Համազգային երախտագիտութեան նուազագոյն արտայայտութիւն է ոգեկոչել , պահանջատիրական մեր պայքարի անցեալի եւ ներկայի օտար զօրակիցներուն յիշատակը:
Ուղիղ 124 տարիներ առաջ,այսօր՝ Երեքշաբթի, ծնաւ աւստրիացի գրող, մարդասէր, Ֆրանց Վիքթոր Վերֆէլը: Փրակայի, Լայփցիկի ե Համպուրկի համալսարաններուն մէջ մասնագիտական ուսման հետեւելէ ետք, Վերֆէլ՝ 1912-ին, ծառայեց աւստրիական բանակին: Երկրին մէջ տիրող ռազմամոլական մթնոլորտը խորթ էր երիտասարդ մտաւորականին: Իր կատարած քննադատութիւններուն պատճառով ձերբակալուեցաւ, ապա՝ ենթարկուեցա բանտարկութեան:
Ֆրանց Վերֆէլ մասնակցեցաւ Առաջին համաշխարհային պատերազմին եւ յետագային՝ Աւստրիոյ մէջ 1918-ի յեղափոխական իրադարձութիւններուն: Երիտասարդ Վերֆէլ զարմանալիօրէն կը լքէ քաղաքական ասպարէզը եւ կը նուիրուի գրականութեան: 1938-ին, երբ Գերմանիա կը խուժէ Աւստրիա, Վերֆէլ կ’ապաստանի Իտալիա, ապա՝ Ֆրանսա, իսկ աւելի ուշ՝ Միացեալ Նահանգներ:
Ֆրանց Վերֆէլ երիտասարդ տարիքէն կ’առնէ գրական առաջին քայլերը: Տակաւին 1910-ական թուականներուն, լոյս կ’ընծայէ բանաստեղծութիւններու փունջ մը: Այդ բանաստեղծութիւններուն մէջ ընթերցողը կը նշմարէ Վերֆէլի մարդասիրական հայեացքները, պատերազմի դէմ անոր ընդվզումը: Վերֆէլ նաեւ գրած է վէպեր ու թատրերգութիւններ:
Ֆրանց Վերֆէլի ստեղծագործութիւններուն մէջ առանձնակի տեղ կը գրաւէ «Մուսա Լերան 40 Օր»ը վէպը, որ լոյս տեսած է 1934-ին: Վէպին հիմք ծառայած է 1915-ին, Սուէտիոյ մէջ ծաւալած իրական զարգացումները, երբ թուրք ջարդարարները փորձեցին հայաթափել Միջերկրական Ծովու ափին գտնուող այս շրջանը: Հայերը որոշեցին ընդդիմանալ թուրք իշխանութիւններուն, բարձրանալով Մուսա Լեռ՝ կազմակերպեցին ինքնապաշտպանութիւն, որ տեւեց 53 օր:
Մուսա Լերան շուրջ կային հայկական վեց գիւղեր՝ Քեպուսիէ, Վաքըֆ, Խտրբէկ, Եողունօլոք, Հաճի Հապիպլի , Պիտիաս:Երկրագործութեամբ զբաղող այս վեց գիւղերու հայերը կը հաշուէին վեց հազար: Սուէտիայի հայերուն անմիջապէս յայտնի դարձաւ,որ սկսած է դրացի գաւառներու մէջ հայերու տեղահանութիւնը: Եողունօլոքի մէջ տեղի կ’ունենայ հայկական վեց գիւղերու ներկայացուցիչներու հանդիպում: Ներկաները կ’որոշեն դիմել ինքնապաշտպանութեան: Դժբախտաբար բոլորը չէ,որ կ’ենթարկուին այս որոշումին: Ոմանք կը խորհէին,թէ փրկութիւնը միայն հպատակութեան մէջ էր..:
Յառաջացող թրքական բանակը չյաջողելով փշրել մուսալեռցիներու դիմադրութիւնը՝ հրաժարեցաւ յարձակումէն եւ որոշեց լեռը պաշարելով սովամահ դարձնել տեղի բնակիչները: Տասն հինգ հազար հաշուող բանակ մը պաշարեց Մուսա Լեռը: Մուսալեռցիներուն դրութիւնը խիստ ծանրացաւ: Սկսան սպառիլ անոնց պարէնն ու զինամթերքը: Անհրաժեշտ էր օգնութեան դիմել: Ինքնապաշտպանութեան ղեկավարները յոյս ունէին ծովէն ստանալ օգնութիւնը: Սակայն երկար ժամանակ հորիզոնին վրայ չէր երեւար որեւէ մարտանաւ: Թուրքերը բազմիցս կը պահանջէին,որ անձնատուր դառնան Մուսա Լերան հայերը: Կտրականապէս մերժելով թրքական բանակին ծանր պայմանները եւ վերջնագիրները, մուսալեռցիները փնտռեցին փրկութեան նոր ճանապարհներ. Անոնք որոշեցին մարդ ուղարկել Հալէպ եւ Աղեքսանտրիա՝ Դաշնակիցներուն հետ կապելով իրենց յոյսը: Սակայն՝ ապարդիւն: Վերջապէս, ծովու հորիզոնին վրայ երեւաց ֆրանսական «Կիշէն» ռազմանաւը: Իմանալով հայերու դրութեան մասին՝ ռազմանաւի հրամանատարութիւնը հրաման արձակեց ռմբակոծելու թրքական դիրքերը եւ հեռացաւ հայերուն օգնութիւն հասցնելու խոստումով: Առ ի պատասխան այս ցնցումին, թրքական բանակը վճռական յարձակումի ձեռնարկեց մուսալեռցիներու դէմ: Մուսալեռցիները պաշտպանուելու փոխարէն անցան հակայարձակողականի եւ ջախջախիչ հարուած տուին յառաջացող թրքական զօրքերուն,որոնք խուճապահար նահանջեցին: Այս միջոցին երեւացին երկու ռազմանաւեր: Ֆրանսական կառավարութիւնը որոշած էր մուսալեռցիները փոխադրել Փորթ Սայիտ: Հերոս մուսալեռցիները ակամայ հեռացան իրենց ծննդավայրէն եւ փոխադրուեցան Փորթ Սայիտ: Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմէն ետք մեծ թիւով մուսալեռցիներ գաղթեցին Հայաստան եւ հիմնեցին Մուսա Լեռ աւանը, ուր յուշարձան մը կանգնած է ի պատիւ Մուսա Լերան պաշտպաններուն:
Վերֆէլ, ականատեսի վկայութիւններ, լրատուական նիւթեր ուսումնասիրելով, կը ծանօթանայ հայ ժողովուրդի պատմութեան, մշակոյթին, աւանդութիւններուն: Այդ նպատակով ան կ’այցելէ Վիեննայի Մխիթարեան Միաբանութեան գրադարանը: Վերֆէլ խորապէս կ’ընկալէ հայ ժողովուրդին տառապանքն ու վիշտը, անոր արդար պայքարը: Ներշնչուելով հայ ժողովուրդի հոգեմտաւոր հարստութիւններէն, Վերֆէլ ստեղծագործեց գեղարուեստական այնպիսի աշխատանք, ուր հայ ժողովուրդի ճակատագիրը իմաստաւորուած է Մուսա Լերան հերոս պաշտպաններուն օրինակով:
Շատ կարճ ժամանակամիջոցի մէջ վէպը ձեռք բերաւ մեծ ժողովրդականութիւն: 1934-ին արժանացաւ Տարուան Լաւագոյն վէպ գրական միջազգային մրցանակին: Նոյն թուականին, թարգմանուեցաւ անգլերէն, իտալերէն, Ֆրանսերէն եւ այլ լեզուներու: «Մուսա Լերան 40 օրը» վէպին հայերէն առաջին թարգմանութիւնը կատարուեցաւ 1935-ին: Այսօրուան դրութեամբ, ան թարգմանուած է աւելի քան 25 տարբեր լեզուներու: Կ’արժէ նաեւ նշել, որ ֆաշիստական Գերմանիան, Վերֆէլի այլ գործերուն նման, արգիլած էր անոր ցրւումը Գերմանիոյ մէջ՝ հակագերմանական ոգի քարոզելու պատճառաբանութեամբ: Ֆաշիզմը առ յաւէտ դուրս շպրտուեցաւ պատմութեան բեմէն: Վերֆէլի վէպին դէմ արգելքները վերացած են Գերմանիոյ մէջ: Միակ անհանգիստ պետութիւնը անոր վէպէն կը մնայ այսօրուան Թուրքիան: Մեր ժողովուրդը չի կրնար մոռնալ մարդկային անարդարութեան դէմ Ֆրանց Վերֆէլ՝ Մեծ հայասէրին բարձրացուցած աղմուկը: Յարգանք անոր յիշատակին:
Վերֆէլի վէպով մեր ժողովուրդի պատմութեան մէջ ամրագրուած Մուս Լերան հերոսամարտը, հայ ժողովուրդի ազգային ազատագրական պայքարի փառապանծ մէկ էջն է: Մենք՝ հայերս, դժուարութիւններու առջեւ չընկրկելու, մեր պայքարը վճռակամօրէն եւ մեր սեփական բազուկներով շարունակելու դաս անհրաժեշտ է քաղենք Մուսա Լերան հերոսներէն:
ԱՀԱՐՈՆ ՇԽՐՏԸՄԵԱՆ