«Գիւղատնտեսութիւնը Պարզ Բիզնես Չէ, Այլ Կենսակերպ Է, Ազգային Անվտանգութեան Խնդիր, Ժողովրդագրական Խնդիր»
Գիւղատնտեսութեան նորանշանակ նախարար Արթուր Խաչատրեանը նոր չէ, որ ծանօթանում է գիւղատնտեսութեան ոլորտին: Մինչ այս պաշտօնը ստանձնելը նա Շիրակի մարզպետն էր, դրանից առաջ էլ ՀՀ տարածքային կառավարման եւ զարգացման փոխնախարարն էր: Այսինքն՝ նա ունի թէ՛ կառավարման փորձ, թէ՛ ի պաշտօնէ միշտ կապուած է եղել գիւղատնտեսութեան ոլորտի հետ: «Անկախ»ը զրուցեց Արթուր Խաչատրեանի հետ հասկանալու համար նրա ծրագրերը, անելիքներն ու պատկերացումները գիւղատնտեսութեան բնագաւառում:
«ԱՆԿԱԽ».- Պարո՛ն Խաչատրեան, խօսենք ձեր առաջիկայ անելիքներից ու ծրագրերից: Դուք ինչպէ՞ս էք պատկերացնում ոլորտի զարգացումը:
ԱՐԹՈՒՐ ԽԱՉԱՏՐԵԱՆ.- Շատ կարեւոր է, որ հասկանանք Հայաստանի գիւղատնտեսութեան պատկերը՝ տեսլականը, թէ մեր գիւղատնտեսութիւնն ինչ կառուցուածք պէտք է ունենայ, աւելի մասնագիտական լեզուով ասած՝ գօտիականութիւնը՝ զոնինգը: Որովհետեւ հիմա մենք մի մասով աւանդոյթի ուժով ենք առաջնորդւում, մի մասով՝ ԽՍՀՄից մնացած ժառանգութիւնով: Կար Սովետական Միութիւն, կար գիւղատնտեսական պատկերացում, եւ ընդհանուր մոզայիկայի (խճանկարի-Խմբ.) մի մասն էլ Հայաստանն էր: Այդ պատկերացմամբ ասւում էր՝ երկրին պէտք էր այսքան գարի, ու Հայաստանը պէտք է արտադրեր այդ գարու այս մի մասը: ԽՍՀՄը քանդուեց, ու այդ ընդհանուր զոնինգը, թէ մենք ինչ պէտք է արտադրենք, այնքան էլ յստակ չէ: Այսինքն՝ ո՞վ ասաց, որ մենք Շիրակի մարզում պէտք է աճեցնենք ցորեն ու գարի եւ ոչ, օրինակ, լոբի եւ ոլոռ… Դա երկարաժամկէտ խնդիր է, բայց պէտք է այդ ուղղութեամբ աշխատենք: Մեր բնակլիմայական, աշխարհաքաղաքական պայմաններից եւ տնտեսական իրավիճակից ելնելով՝ պէտք է հասկանանք, թէ որը պէտք է լինի մեր գիւղատննտեսութեան կառուցուածքը, ինչ պէտք է աճեցնենք եւ ինչ կենդանի պէտք է պահենք: Դա մեր առաջին խնդիրն է, որը գիտական շատ լուրջ վերլուծութեան կարիք ունի: Եթէ որոշենք, որ օրինակ՝ այսինչ վայրում պէտք է աճեցնենք ոլոռ, ուրեմն մեր ամբողջ գիւղատնտեսութիւնը տուեալ շրջանում ու ամբողջ արժեշղթան պէտք է տանենք դրա զարգացման ուղղութեամբ: Մենք Գեղարքունիքում եւ Շիրակում հնդկացորենի արտադրութիւնը փորձեցինք խրախուսել, բայց տեսանք, որ ենթակառուցուածքներում, արտադրութիւնից սկսած մինչեւ իրացում, արժեշղթայի միւս կարեւոր օղակներում որոշակի խզում է առաջացել, եւ հիմա պահեստներում բաւական հնդկացորեն կայ, որն այդպէս էլ հնդկաձաւար չդարձաւ, յետոյ էլ, երբ արդէն կար պատրաստի հնդկաձաւարը, արդէն սպառման հետ կապուած խնդիրներ կային:
Շատ կարեւոր մօտեցումը, որ պէտք է որդեգրենք, վերաբերում է կառավարութեան կողմից տրամադրուող օժանդակութեանը: Մեր օժանդակութեան հիմնական ծրագրերը սուբսիդաւորում (նպաստամատուցուած-Խմբ.) են, եւ հիմնականում՝ խոշոր արտադրողներին՝ խոշոր սպանդանոցներին, խոշոր մեքենատրակտորային կայաններին եւ այլն: Բայց մեր գիւղատնտեսութեան զգալի մասը, նոյնիսկ որոշ բնագաւառներում 90 տոկոսից աւելին, փոքր տնային տնտեսութիւնների արտադրած գիւղատնտեսական մթերքն է: Իսկ այդ փոքր տնային տնտեսութիւններին որեւէ էական օժանդակութիւն չի տրամադրւում: Անուղղակի ինչ-որ բան արւում է, բայց էական օժանդակութեան կարիք կայ: Այսինքն՝ այդ գիւղացին մնացել է մենակ. հողը սեփականաշնորհեցինք ու «ձեռքներս լուացինք», ասացինք՝ դու արդէն հողատէր ես, գնա ու քո դարդերը ինքնուրոյն հոգա: Եթէ բիզնես տրամաբանութեամբ առաջնորդուենք, ընդհանուր առմամբ նրանց մեղքն