Սրտցաւ ընթերցող մը կը գրէ, թէ «ինչպէ՛ս կարելի էր աւելի քան 120 տարի եւ հարիւրաւոր սերունդներու սխալ գիտելիք ուսուցել սիրամարգ բառին առթիւ: Ըլլալիք բա՞ն է այս»: Եւ ինչո՞ւ չէ, փաստը մէջտեղ է: Ստորեւ պիտի պատմեմ երկու ուրիշ բառերու ճակատագիրին մասին՝ ինքս ալ այս անգամ զարմանալով, թէ ինչպէ՞ս կարելի էր: Մի՛ մոռնաք, «մեզ հայ են ասում»…
Փալա
1956-ին Երեւանի մէջ անակնկալօրէն հրատարակուեցաւ Դանիէլ Վարուժանի երկերու այնքան սպասուած եւ բաւական ճոխ մէկ հաւաքածոն: Խմբագիրն էր Սողոմոն Տարօնցին՝ այն յարմարագոյն հայորդին, որ հրատարակիչները կրնային նշանակել:
Հատորին կցուած էր բառարան մը, ուր կը գտնուէր փալա բառը:
Այս բառը, որ թրքերէն է, բացատրուած էր իբրեւ համետ:
Վարուժան այս բառը իր ամբողջ գրականութեան մէջ գործածած է ընդամէնը մէ՛կ անգամ՝ «Դերենիկը» քերթուածի հետեւեալ երկատողին մէջ.
***«Բայց, մայրի՛կ, Ալին թուրքի զաւակ է,
Աչքին մէջ հեռ[1] կայ, եւ մէջքին՝ փալա»:
Պատանի Դերենիկը, որուն գլուխէն արիւն կը հոսի, այս պատասխանը կու տայ մօրը, որ իրմէ կը պահանջէր վրիժառու ըլլալ թուրք դրացի տղուն՝ Ալիին հանդէպ, որ համարձակած էր զարնել-արիւնել զաւակին գլուխը: Պարզ է՝ Դերենիկ վախցած էր Ալիի կերպարէն՝ անոր աչքերու հեռէն եւ մէջքի փալա-էն:
Այնուհետեւ Վարուժանի գործերը աւելի ու աւելի ճոխ հրատարակուեցան ու տրամադրուեցան հայրենի ընթերցողներուն՝ պատկառելի տպաքանակներով: Ամէն անգամ ալ անոնց կ’ընկերանար բառարան մը, ուր ներկայ էր՝ «փալա = համետ» բացատրութիւնը:
Ուրեմն բազմաթիւ հրատարակութիւններու առթիւ եւ տասնամեակներ շարունակ հալած իւղի պէս կուլ տրուած էր այն գաղափարը, թէ «Ալին կռնակին կը կրէր համետ մը»: Հետաքրքրական է, թէ ճիշդ ի՛նչ կը մտածէին արեւելահայ ընթերցողները,– բայց նաեւ մտաւորականութիւնը՝ ուսուցիչներ, բանասէրներ, գրաբաններ, արուեստաբաններ,– Վարուժանի այս արտասովոր պատկերին դիմաց՝ դիտելով իր կռնակին համետ կրող թուրք պատանիի մը կերպարը:
* *
*
1986-ին Լիբանանի մէջ, Անթիլիասի կաթողիկոսարանէն, լոյս տեսաւ Վարուժանի գործերուն մէկ ստուար, կաշեկազմ ու պատկառելի հատորը՝ «Բանաստեղծական երկեր» անունով, «Դանիէլ Վարուժան» գրական հիմնադրամի միջոցներով եւ խմբագրութեամբ Պօղոս Սնապեանի՝ անզուգական գրագէտին, գրականագէտին ու հայագէտին, որ 30 գիրքի հեղինակ է ու հարիւր հատի ալ խմբագիր:
Եւ այստեղ կը գտնենք նոյն բացատրութիւնը՝ «փալա = համետ»:
Պէ՞տք է ենթադրել, թէ Սնապեան իր կարգին բնական կը գտնէր, որ Դերենիկին գլուխը պատռող Ալին իր կռնակին կրէր համետ մը…հապա այդ քերթուածը կարդացող արեւմտահայ ընթերցողնե՞րը՝ սկսած հիմնադրամի պատկառելի անդամներէն, հասնելու համար մեր ուսուցիչներուն, գրողներուն, մտաւորականներուն եւ մասամբ նոցին:
Իսկ փալա…համետ չի նշանակեր:
Համետը՝ «փալան» կը կոչուի՝ ն-ով:
Փալա կը նշանակէ փոքրիկ կեռ սուր, նրանիկ, վաղր, դաշոյն:
Ուրեմն Ալիին մէջքին գտնուողը համետ չէր, այլ… պարզապէս դաշոյն մը:
Իսկ Դերենիկն ալ Ալիի համետէն չէ որ վախցած էր, այլ անոր…դաշոյնէն:
Լսլսաքած
Քանի մը անգամ կարդացէք այս բառային լղրճուկը՝ անդրադառնալու համար, թէ որքանո՛վ յարիր է ան մեր ոսկեղէնիկին, մանաւանդ երբ ան կը վերագրուի Դանիէլ Վարուժանի պէս վճիտ ու պայծառ բանաստեղծի մը գրիչին:
Արդարեւ:
Այդ նոյն հրատարակութեան, որուն ակնարկեցի վերը, «Պատգամաւորներս» քերթուածին մէջ կը գտնենք Վարուժանին վերագրուած հետեւեալ հատուածը.
«Ըսէ՛, իմ կռո՛ւնկ,
«Դէպի հորիզոն նետի պէս լսլսաքած վիզդ բոցեղէն՝
«Այսպէս ո՞ւր կ’երթաս…»:
Հարցումը կ’ուղղուի կռունկ թռչունին, իսկ ամբողջ քերթուածը նուիրուած է Աւ. Ահարոնեանին, որ 1909-ին Թիֆլիսի Մետեխի բանտը արգելափակուեցաւ կովկասահայ ուրիշ մտաւորականներու հետ, որոնց շարքին Յովհ. Թումանեանը, Աւ. Իսահակեանը եւ շատ ուրիշներ: Ան առաջին անգամ տպուած է Պոլսոյ «Ազատամարտ» օրաթերթի 1910 մայիս 16/19 թիւի առաջին էջի առաջին սիւնակին վրայ, երբ Ահարոնեան տակաւին բանտն էր:
Պէտք է ենթադրել, թէ գրաշարական վրէպ մըն է պատահածը, որ սպրդած է Տարօնցիի խմբագրած հատորին մէջ: Բայց ահա այդ վրէպը իր կարգին հալած իւղի պէս կուլ տրուեցաւ Երեւանի հետագայ բոլոր հրատարակութիւններուն մէջ, վերջինը՝ 1986-ին, 50.000 տպաքանակով եւ երեք պատկառելի հատորներով[2]:
Եւ ոչ միայն…
Այս «բառը»,– իբրեւ հայոց լեզուի գանձերէն մէկը,– մտաւ բոլոր բառարաններուն մէջ, նախ՝ Աշոտ Սուքիասեանի Հոմանիշներու բառարանին, տասնամեակ մը անց՝ Ակադեմիայի քառահատորին, մէկ-երկու տարի ետք՝ Էդ. Աղայեանի երկհատոր բացատրականին մէջ, ուր տրուած են «պատշաճ մեկնութիւններ» եւ ուր աւելցուած է լսլսաքել բայ մըն ալ: Հապա՞՞՞…
Զայն չենք գտներ, բնականաբար, Մալխասեանի բառարանին մէջ, քանի անոր ծնունդը տեղի ունեցաւ Մալխասեանի քառահատորէն 12 տարի ետք[3]:
Այս նոյն «բառը» մտած է ելեկտրոնային բոլոր հրատարակութեանց մէջ. կը բաւէ դիմել Google-ին եւ փնտռել Վարուժանի «Գողգոթայի ծաղիկներ» ժողովածուն, որուն մաս կը կազմէ «Պատգամաւորներս»:
