ԴՈԿՏ. ԱԲԷԼ ՔՀՆՅ. ՄԱՆՈՒԿԵԱՆ
ԵԱ. ՄԱՍ
ՀՆՉԱԿԵԱՆ ՔՍԱՆ ԿԱԽԱՂԱՆՆԵՐԸ ԶՈՒԻՑԵՐԻՈՅ ԸՆԿԵՐՎԱՐԱԿԱՆ ՄԱՄՈՒԼԻՆ ՄԷՋ ԵՒ «ԼԱ ՍԱՆԹԻՆԷԼ» ԹԵՐԹԸ
Քիչ մը վերը արդէն հպանցիկ նշեցինք, որ Հնչակեան Քսան Կախաղաններու վերաբերեալ առաջին տեղեկութիւնը կը հաղորդուի արեւմտեան Զուիցերիոյ ընկերվարականներու «Լա Սանթինէլ» թերթի 6 Օգոստոս 1915-ի թիւին մէջ: Տեղեկագրութիւնը կը սկսի հաղորդելով ուղղակի Քսան Կախաղաններու գոյժը, որ Կ.Պոլսոյ մէջ երիտթրքական կառավարութեան կողմէ հրապարակաւ կախաղան բարձրացած են Սոցիալ Դեմոկրատ Հնչակեան Կուսակցութեան անդամներէն քսան անմեղ հայեր` ամբաստանուելով ազատ Հայաստան մը հիմնելու ցանկութեան մէջ[1]:
Թերթը միաժամանակ կը տեղեկացնէ, թէ մինչ այդ որոշակի թիւ մը հայ յեղափոխական այլ կուսակցութիւններէն, մտաւորականներէն եւ ազգի երեւելիներէն ձերբակալուելով` աքսորուած է Թուրքիոյ խորերը` դէպի Գոնիա, ուր բոլորը սպաննուած կամ «անձնասպան» եղած են: Հետաքրքրական է, որ տեղեկագրութիւնը «suicidés» (անձնասպան ըլլալ) բայը չակերտներու մէջ առած է` ընդգծելու համար այս առնչութեամբ թրքական սուտակասպաս քարոզչութիւնը:
Եւ այս բոլորը, – կը շարունակէ թերթը, – քրիստոնեաներու հին ջարդարարները, Գերմանիոյ Վիլհելմ Բ. Կայսեր հովանաւորութեան տակ, ինքզինքնին ամբողջապէս ազատ եւ անպատասխանատու կը զգան` կրկնելու համար 1894–1896 թուականներու կոտորածները: Միայն Պիթլիսի շրջանին մէջ, բոլոր այրերը ջարդելէ ետք, թուրքերը 9.000 կանայք, երեխաներ եւ ծերեր հաւաքելով` տարած են Տիգրիսի ափը, ուր զանոնք գնդակահարած եւ ապա դիակները նետած են գետը:
Կիլիկիոյ հայութեան դէմ պատահած կոտորածներուն անդրադառնալով` «Լա Սանթինէլ» անգամ մը եւս կը հաստատէ արդէն Յուլիսի կիսուն հաղորդած տեղեկութիւնը, որուն համաձայն 40.000 հայեր սպաննուած են, բնակչութիւնը ունեցուածքէ կողոպտուած եւ բոկոտն աքսորուած է դէպի անապատ` հոն անջրդի եւ սովամահ դառնալու համար:
Սակայն հակառակ այս սահմռկեցուցիչ փաստերուն` «Լա Սանթինէլ» լիայոյս է, որ ի վերջոյ արդարութեան ժամը հնչած է եւ Հայաստան կը գտնուի իր ազատագրութեան ճամբուն վրայ: Վանի եւ շրջակայից հայութիւնը, բոլոր հայ յեղափոխական կուսակցութեանց զօրակցութեամբ ու ղեկավարութեամբ, զէնք բարձրացնելով` կրցած է ետ մղել իր կեղեքիչները եւ, հինգ դարերու ստորնացուցիչ ստրկութենէ վերջ, հայոց դրօշը վերստին սկսած է ծածանիլ Հայաստանի ամրոցին վրայ:
