Վերջերս կայացած «Հայկական ինքնութեան խնդիրները 21-րդ դարուն» խորագիրով գիտաժողովին մասնակցելու համար Հայաստան այցելած էր Հայկազեան համալսարանի նախագահ Փոլ Հայտոսթեան: Իր զեկոյցին մէջ համալսարանի նախագահը Սփիւռքի մշակութային եւ քաղաքական ենթահողի վրայ ներկայացուց ինքնութեան պահպանման հիմնական գործօնները: Կը ներկայացնենք «Հայերն այսօրի» հարցազրոյցը Փոլ Հայտոսթեանի հետ:
– Պարո´ն Հայտոսթեան, զրոյցի սկիզբը կը փափաքէի որ ամփոփ ներկայացնէք Ձեր զեկոյցը, որ կը վերաբերէր ինքնութեան պահպանման հիմնական գործօններուն:
– Զեկոյցիս մէջ ես նախ շեշտեցի որոշ հարցադրումներ, որոնք կը փորձեմ համառօտ շարադրել:
Մարդ արարածը երբ կը մտածէ իր ինքնութեան մասին, ընտրութիւն կը կատարէ, թէ ինչպէս ինքզինքը ներկայացնէ ուրիշներուն:
Յաջորդ հարցադրումը որ շեշտեցի, այն էր, թէ մարդ ոչ միայն ինչպէս կ’արտայայտէ, այլ նաեւ ներքնապէս իր ինքնութեան հետ որքան հաշտ է եւ ինչպէս կը զգայ` ստորադաս, գերադաս կամ այս ու այն: Երրորդն այն էր, որ զիս շրժապատող ոչ հայը ինչպէս կը դիտէ իմ ինքնութիւնը: Կարեւորեցի նաեւ այն, թէ իմ դրացիներու կամ ինձ շրջապատողներու գնահատականը ես ինչպէս կ’ընկալեմ, ինչպէս կը հաշտուիմ ուրիշներու վերլուծումին հետ:
Այս եւ ասոնց նման այլ հարցումներ են, որոնք մարդ արարածը ի մի կը բերէ եւ կը հաշտւուի իր ինքնութեան հետ կամ կը սահմանէ իր ընդհանուր ինքնութիւնը:
Մէկ այլ կէտով ես խօսեցայ ինքնութեան որոշ հիմքերու (հող, լեզու, մշակոյթ, կրօն եւ այլն) մասին եւ փորձեցի մանրամասնել: Խօսեցայ սփիւռքահայ այն կառոյցներուն կամ հաստատութիւններուն մասին, ինչպիսիք են ընտանիքը, եկեղեցին, ակումբը, դպրոցը, թաղամասը, գործատեղին, մամուլը եւ այլն, որոնք իրապէս առիթ կը ստեղծեն, որ հայկական ինքութիւն կերտուի Սփիւռքի մէջ:
Նաեւ կարգ մը խնդիրներ դրի, որոնք ես կոչեցի ձգողական ուժեր, այսինքն` հակադրուած հոսանքներ: Մէկ կողմէն` հայը կը փափաքի իր ինքնութիւնը պահել, միւս կողմէն` ձուլման վտանգը կայ: Այս կարգի դժուարութիւններ մէջտեղ բերի եւ կոչեցի ձգողական ուժեր:
Այս նիւթերուն շուրջ էր իմ վերլուծութիւնները:
Ես նշեցի, որ եթէ պէտք է խօսինք հայկական ինքնութեան մասին, պէտք է այս բոլորը եւ աւելին նկատի ունենալ եւ ոչ
թէ մէկ-երկու բաղկացուցիչ առնել եւ ինքնութեան մասին խօսիլ:
Քանի որ Սփիւռքի զանազան երկիրները իրարմէ տարբեր են, ուրեմն հողի, լեզուի, կրօնի, կրթութեան նիւթը իրարմէ տարբեր ըլլալով հանդերձ` դէմ յանդիման կու գան զանազանուած, զանազանուող հայկական ինքնութիւններու: Այս նիւթը կապեցի Հայաստան ապրող հայու ինքնութեան հետ: Կարեւորեցի, որ հասարակական կէտերը աւելնան մեր բոլորի միջեւ` Հայաստանի եւ դուրսը ապրողի, որպէսզի մենք կարողանանք որպէս մէկ ժողովուրդ, մէկ ազգ ոչ միայն գոյատեւել, այլ նաեւ ինքնութիւնը զարգացնել:
Ես նաեւ իմ խօսքին մէջ նշեցի Սփիւռքը Սփիւռքի հետ կապելու կարեւորութիւնը: Ինքնամփոփ ըլլալը լաւ բան չէ. երբ խառնենք փորձառութիւնները, սորվինք իրարմէ, Սփիւռքի զանազան երկիրները եւ Հայաստանը որքան աւելի յարաբերութիւնները զարգացնեն, կը կարողանանք նոր քայլեր ձեռնարկել:
Ինքնութիւնը իրականութեան մէջ պէտք է միշտ զարգացող ըլլայ: Ինքնութիւնը սահմանուած, քարացած իրականութիւն չէ, միշտ պէտք է զարգանայ:
Վերջաւորութեան շեշտը դրի մարդու վրայ: Ճիշդ է` երկիր կայ, ազգ, ժողովուրդ, բայց երբ խօսինք ինքնութեան մասին, մարդու արժէքն է, որ պէտք է ապահովենք, քանի որ այն է, որ մեծ դեր կը կատարէ մնացեալներուն մէջ: Լաւ պետութիւն, համայնք, եկեղեցի կ’ըլլայ, եթէ ինքնութեան կերտման համար շեշտը դնենք մարդու անհատականութեան վրայ:
– Հետաքրքիր է, ինքնութիւնը կապուա՞ծ է հայրենասիրութեան, ազգասիրութեան հետ, կարելի՞ է այս երկուքը համեմատել:
– Կրնայ ըլլալ, կրնայ եւ չըլլալ: Ես կը փորձեմ հոգեբանական տեսանկիւնէն անդրադառնալ հարցին:
Մարդ կը յուսայ, որ առողջ ինքնութիւն ունեցողը նաեւ հպարտ կ’ըլլայ իր ազգային պատկանելութեամբ: Ես կարծեմ, որ այն մարդը, որ յագեցած է իր մշակոյթէն, իր ընկերակիցներէն, ազգակիցներէն եւ այլն, եւ ինքնութեան դրական պատկեր ստեղծած ըլլայ, այն ժամանակ հայրենասիրութիւնը պէտք է բխի: Հայրենասիրութիւնը քաղաքական առումով չեմ օգտագործեր այստեղ, այլ որպէս նուիրում, զգացում: Այսպէս կրնայ կապուիլ ինքնութիւնը հայրենասիրութեան հետ:
– Շատ կը խօսուի, որ յատկապէս Սփիւռքի մէջ նաեւ Ցեղասպանութեան յիշողութիւնն է ինքնութեան պահպանման կարեւոր գործօնը:
– Համաձայն եմ, եւ սա շարք մը պատճառներ ունի: Մէկը այն է, որ սփիւռքահայութեան բարձր տոկոսը ցեղասպանութեան յիշողութիւն ունին, տեղահանութեան եւ ուղղակիօրէն կ’առնչուին Ցեղասպանութեան նիւթի հետ: Երկրորդ` Ցեղասպանութեան եւ անոր նման մեր ցաւերու (տեղահանութիւն, վերատեղաւորում եւ այլն) յիշողութիւնը մասամբ մը կը գործէ, ինչպէս ժողովուրդի համար հողը պիտի գործէր: Իր յիշողութիւնը կը դառնայ հողը: Լիբանանի, Եգիպտոսի մէջ ապրող հայը հայկական հողի վրայ չէ, եւ իր ժխտական եւ դրական յիշողութիւնը իրեն համար կը դառնայ հողի նման:
– Պարո´ն Հայտոսթեան, Ձեր զեկոյցի ժամանակ խօսեցաք սփիւռքահայ կառոյցներու կամ հաստատութիւններու մասին, որոնք կը նպաստեն Սփիւռքի մէջ հայկական ինքութեան կերտման: Սփիւռքի մէջ իր նշանակութեամբ եզակի հաստատութիւն է Հայկազեան համալսարանը: Ին՞չ կ’ընեն, որ համալսարանը չկորսնցնէ իր արդիականութիւնը եւ խթանէ ինքնութեան կերտմանն ու պահպահմանը:
– Համալսարանը ծանօթ է իր հայապահպան եւ հայապատկան ինքնութեամբ: Համալսարանը իր ծրագիրներն ունի, իր ռազմավարութիւնը` ներգրաւելու հայ ուսանողներ, հայ ուսուցիչներ, պաշտօնեաներ, ինչպէս նաեւ հայագիտական դասերով եւ գրադարանով, ուսումնասիրութիւններով եւ այլն: Այս բոլորով մենք կը ջանանք կամրջել, ոչ միայն դաստիարակել հայերուն, այլեւ ոչ հայերուն, հասնիլ եւ կամրջել հայուն ոչ հայու հետ: Եւ այսպէս ամրապնդել Սփիւռքի մէջ հայու դիրքը:
Սփիւռքի հայը միայն հայով եւ հայութեամբ չի կրնար գոյատեւել: Կարեւոր է, որ հայը բարձր դիրք գրաւէ Սփիւռքի մէջ: Հայկազեան համալսարանը այդպիսի պարծանք բերած է լիբանանահայութեան, Միջին Արեւելքի հայութեան եւ հայերուն ընդհանրապէս:
– Ընդելուզումը արդեօք ինքնութիւնը չի՞ վտանգեր:
– 58 տարիներու ընթացքին Հայկազեանի ուսանողները կամ Հայկազեանը` որպէս հաստատութիւն չի վտանգուած ընդելուզման մէջ: Որովհետեւ բաւարար շեշտ դրած է հայու, հայկականի եւ հայագիտականի վրայ: Այսինքն` կարեւորը մեր գնահատումն է խնդրին: Հայկազեան համալսարանի համար հայկականութիւնը բարձր բան է. հայկականութիւնը անցեալ չէ, մեր իրականութիւնն է, մեր պատիւը: Երբ արաբին կը մօտենանք, ան արդէն կը զգայ, որ Հայկազեան համալսարանին մէջ հայը եւ կամ մեր ծրագիրները շատ դրական կը ներկայացնեն հային: Անցումի շրջան չէ Հայկազեանի տարիները, անցումի հաստատութիւն չէ Հայակազեանը` դէպի ոչ հայկականը եւ լիբանանեանը, այլ հայկականի լաւագոյն պատկերը ներկայացնելն է:
– Պարո´ն հայտոսթեան, ինքնութեան խնդիրը վտանգուած է մահմետակա՞ն, թէ՞ քրիստոնեայ երկիրներու մէջ:
– Մահմետական երկիրներու մէջ ինքնութիւնը պահպանելը աւելի դիւրին է, որովհետեւ դիմացինը շատ տարբեր է մեզմէ: Մեր սահմանները պահպանելը աւելի դժուար է, երբ աւելի մօտ ազգերու հետ կ’ապրինք` կրօնական, մշակութային եւ այլ իմաստներով: Լիբանանի մէջ քրիստոնէութիւնը 35-36 տոկոսը կը կազմէ: Քիչ թիւ չէ, սակայն այդ պարագային ալ հայութիւնը լիբանանեան քրիստոնեաներէն տարբեր է:
– Իսկ խառնամուսնութիւններու պարագային ինքնութեան պահպանումը որքանո՞վ վտանգուած է:
– 90 տարիներէ ետք է, որ Լիբանանի մէջ կը զգանք խառնամուսնութիւներու վտանգը: Մինչեւ հիմա բաւականաչափ պահպանուած էր: Այստեղ, անխօս, ժամանակը մեր թշնամին է, բայց մենք լաւագոյնը պէտք է ընենք, քաջալերենք, որ հայը հայկական ընտանիքի արժէքը գիտնայ: Ի հարկէ, սա անձնական հարց է, բայց ես այդ անյոյս չեմ համարեր, եթէ մենք` հայկական կառոյցները, հաստատութիւնները առողջ շրջանակի մէջ պահենք (առողջ ամէն իմաստով), շատ հնարաւոր է, որ շարունակուին հայկական ամուսնութիւնները:
– Հայկազեան համալսարանի արուեստի եւ գիտութեան բաժինի տեսուչ Արտա Էքմեքճին հեռակապի միջոցով հետաքրքիր զեկոյց ներկայացուց, որ վերնագրուած էր «Սփիւռքահայ կնոջ բացակայութիւնը որոշումնառու դիրքերէ. ինքնութեան խնդի՞ր, թէ՞ պատեհութեան հարց»: Կը փափաքիմ լսել Ձեր կարծիքը այս հարցին շուրջ:
– Ես չեմ կարծեր, որ պատահականութիւն է, քանզի գրեթէ բոլոր հայկական շրջանակներուն` ընկերային, քաղաքական, երբեմն նաեւ եկեղեցական, կրկնուած է սա: Կը կարծեմ, որ հայ կինը շատ աւելի մեծ դեր կրնայ կատարել սփիւռքահայ կառոյցներու մէջ, շատ մեծ ներդրում կրնայ բերել: Եւ այդ արդէն փաստած է տարբեր ոլորտներու մէջ:
– Որպէս ամփոփիչ խօսք` ի՞նչ կ’աւելցնէք:
– Այս գիտաժողովի թեման մենք ընտրած էինք ինքնութեան խնդիրը, որպէսզի առաջարկներ ընենք, որոշ նիւթերու մէջ աւելի յառաջանանք : Բայց երբ մենք կը խօսինք այդ ամէնուն մասին, պարզ կը դառնայ, որ մենք ովկիանոսի մասին կը խօսինք: Պատճառները մի քանի հատ են: Նախ ինքնութիւնը ինքնին շատ բարդ է, երկրորդ` հայկական իրականութիւնը փոքրաթիւ, սակայն աշխարհագրական իմաստով այնքան տարածուած է, որ ի մի բերելը, հասարակական կէտերը հաւաքելը, գտնելը մեծ ասպարէզ է մեր առջեւ: Յառաջիկայ տարիներուն մեր գիտնականները, պետական այրերը, հաստատութիւնները պէտք է աւելի մեծ նուիրումով եւ շատ մասնագիտացած ձեւով շարունակեն այդ նիւթերուն վրայ աշխատիլ, որոնք հնչեցին գիտաժողովի ժամանակ:
Զրոյցը վարեց` ԼՈՒՍԻՆԷ ԱԲՐԱՀԱՄԵԱՆ