Հայ բանասիրական հանճարեղ մտքի զառածումները այստեղ կանգ չեն առներ. լսլսաքած-ը նոյնութեամբ մտած է նաեւ…Պօղոս Սնապեանի խմբագրած հատորին մէջ:
Ո՛չ աւելի ու ո՛չ պակաս:
Ըլլալիք բա՞ն է,– պիտի հարց տան «Պարոն»-ին արժանապատիւ երկրպագուները:
Բայց ես հեքիաթ չէ որ կը պատմեմ: Բոլոր ըսածներս հաստատելի են:
* *
*
Իսկ Վարուժանի բնագիրին մէջ բառս սլաքած է՝ սլաքել բայէն:
«Ըսէ՛, իմ կռո՛ւնկ,
«Դէպի հորիզոն նետի պէս սլաքած վիզդ բոցեղէն՝
«Այսպէս ո՞ւր կ’երթաս…»:
Վարուժան այնքան գեղեցիկ բաղդատութիւն մը ըրած է, որ կարելի է միայն հիանալ. ան թռչող կռունկին շէկ վիզը նմանցուցած է ուղիղ սլաքի մը: Եւ իրօք ալ բոլոր երկարավիզ թռչունները՝ արագիլը, կարապը, սագը, բադը, այլեւ կռունկը երկար թռիչքներու առթիւ ճիշդ սլաքի մը պէս ուղիղ դէպի առաջ կը լարեն իրենց վիզը, ինչ որ կը նուազեցնէ օդի շփումը եւ կը դիւրացնէ անոնց թռիչքը եւ յառաջընթացը: Գիւղի ու հողի զաւակ ըլլալով՝ Վարուժան ընտելացած էր այս հոգեպարար պատկերին եւ այս առիթով կը վերարտադրէ զայն այնքան հարազատութեամբ:
Ահա այս սլաքած-ն է, որ դարձած է լսլսաքած…
Երբ այսպիսի հրէշութիւն մը,– որ, կը կրկնեմ, ցաւալի վրէպ մըն էր Սողոմոն Տարօնցիի հրատարակութեան մէջ,– թուղթին կը յանձնէին հետագայ այնքան ծիրանաւոր բանասէրներ ու բառարանագիրներ՝ յայնկոյս եւ յայսկոյս Արարատի, երբեք, ոչ իսկ պահ մը չէի՞ն փորձուած, ուրեմն, տարրական ստուգում մը կատարել «լսլսաքած»-ի ծագումնաբանութեան մասին կամ հաստատել անոր գոյութիւնը բառարանի մը մէջ:
Մոռնա՜նք արեւելահայերը, որոնց տգիտութիւնը՝ արեւմտահայերէնի մէջ, ուղղակի առասպելական է, հապա արեւմտահայ խմբագիրի՞նը:
Չե՛ն ըրած:
Կ’ըլլա՞յ…
Բայց եղած է, չէ՞՞՞…
Հետեւա՞նքը…ահա մօտաւորապէս 70 տարի է Հայաստանի մէջ,– շատ հաւանաբար նաեւ սփիւռքի,– նոր հասնող սերունդները ամենայն լրջութեամբ կը սերտեն կռունկին լսլսաքած վիզը եւ թուրք Ալիի համետ կրող կռնակը:
Իսկ ասոնք սրբագրելու մասին մտածող պիտի ըլլա՞յ:
Ո՞վ գիտէ…
[email protected] Արմենակ Եղիայեան
[1] ոխ, քէն, ատելութիւն
[2] Եզակի հրատարակութիւն մըն է այս, ուր հաւաքուած են Վարուժանի ստորագրութիւնը կրող անխտիր բոլոր գրութիւնները՝ արձակ եւ ոտանաւոր, մանրակրկիտ ծանօթագրութիւններով, տարբերակներով եւ մատենագիտութեամբ: Այս հրատարակութեան մէջ սրբագրուած է փալա բառը, որուն տրուած է «դանակ» բացատրութիւնը: Սակայն լսլսաքած-ը կը մնայ անփոփոխ:
[3] Աւելցնեմ, որ ոչ մէկ արեւմտահայ բառարանագիր տեղ տուած է լսլսաքած-ին: