Երիտասարդ գիտնականի ամբիոն
Ես այսպիսի մի պարզ ճշմարտություն գիտեմ. երբ ասում ենք Սարգիս Հայոցյան, հասկանում ենք ուղղամտություն, արդարամտություն, ճշմարիտ խոսք (իհարկե, ո՛չ աղանդի իմաստով :)) Ինչպես շատ երիտասարդ գիտնականների, Սարգիս Հայոցյանին նույնպես հարց ուղղեցի, թե ինչպե՞ս է վերաբերվում երիտասարդ գիտնականների կողմից իրենց խնդիրների բարձրաձայնմանը ֆեյսբուքում և այլ վիրտուալ կամ իրական հարթակներում, ու միանգամից հիշեցի, որ այդ հարցի պատասխանը ես գիտեմ: Դա հե՛նց իր ներկայությունը, տեղի՛ն ու ճի՛շտ ժամանակին հայտնվելն է այդ հարթակներում. եթե ՖԲ-ում ծավալված որևէ բուռն քննարկման ու գրագրության մեջ, իհարկե, մեծամասամբ գիտության թեմաներով, մեկումեջ «տեսնում եմ» Սարգիս Հայոցյանին, դա նշանակում է, որ, անկախ այն բանից, թե ինչի մասին է գնում քննարկումը, անգամ վեճը, հաղթելու է արդարությունը, իսկ արդարության անունն է Սարգիս Հայոցյան: Այնուամենայնիվ, հարցիս պատասխանը Սարգիսի կողմից հնչեց այսպես. «ինչ վերաբերում է հիմնահարցերի բարձրաձայնմանը, դա նախևառաջ իշխանության խայտառակությունն է. երբ հասարակության ամենատոլերանտ հանրությունը սկսում է ընդվզել, դա նշանակում է, որ ինչ-որ բան այնուամենայնիվ շատ սխալ է»: Իսկ հարցին, թե՝ արդյո՞ք երիտասարդ և ոչ-երիտասարդ գիտնականի միակ գործը չպետք է լինի բացառապես գիտությամբ զբաղվելը, ու արդյո՞ք իսկական գիտնականը միայն նա չէ, որ զբաղվում է գիտությամբ՝ առանց հողեղեն-նյութական բաներին ուշադրություն դարձնելու, ավելի խիստ՝ արդյոք գիտնականը չի՞ դադարում գիտնական լինել այն պահին, երբ սկսում է մտածել իր գործով վաստակելու մասին, պատասխանեց.
–Գիտնականի գործը գիտություն անելն է, սակայն ինչպես ասում են` էնտուզիազմով ընտանիք չես պահի: Իսկ ինչ վերաբերում է հետևյալ հարցադրմանը «արդյոք գիտնականը չի՞ դադարում գիտնական լինել այն պահին, երբ սկսում է մտածել իր գործով վաստակելու մասին», ապա չափազանց և արտակարգ սխալ կլինի բոլոր գիտաշխատողներից պահանջել նման վերաբերմունք գիտության հանդեպ, բոլորը չեն էյնշտեյններ (չնայած ինքն այդքան էլ վատ չէր ապրում), համբարձումյաններ, կամ տեսլաներ են: Գիտնականներն էլ են մարդիկ և իրենց էլ օտար չեն մարդկային տարրական պահանջները:
– Սարգիս, կարո՞ղ եք թվարկել Հայաստանում երիտասարդ գիտնականների առջև ծառացած հիմնական խնդիրները:
– Սա շատ ցավոտ հարց է. նախ և առաջ դա գիտնական լինել կամ չլինելու հարցն է, քանի որ ֆինանսավորման բացակայության (եղածը առկայություն համարելը խաբեություն կլինի) պարագայում երիտասարդից պահանջվում է շատ մեծ նվիրում՝ գիտության մեջ մնալու համար (և իր ծնողների միջոցները 🙂 Դրանից բացի՝ մոտիվացման բացակայությունը, քանի որ պաշտպանությունից հետո երիտասարդը հայտնվում է անդունդի առջև. կամ պետք է արտագաղթել (ես «պոստդոկի» գնացածներին հենց արտագաղթած եմ համարում, քանի որ նրանց շատ մեծ մասը ուղղակի չի վերադառնալու) կամ պետք է մաքառես անհասկանալի է, թե ինչի համար, քանի որ առաջ գնալու ճանապարհին կանգնած են զառամյալների և ԽԾԲ-երի մի մեծ բանակ ևն, ևն:
– Բա ի՞նչ անել…
– Ինչ անե՞լ… ֆինանսավորումը կտրուկ բարձրացնել, որին զուգահեռ ոլորտը անողոքաբար մաքրել գիտության վրա մակաբուծող բոլոր տարրերից, ինչի համար բավական է մշակել հստակ չափորոշիչներ բոլոր պաշտոնների համար (լաբորանտից մինչև տնօրեն), դրանից բացի՝ միջազգային համագործակցության զարգացումը կբերի գիտության մոդեռնիզացման, և տեղում բավարար ֆինանսավորման դեպքում կդառնա առողջ գիտական համագործակցության գործիք, այլ ոչ թե արտագաղթի հերթական միջոց:
– Լավ, Ձեր կարծիքով, ի՞նչն է պատճառը, որ Հայաստանում գիտությունը հասել է ֆինանսավորման այս խղճուկ վիճակին, որտե՞ղ են արմատները: Կարծիքներ կան, թե դա գալիս է նաև հասարակության կողմից գիտությունը չկարևորելուց: Կարո՞ղ եք հակիրճ վերլուծություն կատարել, թե ինչո՞ւ է այդպես ստացվել:
– Այս թեմայով կարելի է համապարփակ հետազոտություն կատարել, սակայն իմ կարծիքով պատճառների հիմնասյունը ոչ թե հասարակության մեջ հարգանքի կամ վարկի անկումն է, այլ հենց կառավարական (իշխանական) օղակներում գիտության հանդեպ քամահրական վերաբերմունքը: Դրա պատճառը, ըստ երևույթին, կայանում է նրանում, որ ներկայիս իշխանությունները շատ լավ գիտակցում են, որ իրապես գիտելիքահեն հասարակության և գիտելիքի վրա հիմնված հանրապետության առկայության դեպքում իրենք, որպես կառավարող օղակ, անհամատեղելի կլինեն, ասել է թե՝ մականունավորներ և օլիգարխիկ էլեմենտներ տեղ չեն կարող ունենալ գիտելիքի վրա հենված երկրում:
– Եվ ըստ Ձեզ ի՞նչ պետք է անել՝ վիճակը շտկելու համար։
– Վիճակը շտկելու համար անհրաժեշտ է տանել աշխատանք հանրության և իշխանության ներկայացուցիչների հետ, բայց առանց հեղափոխության, իմ կարծիքով, գործը գլուխ չի գա: Կան շատ այլ պատճառներ և միջոցներ, սակայն խնդրել եք լինել հակիրճ 🙂
– Իսկ վերջին տարիներին դրական միտումներ մեր երկրում գիտության կազմակերպման ու խրախուսման հարցում հարցում չե՞ք տեսնում։
– Տեսնում եմ միտումներ, որոնք կարելի է բնութագրել՝ որպես դրական, սակայն` որոշակի վերապահումներով և ենթատեքստի ըմբռնմամբ: Այսպես, նախընտրական շրջաններում շատ քաղաքական կառույցներ դառնում են գիտության պահանջների առաջամարտիկ, սակայն հետագայում բավարարվում են մի կամ երկու հարցով ԱԺ-ում, կամ, լավագույն դեպքում, մի քանի հարցումներով ու ելույթներով: «Ոչ պետական» կառույցներից ողջունելի էր «Գագիկ Ծառուկյան» հիմնադրամի քայլը, որն առաջինն էր երիտասարդ գիտնականներին խրախուսելու գործում, ցավոք, ի հակասություն խոստումների, այդ ծրագիրը շարունակական չեղավ: Մյուս հիշարժան քայլը «Տաշիր» հիմնադրամինն է, որը ևս անցկացրեց երիտասարդ գիտնականների մրցանակաբաշխություն և գիտական լրագրության մրցույթներ: Պետական կառույցների կողմից դրական քայլ էր «Գիտական և գիտատեխնիկական փորձաքննության մասին» օրենքի նախագծի ընդունումը: Այնուամենայնիվ, դրանք կարելի է բնութագրել՝ որպես դեռևս չգիտակցված և անլիարժեք քայլեր, քանի որ ես խորապես համոզված եմ, որ ներկա պահանջատիրության դադարեցման պարագայում բոլոր միջոցառումները կկասեցվեն:
Կարծես ժամանակն է՝ ասել, որ Սարգիս Հայոցյանը քիմիական գիտությունների թեկնածու է, աշխատում է ՀՀ ԳԱԱ ՕԴՔ ԳՏԿ Օրգանական Քիմիայի Ինստիտուտում. «քիմիկոս եմ, աշխատում եմ պիրազոլների սինթեզի և հատկությունների, β-դիկարբոնիլային միացությունների և իմինների փոխազդեցության ուսումնասիրության և հարակից բնագավառներում, ունեմ տպագրված 16 աշխատանք ևն»:
– Ի՞նչ միջազգային գիտաժողովներում ու այլ գիտական ֆորումներում եք ներկայացրել Ձեր աշխատանքները, ինչպիսի՞ արձագանքներ են դրանք ստացել։
– Շատ քիչ 🙂
– Միջազգային ի՞նչ գիտական համագործակցություններում եք ընդգրկված:
– Ընդհանրապես ՀՀ-ում օրգանական քիմիան բավականին թույլ է միջազգային համագործակցության համատեքստում (եթե այդպիսիք լինում են, ապա կրում են մեծապես կոմերցիոն բնույթ), կան որոշ էպիզոդիկ դեպքեր, սակայն մասշտաբային համագործակցություն, որպես այդպիսին, չկա: Մեր խումբը չունի միջազգային գիտական համագործակցություն:
– Իսկ հեռանկարներ տեսնո՞ւմ եք զարգացման համար։
– Զարգացման հեռանկարները տեսնում եմ նախ և առաջ համապատասխան նյութատեխնիկական բազայի ապահովման մեջ, ինչը թույլ կտա՝ ստանալ միջազգային գիտական «շուկայում» հետաքրքիր արդյունքներ:
– Ի՞նչ գիտական մրցանակներ և դրամաշնրհներ եք ստացել, որքանո՞վ են դրանք կարևոր։
– Համարենք՝ որ չունեմ: Մի հայ-ռուսական «Դռուժբա» մրցանակ (անվանական ասպիրանտական կրթաթոշակ) ունեի, դրա կարծեմ 7 ամիսը մունաթ-զունաթով տվեցին ու թռան 🙂
– Ինչպե՞ս եք վերաբերվում տարատեսակ մրցանակներին ու խրախուսական մրցանակաբաշխություններին, որոնք վերջին երկու տարվա ընթացքում սկսեցին իրականացվել պետական կառույցների («Ակադեմիա» մրցանակ), հասարարակական (ՀԵՀ-ի «Հայկյան» մրցանակ և «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» մրցանակներ ), մասնավոր հիմնադրամների («Ազդեցության գործակցի» – Ծառուկյան հիմնադրամ և «Հղումների քանակի» – «Տաշիր» հիմնադրամ) անցկացմանը։
– Սկզբում բավական թերահավատորեն էի մոտենում, սակայն, հետագայում փորձը ցույց տվեց, որ դրանք բավական արդյունավետ միջոցներ են որոշ «մեսիջներ» (մոդայիկ բառ ա) հենց գիտական հանրությանը հասցնելու համար: Օրինակ, դրանց շնորհիվ շրջանառության մեջ դրվեցին մի շարք հասկացություններ, ինչպիսիք են ամսագրերի ազդեցության գործակիցը՝ ԱԳ-ն, և հեղինակների հղման ինդեքսը՝ ՀԻ-ն ևն: Բացի դրանից, որոշ աշխուժություն մտցվեց գիտական հանրության մեջ: Ցավոք սրտի, այս միջոցառումները բավականաչափ լրջորեն չեն փոխում իրավիճակը, քանի որ մրցանակակիրների մեծ մասն ուղղակի անհաղորդ է մնում ընդհանուր պահանջատիրությանը, այսինքն՝ մեծ մասը դրանք դիտարկում է՝ որպես ապրիոր ճշմարտություն, առանց հասկանալու, որ գործը դրան է հասել բավական երկար պայքարի արդյունքում, և որ բոլորի ներգրավումը այդ պայքարում թույլ կտա հասնել էլ ավելի մեծ հաջողությունների: Այս ուղղությամբ քայլերը զարգացնելու հեռանկարներ, ցավոք, չեմ տեսնում, որովհետև ինչպիսի մրցանակ էլ սահմանվի, միևնույն է՝ պասիվ «սպառողի» կեցվածք ընդունածները չեն ակտիվանալու:
– Իսկ ի՞նչ կասեք՝ տպագրությունների քանա՞կը, թ՞ե հղումների թիվը։ Ո՞ր չափանիշն է ավելի լավ արտացոլում Հայկյան մրցանակի «Լավագույն երիտասարդական գիտական նվաճում» անվանակարգը:
– Իմ կարծիքով, այդ անվանակարգը լավագույնս արտացոլվում է գիտական հոդվածների քանակի և ազդեցության համադրմամբ, քանի որ հոդվածին հղումների մեծ թիվ հավաքելու համար տարիներ են պետք, և, բացի դա, հղումների ինդեքսը չափազանց սպեցիֆիկ է տարբեր մասնագիտությունների դեպքում: Դրանից բացի, քանի որ ՅՈՒՆԵՍԿՈ-ն և այլ կառույցներ հոդվածների քանակով են որոշում երկրի վարկանիշը, ապա ճիշտ է այդ ցուցանիշի մեջ ունեցած ներդրմամբ էլ որոշել «լավագույնին»:
– Ձեր աշխատանքներում քանի՞ համահեղինակ է ընդգրկված, և որքա՞ն մասն է դրանցում Ձեր անձնական ներդրումը:
– Սովորաբար՝ 5, իսկ իմ ներդրումը լինում է տարբեր. գրականության հետ աշխատանք, արդյունքների քննարկում, իսկ հիմնականում՝ փորձարարական մասի մի մասը:
– Որքանո՞վ է կոռուպցիան տարածված գիտական աշխարհում։ Արդյո՞ք Դուք կամ Ձեզ ծանոթ այլ երիտասարդ գիտնականներ ևս տուժել եք դրանից։
–Կոռուպցիան շատ տարածված է նաև գիտական աշխարհում, և իզուր չէ, որ Ս.Ա. Սարգսյանը դա մատնանշեց Ծաղկաձորյան հանդիպման ժամանակ: Կան շատ մեխանիզմներ` «ատկատներ», փողերի լվացում, ԽԾԲ-երի «առաջ բրդում», «ախպերական» համակարգի ստեղծում, համահեղինակ գրվելը, դրանից բացի կա նաև «ժամկետանց» (ներողություն գռեհկաբանության համար) գիտնականների գերիշխման երևույթը, ասել է թե՝ երիտասարդի աճի համար խոչընդոտների ստեղծումը: Կոնկրետ իմ մասով կարող եմ նշել, որ, ի երջանկություն ինձ, իմ համահեղինակությամբ բոլոր աշխատանքներում հեղինակների ներդրումը համապատասխան է: Սակայն բոլոր նշված երևույթներին (և ավել) լավ ծանոթ եմ:
– Ինչքա՞ն ժամանակ եք աշխատել արտասահմանում։ Ի՞նչ հիմնական տարբերություններ կթվարկեք Հայաստանում և դրսում գիտական աշխատանքով զբաղվելու հարցում։
– Արտասահմանում, ցավոք սրտի, չեմ աշխատել, սակայն շատ ընկերներ ունեմ, որոնք ներկայում էլ աշխատում են ԱՄՆ-ի և եվրոպական գիտակրթական և գիտաարտադրական հիմնարկություններում: Առավել էական տարբերությունը, իմ կարծիքով, ռեսուրսների առկայությունն է՝ թե՛ աշխատավարձերի և թե՛ նյութատեխնիկական բազայի ապահովվածության տեսանկյունից: Մնացած արգելքները այս երկուսի առկայության դեպքում հաղթահարելի են:
– Ինչպե՞ս եք գնահատում ներքին համագործակցության մակարդակը Հայաստանում։
–Սա մեծապես կախված է ոլորտներից, սակայն, այո՛, գիտական համագործակցությունը կարող է տալ ավելի լուրջ աշխատանքներ իրականացնելու հնարավորություն: Դատել ներկայումս գործող ներքին համագործակցության մակարդակի մասին չեմ կարող` ոչ լիարժեք տեղեկացված լինելու պատճառով:
– Հայաստանո՞ւմ եք պատկերացնում Ձեր մասնագիտական հետագա աճը, ապագան, թե՞ արտասահմանում։
-Ես ակտիվորեն ներգրավված եմ գիտնականների պահանջատիրության գործում, քանի որ ես ցանկանում եմ իմ մասնագիտական աճը տեսնել Հայաստանում: Արտասահմանում շատ ավելի հեշտ կլինի, սակայն, դեռևս գաղթի ճանապարհը բռնելու ցանկություն չունեմ:
Մանե Հակոբյան