Բնականաբար, որքան գնահատելի է թերթին խրախուսիչ լաւատեսութիւնը, դժբախտաբար, սակայն, կը գտնուի իրական ըլլալէ շատ հեռու: Թրքական կանոնաւոր բանակներուն դէմ եւ անհաւասար մարտերու մէջ հետըզհետէ պիտի նահանջէր Վանի հայութիւնն ալ` ոմանք ենթարկուելով ցեղասպանուող իրենց եղբայրներու եւ քոյրերու ճակատագրին, իսկ ուրիշներ իրենց ծննդավայրէն հեռանալով` դժուարին պայմաններու մէջ ապաստանարան պիտի գտնէին Արեւելեան Հայաստանի սահմաններէն ներս:
«Լա Սանթինէլ», թիւ 180, 6 Օգոստոս 1915
Ինքնաբերաբար այստեղ մեր միտքը կը խուժէ անլուծելի հարցումներու տարափ մը. եթէ չըլլային մեր պատմութեան մէջ Վասակները, արդեօ՞ք մեր ժողովուրդը պիտի ունենար աւելի բարեբաստիկ ճակատագիր մը: Արդեօ՞ք մեր կեանքին փոթորկայոյզ ընթացքը պիտի առնէր նուազ դժխեմ ու արիւնալի ուղղութիւն մը: Այս պարագային, եթէ չըլլար Արթիւր Եասեան վատանուն հայը, եւ եթէ երբեք թուրք ոստիկանութեան չմատնէր ան Երիտթուրք պարագլուխները` ցեղասպան Թալէաթները եւ Էնվէրները վերացնելու Կոստանցայի ժողովին ծրագիրը, արդեօ՞ք կարելի պիտի ըլլար 1914-ին կանխարգիլել չարութեան ժահր ստինքէն հայութեան դէմ դիեցուած ոճիրին իրականացումը: Հետեւաբար, պիտի կարենայի՞նք պահպանել մեր դարաւոր հայրենիքը` Արեւմտեան Հայաստանն ու չքնաղ Կիլիկիան:
Արհաւիրք Թուրքիոյ Մէջ. Քսան հայեր կախաղան հանուած են Կ.Պոլսոյ մէջ, հազարաւորներ ջարդուած Հայաստանի մէջ»։ «Լա Սանթինէլ», թիւ 180, 6 Օգոստոս 1915
Հարցադրումները կը մնան ենթադրութիւններու սահմանին մէջ, երազները կը փշրուին` բախելով կատարուած դառն իրականութեան ժայռին, բայց վառ յոյսը մեր չի՛ մարիր երբեք, արդարութեան համար պայքարը մեր մէջ պիտի չնահանջէ՛ երբեք, ու պահանջատիրութիւնը պիտի՛ մնայ մնայուն առանցքը հայու գոյերթին:
[1] Անհաւանական չէ կարծել, որ «Լա Սանթինէլ» թերթի խմբագրութիւնը թերեւս ստացած ըլլալու էր Զուրաբովի կողմէ ստորագրուած Հնչակեան Քսան Կախաղաններու վերաբերեալ յօդուածը: Սակայն զայն ֆրանսերէնի վերածելով ամբողջութեամբ տպելու փոխարէն՝ նախընտրած էր բաւարարուիլ ամփոփ հաղորդելով կատարուած ոճիրին լուրը, միաժամանակ անոր կցելով հայ ժողովուրդին դէմ թուրք բարբարոսներու իրագործած Եղեռնի եւ Վանի հերոսական ինքնապաշտպանութեան լուրերը: Զուրաբովի նշուած յօդուածին հանգամանօրէն պիտի անդրադառնանք յաջորդ էջերուն մէջ: