Հետեւեալ հարցազրոյցը, կայացած Փարիզի «ՆՈՐ ՅԱՌԱՋ» թերթին եւ թուրք յայտնի մտաւորական ՖԵԹՀԻՅԷ ՉԵԹԻՆԻ միջեւ, կ’արտատպենք՝ իր շահեկանութեան համար:
Հարցում- Ի՞նչ կը նշանակէ Ֆեթհիյէ անունը։
Ֆեթհիյէ Չեթին – Հօրս անունը Ֆեթիհ էր (արական ձեւը) եւ զիս ալ Ֆեթհիյէ կոչեցին, իսկ Ֆեթհիյէ «գրաւում» կը նշանակէ։
Հարցում- 2004-ին լոյս տեսաւ ձեր՝ «Մեծ մօրս գիրքը»։ Ի՞նչը ձեզի մղեց գրի առնելու այդ հատորը։
Ֆ.Չ. – Կ՚ուզէի որ այդ պատմութիւնը գրուի, բայց նախընտրաբար վիպագիրի, գրողի մը կողմէ։ Եւ նկատի ունենալով որ նման մէկը չուզեց յանձն առնել գործը, ստիպուած ես ստանձնեցի։ Այդ թուականներուն Թուրքիոյ մէջ ժխտողականութիւնը սանձարձակ տարածուած էր եւ ամէնուր կը լսուէր ու կը գործածուէր, իսկ Ցեղասպանութեան ժխտողութեան դէմ պայքարելու համար մեր ձեռքի տակ գոյութիւն չունէին փաստագրական աղբիւրներ։ Այդ ուղղութեամբ թեր ու դէմ վիճարկումներ տեղի կ՚ունենային՝ զոհուածներուն ճշգրիտ թիւին ու պատահած դէպքերուն շուրջ։ Ես փափաքեցայ վէճերը այդ ծիրէն դուրս հանել ու մէկ անձի մը պատմութեան միջոցաւ այլ ճամբայ մը բանալ՝ իրականութիւնը մէջտեղ հանելու նպատակով։ Ըսեմ որ այդ վիճարկումներու ժամանակ երբեք նկատի չէր առնուեր մարդ-արարածը, անձը եւ անոր ցաւերը։ Ես այդ գիրքը գրեցի վկայելու համար՝ անձի մը տառապանքը պատմութեան ընթացքին։ Չմոռնանք, որ այն ժամանակ լռութիւն կը տիրէր եւ նոյնիսկ ամենէն ծայրայեղ ընդդիմախօսները չէին համարձակեր արտայայտուիլ 1915ի դէպքերուն եւ Ցեղասպանութեան մասին։ Հոս կ՚ուզեմ իմ օրինակը բերել.- 1980ի զինուորական հարուածին հետեւանքով բանտ մտայ ընդդիմադիր ըլլալու «յանցանքով», ուր բանտարկուած էին նաեւ ուրիշ կիներ, որոնք կը յարէին ընկերվարութեան կամ համայնավարութեան։ Պէտք է ըսել, որ անոնք զինուորական բանտին պայմաններուն դէմ բողոքելով կ՚ենթարկուէին ծեծի ու չարչարանքի։ Օր մըն ալ նոյն բանտին մէջ ես սկսայ պատմել մեծ մօրս պատմութիւնը… եւ անդրադարձայ որ անոնց ձայները ցածնալով փսփսուքի վերածուեցան…, բանտին խուցին մէջ մենք առանձին էինք եւ մեզի լսող չկար։ Ըսել կ՚ուզեմ որ այն ատեն Ցեղասպանութեան մասին կարելի էր միա՛յն ցած ձայնով եւ փսփսուքով խօսիլ։ Կ՚ըսուի թէ «մեծ լռութիւնը վկան է մեծ Ոճիրին», այսինքն որքան մեծ ըլլայ լռութիւնը այնքան մեծ կ՚ըլլայ Ցեղասպանութիւնը։ Մենք ասիկա կ՚ապրէինք եւ ես այդ գիրքը գրեցի վերջ տալու համար տիրող մղձաւանջին։
Հարցում- Որքա՞ն ժամանակ տրամադրեցիք հատորը ամբողջացնելու համար։
Ֆ.Չ. – Գրելը շատ կարճ ժամանակ տեւեց, բայց նախքան այդ, երկար ժամանակ տրամադրեցի սկսելու համար՝ գրող ընկերներուս հետ խորհրդակցեցայ, քանի որ չէի յանդգներ, որովհետեւ ես փաստաբան եմ եւ ոչ թէ գրող եւ խորհեցայ թէ կրնայի պատմութիւնը մսխել։ Օր մըն ալ նստեցայ եւ շուրջ 45 օրուան մէջ գրի առի մեծ մօրս պատմութիւնը։ Բայց կ՚ուզէի որ անպայման մէկը կարդայ։
Այդ օրերուն Շիւքրիւ Էլէքտաղ անունով անձ մը որ երկար տարիներ Արտաքին գործոց նախարարութեան մէջ աշխատած էր (այսօր հանգիստի կոչուած) «Ռատիքալ» թերթին մէջ ժխտողականութիւնը պաշտպանող անհաւատալի յօդուած մը գրեց, որմէ այնքա՜ն բարկացայ որ գրածներս առնելով անմիջապէս հրատարակչատուն գացի եւ հրատարակեցի գիրքս։ Ըսեմ որ եթէ Էլէքտաղը կարդայ այս տողերը պիտի բարկանայ, սակայն գիրքիս հրատարակութիւնը ձեւով մը իրեն «կը պարտիմ»…։
Հարցում- Դուք քանի՞ տարեկան էիք, երբ ձեր մեծ մօրմէն լսեցիք այս պատմութիւնը։
Ֆ.Չ. – 24-25 տարեկան էի եւ համալսարանը իրաւաբանութիւն կ՚ուսանէի։
Հարցում- Ճի՞շդ է որ ձեր ընտանիքէն այլ անդամներ եւս տեղեակ էին այս պատմութեան։
Ֆ.Չ. – Երբ ես լսեցի պատմութիւնը այն ատեն անդրադարձայ թէ մայրս տեղեակ էր անկէ, այսինքն՝ մեր տան երկրորդ սերունդը գիտէր այդ մասին, բայց երրորդ սերունդին բան մը չէին ըսած։ Հետեւաբար երրորդ սերունդէն մեծ մօրս հետ առաջին խօսողը ես եղայ։
Հարցում- Սակայն ձեր մեծ մօրը թաղման պահուն էր որ մէկ անգամէն պոռթկացիք…։
Ֆ.Չ. – Նախքան այդ արդէն քունս խանգարուած էր, գիշերները կ՚ուզէի դուրս ելլել եւ պոռալ։ Յաճախ ընկերվարական շարժումին անդամ միւս ընկերներուս հետ վիճարկումներ կ՚ունենայինք։ Սակայն ճիշդ է որ մեծ մօրս թաղման օրը պոռթկումս իր գագաթնակէտին հասաւ եւ ամօթ զգացի ի տես՝ պահուած լռութեան, մեր երկերեսութեան ու կեղծաւորութեան։ Այդ պատճառով է որ որոշեցի անպայման բան մը ընել, որովհետեւ մեծ մօրս դիակը տեսնելով իր ամբողջ ապրածները տողանցեցին աչքիս առջեւէն…։
Հարցում – … Եւ հոն է որ երբ անձ մը ձեր մեծ մօր ծնողքին անունը հարցուցած է դուք հայկական անուններ տուած էք՝ «Յովհաննէս եւ Իսկուհի Կատարեան»։
Ֆ.Չ. – Այո՛, հոն է որ բարձրաձայն ըսի իրականութիւնը եւ գիրքը սկսելու պահուն այդ տեսարանը գալով աչքիս առջեւը անկէ սկսայ պատմութիւնը։
Հարցում- Ձեր գիրքը ի՞նչ հետեւանք ունեցաւ, մանաւա՛նդ անոնց մօտ որոնք նոյն ճակատագիրը ունեցած են։
Ֆ.Չ. – Երեք-չորս օրուան ընթացքին սպառեցաւ առաջին տպագրութիւնը՝ որ հրատարակուած էր 2000 տպաքանակով։ Մարդիկ աշխատանքիս վայրը կը հեռաձայնէին եւ կ՚ուզէին ինծի հետ հանդիպում ունենալ։ Այնքան շատ էին դիմումները, որ ստիպուած փակեցինք գրասենեակիս դռները, քանի որ ամէն մարդ կ՚ուզէր նմանօրինակ իր պատմութիւնը պատմել, ըսելով՝ «իմ մեծ մայրս ալ…, իմ մեծ հայրս ալ…»։ Եւ այնքան շատ էին պատմութիւնները, որ որոշեցինք հաւաքել այդ ամէնը եւ հրատարակել։ Սակայն անոնցմէ մէկ մասը չընդունեցաւ մեր առաջարկը։ Յամենայն դէպս մեր բանահաւաքի աշխատանքը սկսանք 2005ին, իսկ 2009ին իրենց պատմութիւնը ետ քաշողներ եղան…։ Այսօր այս նիւթով բաւական գիրքեր հրատարակւած են, ժապաւէններ նկարահանւած են, Հրանդ Տինք Հիմնարկին կողմէ իսլամաց«ու»ած Հայերուն նուիրուած հանրահաւաքներ եւ կլոր սեղաններ կայացած են։ Հիմա ամէն մարդ բարձրաձայն կը խօսի այդ մասին։ Ըսեմ, որ Այշէ Կիւլ Ալթընայի անունով մէկուն հետ թրքերէնով հրատարակած ենք երկրորդ գիրք մը՝ «Թորունլար» («Թոռները») անունով։
Հարցում- Յաճախ հայ-թրքական յարաբերութիւնները քաղաքական մարզէն ներս «երկխօսութեան» շղարշին տակ սեղան կու գան։ Կ՚ուզէի գիտնալ ձեր ներաշխարհէն ներս ինչպէս կ՚ընթանայ երկխօսութեան պայքարը։ Ինչպէ՞ս կը հաւասարակշռէք ձեր ներաշխարհը։
Ֆ.Չ. – Լաւ հարցում մըն է։ Ես կ՚ուզեմ որոշ բացատրութիւններ տալ հաւասարակշռութեան կռիւի մասին։ Երբ առաջին անգամ իմացայ իրականութիւնը անշուշտ ապստամբեցայ, քանի որ մեզի սուտ խօսուած էր։ Միւս կողմէ այն ինչ շուրջս կը տեսնէի կը վաւերացնէր մեծ մօրս պատմածները, սակայն մենք ատոր չէինք անդրադառնար եւ ճիշդ այդ պատճառով էր որ կարճ ատեն մը ետք մէջս արթնցաւ տարակոյս եւ երկիւղ, թէ արդեօք ի՞նչ եղած է ընտանիքիս մնացեալ անդամներուն ճակատագիրը եւ հոն է որ մեծցաւ ամօթի զգացումը, մարդոց տառապանքին հանդէպ լուռ մնալու ամօթը։ Փորձեցի պրպտել ընտանիքիս պատմութիւնը սակայն շատ բան չկրցայ իմանալ, բացի այն որ ընտանիքս աղքատ եղած է եւ ատիկա զիս քիչ մը հանգստացուց, քանի որ եթէ հարուստ ըլլար պիտի խորհէի թէ ան Հայերէ գրաւուած ինչքերով հարստացած է։ Միաժամանակ որոշեցի պայքարիլ ընկերութեան մէջ գտնուող տառապողներն ու ընկճուողները պաշտպանելու համար եւ հետեւաբար սկսայ փոքրամասնութիւններու իրաւունքներու պաշտպանութեամբ զբաղիլ։ Մինչեւ այսօր ալ երբ Թուրքիոյ մէջ Հայերու մասին գէշ բաներ կ՚ըսուին կամ գէշ բաներ կը պատահին, զիս կը համակէ ամօթի զգացումը։ Յամենայն դէպս այսօր աւարտած է ներաշխարհս փոթորկող հաւասարակշռութեան կռիւը։
Հարցում- Առաջին անգամ ե՞րբ հանդիպած էք Հրանդ Տինքին։
Ֆ.Չ. – Պոլսոյ փաստաբաններու միութեան մարդկային իրաւանց յանձնախումբին մէջ աշխատանքի ընթացքին հանդիպում ունեցայ Հրանդ Տինքի հետ, քանի որ փոքրամասնութիւններու իրաւունքը պաշտպանող ամենէն ազդեցիկ անձն էր։ Յետոյ սկսանք միասին աշխատիլ եւ 2004ին ալ փափաքեցաւ որ իր փաստաբանը ըլլամ։
Հարցում- Տեղւոյն հայկական եկեղեցին որեւէ ատեն ձեզի հետ կապի մէջ մտա՞ծ է։
Ֆ.Չ. – Երբ գիրքը գրեցի մեծ մայրս արդէն մահացած էր եւ աւելի ուշ լսեցի թէ մեր գիւղի Ս. Թագաւոր եկեղեցւոյ մէջ Կիրակի օր մը հոգեհանգիստ կատարուած է իր հոգւոյն յիշատակին։ Շատ յուզիչ էր ինծի համար այդ մասին իմանալը։
Հարցում – Բացի Պոլսոյ մէջ կատարուած հրապարակային ձեռնարկներէն, այլ շրջաններու մէջ իսլամաց«ու»ած Հայերու հարցին շուրջ ի՞նչ աշխատանքներ կը տարւին։
Ֆ.Չ. – Նախ ըսեմ որ «Մեծ մօրս Գիրքին» հայերէն առաջին հրատարակութիւնը կատարուեցաւ Հալէպի Առաջնորդարանին կողմէ եւ հատորը հանրութեան ներկայացնելու հաւաքոյթին ժամանակ Շահան Սրբազան յայտարարեց, թէ «ան նաեւ մե՛ր մեծ մայրիկն է»…։ Բացի այդ, զանազան վայրերու մէջ երբեմն տեղի կ՚ունենան այդ նիւթով աշխատանոցներ, բայց ոչ մեծ տարողութեամբ։
Հարցում – Ցեղասպանութեան 100-ամեակին առիթով կայանալիք ոգեկոչումներու ծիրէն ներս յատկապէս ձեզի հետ կապ հաստատուա՞ծ է։
Ֆ.Չ. – Ո՛չ տակաւին։ Սակայն Թուրքիոյ մէջ «Ապրիլ 24» անունով խումբեր կան, որոնք երբեմն զիս կը հրաւիրեն իրենց ժողովներուն։
Հարցում- Դուք ինչպէ՞ս կը տեսնէք Հայերու եւ Թուրքերու յարաբերութիւնները մօտ ապագային։
Ֆ.Չ. – Կը կասկածիմ որ պետութիւնը ներողութիւն խնդրէ հայ ժողովուրդէն, սակայն պէտք է շարունակել աշխատանքները, հակառակ անոր որ իմ կարծիքով միա՛յն պետութեան կողմէ ներողութիւն խնդրելը հարցերուն լուծում չի բերեր։ Մինչեւ այն ատեն որ ընկերութիւնը կազմող անհատներուն խղճին մէջ 1915ը չէ դատապարտուած միշտ յետքայլի վտանգը գոյութիւն ունի եւ այդ պատճառով ալ – բացի մեծ քաղաքներէն – պէտք է երթալ եւ շփումներ հաստատել այն թաղերու տեղացիներուն հետ ուր տակաւին Հայոց հետքեր գոյութիւն ունին։ Պէտք է տեղեկացնել, յիշեցնել եւ զանոնք իրազեկ դարձնել, ինչ որ վստահաբար բուժիչ ազդեցութիւն պիտի ունենայ։ Գիտէք Հրանդ Տինք կ՚ըսէր մեր երկու ընկերութիւնները շատ վիրաւոր են, սակայն ճիշդ է որ թուրք հանրութիւնը նոյն չափով վիրաւոր չէ։ Թուրքեր կան որոնք ուղղակի չեն մասնակցած Ցեղասպանութեան, սակայն իւրացուցած են հայութեան ինչքերն ու գոյքերը, այդ պարագային անոնց կրած ամօթը լռելեայն փոխանցուած է յաջորդ սերունդներուն եւ ըստ իս ասիկա ալ տեսակ մը հիւանդութիւն մըն է…։
Հարցում- Ձեր կարծիքով արդեօք իսլամաց«ու»ած Հայերը երկխօսութիւն ստեղծելու գծով կրնա՞ն ազդեցութիւն ունենալ։
Ֆ.Չ. – Գիտէք այդ Հայերը որքան ալ վախնան միշտ առաջին մօտեցողը կ՚ըլլան։ Այս գիրքէն յետոյ կարծէք ամէն մարդ սկսած է իր ընտանեկան պատմութիւնը հետազօտել եւ ինքզինքին հարցում ուղղել իր պապիկներու ու մամիկներու անցեալի մասին։ Եւ կարեւոր է ընդգծել, թէ այդ պահէն սկսեալ այդ մարդիկ այլեւս չեն կրնար Հայու թշնամին ըլլալ։ Թերեւս անցեալի
հետ ունեցած այդ կապը կրնայ դիւրացնել երկխօսութիւնը։
Հարցում – Թրքական կառավարութեան ներքին բախումներու ծիրէն ներս, ինչպէ՞ս կը տեսնէք Հրանդ Տինքի սպանութիւնը կազմակերպողներուն դատավարութեան հետեւանքները։
Ֆ.Չ. – Այսօր շատ մը խումբեր իրարու հետ հարցեր ունենալով ահագին գաղտնիքներ մէջտեղ կը հանուին, սակայն Հրանդ Տինքին պարագային վերաբերող գաղտնիքները մօտ ապագային երեւան հանուելու յոյսերը աղօտ են։ Ըսեմ, թէ այդ խումբերը որքան ալ իրարու հետ խնդիրներ ունենան Հրանդ Տինքի մասին իրենց մտածածը նոյնը կը մնայ, քանի որ պետութեան հետ իրենց կապը շատ ամուր է եւ անոր հակառակելու կամքը չունին։ Թերեւս աւելի ուշ եթէ խումբ մը անհետանալու վտանգին տակ գտնուի այն ատեն ինքզինքը փրկելո համար կրնայ որոշ բաներ բացայայտել։
ՆՈՐ ՅԱՌԱՋ