ԴՈԿՏ. ԱՐԹՈՒՐ ԱՆԴՐԱՆԻԿԵԱՆ
Ես Հովէին չեմ հանդիպած, միայն լսած եմ անոր մասին, բայց երբեմն երազիս կու գայ գլխահակ ծերունին` շրթներուն վրայ Սասնոյ յաղթ պարերգներու ձայներանգը չչորցած` յագենալու սիրոյն ան միշտ կը մրմնջէ ինքն իրմէ վերացած: Լռելեայն մարդիկ ու եղելութիւններ կը վերյիշէ, իր էութիւնովը կը սթափեցնէ ուրիշները. անոնք չեն ապրած տեղահանութեան սարսափները, ու փառք կու տայ Աստծուն, որ ամէնն այդ անցեալին կը պատկանին ու գետերու տրտմաշուք հունով կը հոսին…
Միշտ նոյն դիրքին մէջ նոյն տեսարանները կու գան ու կ՛երթան իր աչքերուն առջեւէն: Գլուխը կռթնեցուցած` կը խորհի: Զինք չեն կրնար իր տեսիլքներէն հրաժարեցնել, ճակտէն ծորած քրտինքը կը խառնուի յամառող արցունքներուն անճիչ սփոփանքով մը. սապէս Հովէն ու իր շուրջինները իրարու խօսք չեն հասկնար:
Անխօս ապրած է տարիներ անընդմէջ. կարծես քէն ունեցած է բոլոր խօսողներու հանդէպ, որոնք Սասնոյ խօսուածքէն երես չէին թեքած բնաւ: Թոռները` բոլորն ալ մեծ հօրը շուքին տակ ապրած` իրմէ սորված են… վասնզի երդմնցուցած էր Մարաթուկ բարձր սարի սրբութիւններու պատգամովը, որ աներեւոյթ քրտինքով կ՛ողողէր տղաքը լռելեայն` ապաւինած, ինչպէս` բարուրին մէջ նորածիններուն Փեթարա գիւղէն փրցուած, Կաթնաղբիւր գիւղին լուսաբացներուն ու խոհուն գիշերներուն շուքին տակ հօրը` Գալշոյ Մանուկին կը յիշէր, Փեթարա Իսրոյին, Ախոյին, Տէր Քաջի Ադամին, Չոլոյին եւ միւս ֆետայիներուն` Սարդարապատի օրհասականին զինուորը:
Հովէն անգիտակից վերացումներու աշխարհ չէ տեսած, ինք իր աչքերու լոյսովը երդմցած է, ասիկա կարօտագին գաղտնիք մըն է եղեր, որ չէ յայտնած, թաքուն պահած է, եւ անոնք, որոնք միշտ փափաքած են Հովէին լռութեան խորերը թափանցել, միշտ հանդիպած են խոժոռ հայեացքի մը անդրդուելի պատասխանին. «Չէք հասկնար, լռութենէս բան մը չէք հասկնար, ասիկա հայու լռութիւն մ՛է, որ չի հասկցուիր, երբեք, երբեք»: Ու այդ լռութիւնը գաղտնիք մը իր էութեանը մէջ` հունցուած, ոգի առած է. տարիներ ետք ձորի մը մէջ, քարի մը տակ յայտնաբերած են… մոսին հրացան մը. ինք պահուած է ատենին, անընդմէջ զբաղած` անոր խնամքով, զգայնոտ մաքրած է, մէկ մը չէ տեսած, թէ ինք ո՞ւր կ՛ երթայ, ի՞նչ կ՛ընէ. երբ հարցուցած են, հետաքրքրած` լռութեան ամպհովանիին տակ կքած` թանկագին տեսիլքներէն տարուած, նորէն բան մը չէ յայտնած, լռութիւնը պատրոնդաշ կրծքին վրայ երազած է` մանկութեան արահետներն ո՞ւր տարին զինքը, ո՞ւր կ՛երթար, Անդոկի վեհ լեռներէն վեր` սաւառնող արու արծիւներուն ու մանիշակագոյն երկինքը կը տեսնէր վեհացած, կարօտաբաղձ կը խորհէր, մտովի կ՛ըսէր. «Հարցուցէք անոնց, որոնք շատոնց արձանացած են ընդվզումի զայրոյթէն պատանքուած, լերան ինքնապաշտպաններուն հարցուցէք` պիտի դառնայ գարին քանց մասուր»:
Արդեօք Հովէին երբեւէ հարցուցա՞ծ են, թէ կուրծքին վրայ ծանր քարի մը պէս ինչպէ՞ս կը կրէ անպատմելի յիշատակները, զորս երբեմն կը տեսնէր, իսկ երբ սարսռած շուրջը կը նայէր, կը դժգոհէր ամայութենէն դիւահարի մը պէս, որուն կ՛առաջարկեն խոստովանիլ, թէ երբէ՞ն աչքերուն քունը փախած է:
Հովէն իր ուր գտնուիլն ալ չէր գիտեր, անոր ջիղերը մտածումներէն փրթած, պահուըտած` խառնուած էին ցեղի տակաւին անաւարտ ձգտումներուն, ճիգերուն` անկարող մրմնջաձայն արձագանգող երգի մը վերածուելու:
Եօթ օր, եօթ գիշեր.
Շամամ ի գօտիս թորշմեր…
Վայ, լօ վայ, լօ, վայ լօ…
– Ձգուկ, ձեն չի մնացեր, խորոտիկ երգեր ինձմէ լուր չունին, հիմակ կը խեղդուինք երգերու լռութենէն…
Պահ մը Հովէին շրթներուն վրայ պաղած սա խօսքերը անոր լռութենէն վեր կ՛ելլեն, կը խառնուին երեխաներու լացերուն, զորս լսած է էն դժնդակ օրերուն: Ու յանկարծ կը մտաբերէ գաղթի ճամբան, իրեն լուր տուողին դէմքը կը յիշէ. «Հովէ՛, ի՞նչ ունիս, ինչո՞ւ կը տխրիս, կինդ ծնած է, աղջիկ մը ունիս եղեր»: Իր մռայլ տկարութենէն դժուարօրէն կը խօսի. «Մարիամս է, երազ տեսած էի, աղաւնի մը թեթեւութեամբ վերէն կ՛իջնէր, ինծի լուր բերած էր, ու կապոյտ կտուցին մէջ երեխայի մը դէմքը կ՛արտացոլար»:
… Հիմա ալ Հովէն երազիս կու գայ, կ՛ուզեմ հարցնել իրեն, ինչպէ՞ս է, որ հոգիով չէր սպառած ու կ՛ապրէր Սասնոյ մայրամուտներէն անդին` անձանձրոյթ, վար ու ցանքի կարօտ…
Հիմա ծաղկած է աշխարհը, կանաչութիւնը դաշտերու, արօտավայրերու, լեռներու` կատարեալ է, հօտաղներն ալ չեն երգեր քու գիտցած երգերը, Հովէ՛, կը խոկան ուրիշ թափառական մտքերու շուրջ, ու կարօտէն կ՛արտասուին էրգրի աչքերովը…
Հովէն` Մուշեղ Գալշոյեանի հայրը, կ՛ուզէի ճանչնալ ու սորվիլ` անխօս զինուորի ուսուցանող լռութենէն… կարծես իրականութեան մէջ նոր իրականութիւն մը յայտնաբերած կ՛ապրիմ` զիս երազէս արթնցնող…
Երեւան, 12 սեպտեմբեր 2022
Յատուկ «Ազդակ»-ի համար