Տոքթ. Արմենակ Եղիայեան
Տառադարձութիւնը որեւէ անուն կամ բառ այլ լեզուով մը կարելի հարազատութեամբ արձանագրելու,– ո՛չ թէ թարգմանելու,– արուեստն է:
Մեր պարագային՝ տուեալ օտար անունին մեսրոպեան այբուբենով արձանագրութիւնն է ան՝ առաջնորդուելով հայեցի մտածողութեամբ եւ ընկալչութեամբ, վասնզի ամէն արտասանութիւն ամէն ազգի կողմէ նոյն ձեւով չ’ընկալուիր:
***لودريان
—Բերուածը արաբերէն տառադարձութիւնն է Ֆրանսայի այժմու արտաքին գործոց նախարարին, որ օրերս Լիբանան այցելեց: Ան կը կոչուի Jean-Yves Le Drian:
Մեր արաբ հայրենակիցները ճիշդ կ’արտասանեն այդ անունը, սակայն արաբերէն այբուբենը չի թոյլատրեր իրենց հարազատ արձանագրել զայն, որովհետեւ՝
ա) արաբերէնը չունի ը ձայնաւորը, փոխարէնը դրած է ուաւ (=ո),
բ) արաբերէնը գլխագիր չունի,
գ) արաբերէնը յօդը կը կապէ բառին, մինչ ֆրանսերէնը անջատ կը գրէ:
Ահա այս երեկ զրկանքներու գումարն է վերը բերուած տառադարձութիւնը, որուն հիմամբ մեր կարգ մը թերթերը զայն տառադարձեցին Լոտրիան:
Այսպէս գրող հայ խմբագիրները կը թուին ամբողջութեամբ հիմնուած ըլլալ արաբական աղբիւրներու վրայ. անոնք ֆրանսերէնը չեն տեսած բնաւ:
Եթէ տեսած ըլլային, ապա պիտի հեշտութեամբ գրէին՝
Jean-Yves Le Drian = Ժան-Իվ լը Տրիան
Քանի հայերէնը յիշեալ զրկանքներէն ոչ մէկը ունի. ան օժտուած է ը տառով, օժտուած է գլխագիրով եւ օտար յօդերը անջատ գրելու յատկութեամբ:
Ծանօթ.– Օտար անուններու յօդերը դնելու կանոնը մեր մէջ հետեւեալն է.
—Երբ այդ յօդը անունին մէջ է, փոքրատառ կը գրուի՝ Ժան-Իվ լը Տրիան:
—Երբ այդ յօդը անունին սկիզբն է, մեծատառ կը գրուի՝ Լը Տրիան:
* * *
Ամրապնդելու համար բերուած օրինակը՝ տեսնենք ծանօթ պարագայ մը:
Ֆրանսացի անուանի զօրավարին անունն է՝ Charles De Gaulle:
Արաբը պիտի գրէր ديغول իր երեք զրկանքներուն հետեւանքով, որ յիշեցինք վերը՝ ա) ը-ի բացակայութիւն, որուն փոխարէն գրած է ի, բ) գլխագիրի բացակայութիւն, գ) յօդը անջատելու անկարողութիւն:
Այսուհանդերձ, եւ փառք Աստուծոյ, մինչեւ իմա Տիկոլ կամ Տիղոլ գրող հայու չեմ հանդիպած. ան միշտ Տը Կոլ արձանագրուած է. ինչու՞,– որովհետեւ ամէն հայ քիչ թէ շատ կը ճանչնայ այս անունը, ուստի հիմնուած է անոր հանրօրէն ընդունուած աարտասանութեան վրայ, այլ խօսքով՝ ջուրը աղբիւրէն խմած է:
Մինչ Le Drian անունը այնքան ալ թելադրական չէ, եւ յետոյ միշտ ալ ուղտի ականջին մէջ ապրող՝ աշխարհէն անտեղեակներ պիտի գտնուին, եւ այսպիսիներն են որ կը գրեն Լոտրիան, որովհետեւ…միայն արաբերէնին ծանօթ են:
Խոհեմ հայ լրագրողը օտար յատուկ անուններու կամ բառերու առթիւ պէտք չէ գոհանայ արաբերէնի իմացութեամբ՝ այն բոլոր թերիներուն պատճառով, որ արաբերէնը կը ներկայացնէ յարաբերաբար արեւմտեան այբուբեններու:
Թող որ արեւմտեան այբուբենները,– եւ հայերէ՛նը,– իրե՛նց կարգին ունին թերիներ յարաբերաբար արաբերէն կամ սեմական այբուբեններուն. անոնք զրկուած են, օրինակ, հետեւեալ տառերէն՝ ق ح ع:
***فردان
Սա իր կարգին անունն է Պէյրութի մէկ թաղամասին, որ անուանուած է ի յիշատաակ ֆրանսական Verdun քաղաքին, ուր տեղի ունեցան ամենադաժան ու արիւնալի մարտերը Համաշխարհային առաջին պատերազմին՝ ի մէջ ֆրանսացւոց եւ գերմանացւոց:
Մենք ունինք քաջահմուտ խմբագիր մը, որ այս անունը հետեւողականօրէն կը տառադարձէ Վերտան՝ հետեւողութեամբ արաբերէնին: Նկատողութիւն, յիշեցում, խնդրանք, աղաչանք, պաղատանք…օգուտ չունին. մէկ մազաչափ չի շեղիր ան իր «գիտցած»-էն: Որովհետեւ, յառաջացած է սերունդ մը խմբագիրներու, որոնք իրենց նուիրական իաւունքը կը սեպեն, մէկ կողմէ՝ արհամարհել ուրիշին տեսակէտը, միւս կողմէ՝ հակադրուիլ ամէն ճշմարտութեան:
Արաբերէն գրողը այս պարագային պարտաւորուած է երեք շեղում կատարելու յարաբերաբար ֆրանսերէնին.
ա) նախ արաբերէնը չունի v տառը, որ հայերէն վ է. եւ փոխարէնը դրած է ف , որ այսինքն՝ ֆ:
բ) ան չունի e, որ հաւասար է հայերէնի ե-ին:
բ) չունի նաեւ ֆրանսական u տառը, որ այստեղ քմային ու մըն է եւ հայերէն կը գրենք «էօ» երկտառով: Փոխարէնը ան գրած է ا որ գրեթէ ամէն հայ կը կարդայ ա:
Վերտան տառադարձողը գիտէ, որ արաբերէնի ֆ տառը պէտք է հայերէնի մէջ դարձնել վ,– եւ դարձուցած է,– սակայն անկէ անդին…ոչինչ գիտէ ու մանաւանդ ոչինչ կ’ուզէ սորվիլ: Ոչ մէկ ատեն յանձն առած է հետաքրքրուիլ, թէ ճիշդ ի՛նչ կը ներկայացնէ فردان յատուկ անունին վերջընթեր ا (ալէֆ) տառը: Եւ ամէն հայու պէս հնչած է ա:
Եւ Verdun-ը, որ արաբերէն տուած է فردان, հայերէն դարծած է Վերտան ու այդպէս ալ…կ’երթայ՝ յենելով արաբական թերի տառադարձութեան վրայ: Այլ խօսքով՝ ահա կոյր մը, որ կ’առաաջնորդէ ուրիշ կոյր մը, իսկ «յորժամ կոյր կուրի առաջնորդէ, երկոքին անկանին ի խորխորատ»:
Մինչդեռ քիչ մը աչք, քիչ մըն ալ խելք ունեցողը պարտէր գրել Վերտէօն:
***Յետայսու
—«Նոր օր»-ը իր «խմբագրական ազդ»-ին մէջ կը շարունակէ կիրարկել յետայսու– կոչուած ճիւաղաբանութիւնը, որուն երեք անգամ անդրադարձանք յականէ-յանուանէ: Այստեղ ալ իր սխալին կառչիլն ու ճիշդը չհետապնդելը դարձած է ինքնակերտումի ու ինքնահաստատաումի մոլուցք մը, որ կամաց-կամաց ընդհանրանալու նշաններ կու տայ սփիւռքի մէջ:
* * *
Կար ժամանակ մը, երբ հայ մատաւորականին լեզուական սխալը մատնանշէիր, հազար ներողութիւն կը խնդրէր ան Մեսրոպէն, ապա քուրձ հագած՝ հետիոտն Երուսաղէմ ուխտի կ’երթար՝ քաւել կարենալու համար մեղքը:
Այս բարոյականի շնորհիւ է, որ կարելի եղած է լեզու պահել ու փոխանցել:
Իսկ այսօր…
Մեր երբեմնի դաւանած ազգային ու բարոյական արժէքները սկսած են ծուէն-ծուէն խախտիլ կամակոր, անպատասխանատու, ապաշնորհ ու դրածոյ խմբագիրներու բրածոյ ուղեղին պատճառով: