հնարաւոր ուղիները շատ տարբեր կը դարձնեն քան ինչ ցանկալի ու հնարաւոր էր 95 տարի առաջ։
1918-ին հռչակուած Հայաստանի Հանրապետութիւնն ու նոյն տարիներուն նախկին ցարական կայսրութեան ծայրամասերուն վրայ ծնունդ առած միւս ազգային հանրապետութիւնները չդիմացան, որովհետև արևմտեան տէրութիւնները երբեք զանոնք կենսունակ քաղաքական միաւորներ չհամարեցին և անոնց գոյատևումն ապահովելու համար անհրաժեշտ օժանդակութիւն չտրամադրեցին։ Այս պայմաններուն տակ, անմիջապէս, որ բոլշևիկները շահեցան 1918-1921 թուականներու ռուսական քաղաքացիական պատերազմը, անոնք շուտով մոսկովեան կեդրոնին վերաենթարկեցին նաև անջատման միտող ոչ-ռուսաբնակ ծայրամասերը։ Ի դէպ, այն նախկին ցարական տարածքները, որ բոլշևիկները չյաջողեցան վերանուաճել 1920-1921-ին, Ստալինը փորձեց ձեռք ձգել (դարձեալ` անհամաչափ ելքերով) Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներուն` և՛ 1939-1940-ին Հիտլերի հետ բանակցելով, և՛ 1945-էն ետք իր կարգ մը դրացիներուն (ներառեալ` Թուրքիային) հողային պահանջներ ներկայացնելով։
– Առաջին հանրապետության արտաքին խաղացողները և ներկայիս խաղացողները ի՞նչ տարբերություններ ունեն:
– Տեղական երեք հիմնական խաղացողները (Հայաստան, Վրաստան և Ատրպէյճան) շատ չեն փոխուած իրենց ցանկութիւններով, ներուժով ու փոխադարձ հակամարտութիւններով։ Այս երեք ուժերուն բաժան-բաժան իրավիճակը կը հեշտացնէ արտաքին, աւելի հզօր պետութիւններու քաղաքական ներթափանցումը տարածքաշրջանէն ներս։ Այսօր, Թուրքիան ու Իրանը աւելի կենսունակ քաղաքական ուժեր են քան 95 տարի առաջ։ Հիմա, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգները արևմտեան գլխաւոր ուժն է տարածքաշրջանէն ներս` փոխարինելով Անգլիան, որ աշխարհի հզօրագոյն երկիրն էր 1918-1920-ին։ ԱՄՆ-Իրան հակամարտութիւնը նոր ազդակ մըն է, որ չկար 95 տարի առաջ։ ևրոպական Միութիւնն ու հարաւկովկասեան երեք հանրապետութիւնները ոչ մօտիկ ապագային իր շարքերէն ներս ընդունելու անոր առաջարկած խայծը այսօրուան դրութեամբ կարելի չէ հակադրել ամերիկեան քաղաքականութեան։ Վերջապէս, իր գերիշխանութեան ներքոյ ևրասիական Միութիւն մը ստեղծելու Ռուսաստանի ներկայ քայլերը կարելի է համեմատել ցարական Ռուսաստանի սահմաններուն վերատիրանալու 1920-1921 թուականներու բոլշևիկեան ցանկութեան։
– Առաջին հանրապետությունը չդիմացավ։ Երրորդը նույնպես նման խնդրի առաջ է կանգնած՝ հիմա արդեն զանգվածային արտագաղթի պատճառով: Որտե՞ղ եք Դուք տեսնում պատճառները, պատճառահետևանքային կապը։
– 1918-1920-ին, հակառակ համատարած աղքատութեան ու բազմաթիւ շրջաններու մէջ հայ-ադրբեջանական երկարատև, զինուած ընդհարումներուն, Հայաստանէն հեռաւոր երկիրներ զանգուածային գաղթի երևոյթ չեղաւ մի քանի պատճառներով։ Հայաստանը փակ, նատուրալ տնտեսութեամբ, գերազանցապէս գիւղացիական երկիր էր։ Գիւղացին քիչ էր առնչուած շուկայի, առաւել ևս` միջազգային շուկայի հետ։ Երկրորդ, Եղեռնէն ճողոպրած հայութիւնը տակաւին չէր ստեղծած իր կայուն արտասահմանեան գաղթավայրերը, որոնք նոյնպէս խայծ կամ առնուազն մոդել կը հանդիսանան ժամանակակից արտագաղթին համար։ Ի հարկէ, եթէ ուղղակի համեմատենք, Հայաստանի վիճակն այսօր աւելի վատ չէ քան 95 տարի առաջ, բայց այս տարիներուն շեշտակիօրէն աւելցած են բարձր կենսամակարդակ ունենալու հայաստանաբնակ ժողովուրդի ակնկալիքները։ Այսօր նոյնպէս աւելի շատ են ազգաբնակչութեան ակնկալիքները կեդրոնական կառավարութենէն, որուն տնտեսական որոշումները, պարզ է, թէ ո՛չ միայն ցայսօր չեն նպաստած երկրի տնտեսական աճին, գոյացած յաւելեալ արժէքի արդար վերաբաշխման, այլ յաճախ նոյնիսկ կը խոչընդոտեն գիւղի ու շուկայի միջև փոխշահաւէտ համագործակցութեան յառաջացման։
– Ո՞րն եք համարում այսօր արտագաղթի համար մեկ պատճառը: Եվ ինչը կարող է ելքային լինել այս իրավիճակում։
– Այս հարցումն ի հարկէ կը տարբերի առաջին երեքէն, ուր առանցքը 1918-ին և 1991-ին ծնունդ առած հանրապետութիւններուն համեմատութիւնն էր։ Բայց, որպէս հայ անհատ, վերջին 2-3 տարիներուն Հայաստանէն կրկին թափ առած զանգուածային արտագաղթը դարձած է իմ գլխաւոր մտահոգութիւնս անցած մի քանի ամիսներուն։ Ապրելով Հայաստանէն հեռու, իրավիճակի իմ վերլուծութիւնս կը հիմնուի հայաստանեան զանգուածային լրատուամիջոցներուն տրամադրած նիւթերուն վրայ, քիչ մըն ալ` հայաստանաբնակ ծանօթներու հետ անհատական զրոյցներուս։ Եթէ փորձեմ ամփոփել գոյացուցած տպաւորութիւնս, ապա արտագաղթողներուն ու արտագաղթել ցանկացողներուն երկու գլխաւոր պահանջներն են. հաց և արդարութիւն։ Այդ երկուքը ապահովելու համար բնականաբար անհրաժեշտ են արմատական վերափոխումներ երկրի տնտեսական, հարկային և իրաւական համակարգերէն ներս` ե՛ւ օրենսդրութեան բարեփոխում ե՛ւ առկայ օրենսդրութեան ամբողջական և արդարացի կիրարկում` առանց առանձնաշնորհեալ տնտեսվարողներու խաւի մը։ Իմ յոռետեսութիւնս կը բխի այն եզրակացութենէն, որ լսելով Հայաստանի բարձրաստիճան պաշտօնեաներու ելոյթները չեմ զգար թէ անոնք կը կարևորեն պահի լրջութիւնը, արմատական վերափոխումներ իրականացնելու անհրաժեշտութիւնը և անընդհատ կը փորձեն հասարակութիւնը համոզել թէ ամէն ինչ բնական է։ Հայաստանի ընդդիմադիրները իրենց կարգին չունին ներուժ իրենց ուժերով իշխանութեան հասնելու և նոյնիսկ եթէ ինչ որ կերպ հասնին, ունի՞ն համոզիչ ծրագիր, զոր գործի կրնան դնել առաջին իսկ օրէն և դրական արդիւնքներու հասնիլ համեմատաբար կարճ ժամանակի մէջ։ Վերջապէս, իբրև սփիւռքահայ, խորապէս հիասթափ եմ նաև Սփիւռքի կրօնական-համայնքային և քաղաքական ու հասարակական կայացած կազմակերպութիւններու բոլոր ղեկավարներէն, որոնք արտագաղթի աղէտը սուր կերպով չեն բարձրացներ Երևանի իշխանաւորներուն հետ։