է: Բայց գիւղատնտեսութիւնը բիզնես չէ, որովհետեւ եթէ մարդը վաղը չկարողանայ իր 15-20 կամ 100 տոննա կարտոֆիլը սպառել, այլեւս չի կարող հող մշակել: Իսկ եթէ վաղը հող չմշակի, կա՛մ պէտք է գայ քաղաք, որտեղ նա պոտենցիալ (հաւանական-Խմբ.) անմրցունակ է, կա՛մ պէտք է արտագաղթի, կամ էլ պէտք է գնայ ուղղիչ աշխատանքային գաղութ: Ուրիշ տարբերակ այդ մարդը չի ունենալու: Եւ սրա հետեւանքով այսօր մեր հողերի մօտ 40 տոկոսը չի մշակւում: Այսինքն՝ մեր հիմնական քաղաքականութիւնը պէտք է լինի փոքր գիւղացիական տնտեսութիւններին օժանդակելը: Որովհետեւ այն մօտեցումը, թէ գիւղատնետսութիւնը բիզնեսի տեսակ է, ագրոբիզնես է, եւ ուժեղը թող յաղթի, չի կարող իրեն արդարացնել, եւ մեր համարեա 30 տարուայ փորձը ցոյց է տալիս, որ այդ մօտեցումը ձախողուել է:
«ԱՆԿԱԽ».- Հայաստանում իրականացուել են բազմաթիւ ծրագրեր: Օրինակ՝ պարարտանիւթերի, դիզելային վառելիքի սուբսիդաւորում, սուբսիդաւորուած տոկոսադրոյքով վարկեր, սերմացուի եւ ցեղական անասնագլխաքանակի աւելացման ծրագրեր եւ այլն: Այդ ծրագրերից որո՞նք էք պահելու եւ ի՞նչ նոր ծրագրեր էք իրականացնելու, միգուցէ ուրի՞շ տրամաբանութեամբ առաջնորդուէք:
ԱՐԹՈՒՐ ԽԱՉԱՏՐԵԱՆ.- Որոշ բաներ կան, որ պէտք է պահել, օրինակ՝ վառելիքի սուբսիդաւորումը: Բայց պէտք է հասկանանք, որ սուբսիդաւորումը պէտք է ռէալ ու հասցէական լինի: Գաղափարն ինքնին լաւն է, բայց վերահսկողութիւնը շատ թոյլ է: Հիմա 1 միլիարդ դրամից աւելի պարտքեր էին կուտակուել՝ կապուած սերմացուի ծրագրի հետ: Այսինքն՝ պետութիւնը տուել է սերմացուն, բայց մեխանիզմը (մեքենակառոյցը-Խմբ.) լաւ մշակուած չի եղել, վերահսկողութիւնը լաւը չի եղել, եւ պարտաճանաչ մարդը տուժել է: Վատ իրականացման պատճառով չի կարելի տորպեդահարել (ռմբահարել-Խմբ.) լաւ ծրագիրը: Տեսէք ինչ եղաւ. կասեցուեց սերմացուի մատակարարման ծրագիրը, ու ցանքսերի մակերեսը էականօրէն ընկաւ: Այսինքն՝ պէտք է հասկանանք, որ մարդկանց պէտք է տրամադրենք հնարաւորինս մատչելի գնով թէ՛ պարարտանիւթ, թէ՛ սերմացու, թէ՛ վառելիք: Միւս խնդիրը. պէտք է փորձենք հասկանալ, թէ ինչպէս կարող ենք օգնել, որ նրանք մթերումն իրականացնեն: Օրինակ՝ ծիրանի բերքը, որն այս պահին, փառք Աստծոյ, շատ լաւն է, եւ յոյս ունեմ, որ «սպիտակ կոմբայնը»՝ կարկուտը, չի փչացնի բերքը, դարձեալ խնդիր է առաջացնելու մթերման հարցում: Ուրեմն պէտք է փորձենք օգնել, օժանդակել, միգուցէ կօօպերացիայի խնդրում, որպէսզի այդ փոքր տնտեսութիւնները հաւաքուեն, միասին այնքան լինեն, որ կարողանան մուտք գործել մեծ ցանցեր: Պէտք է փորձենք մշակել լաւ մեխանիզմներ, որպէսզի սպառման հարցում օգնենք այդ մարդկանց, թէ չէ իրենք իրենց բերքի ձեռքը, կոպիտ ասած, կրակն են ընկելու:
«ԱՆԿԱԽ».- Խնդիրներ կան, որոնք, այսպէս ասած, խրոնիկական (մշտական-Խմբ.) են, նոյն ձեր նշած բերքի իրացման խնդիրը, ոռոգման խնդիրը, կարկտահարութեան ու տարերային այլ աղէտների ու դրանց հետեւանքների վերացման խնդիրը, ապահովագրութեան խնդիրը եւ այսպէս շարունակ: Այսինքն՝ խնդիրներ, որոնք մարդկանց նախորդ տարիներին հանել են փողոց: Այդ խնդիրների համակարգային լուծումների տարբերակներ պատկերացնո՞ւմ էք:
ԱՐԹՈՒՐ ԽԱՉԱՏՐԵԱՆ.- Եթէ այդքան հեշտ լինէր, այդ լուծումները, կարծում եմ, կը լինէին: Ամէն դէպքում պէտք է խուսափել հատուածական լուծումներ տալուց: Նկատի ունեմ, որ երբ գիւղացիները ճանապարհ են փակում, դու զանգում ես որեւէ պահածոյի գործարանի ու ասում ես՝ պետութիւնը քեզ խնդրում է, որ այսօր 10 տոննայով կամ 10 դրամով աւելի մթերես, այդպէս չի կարող շարունակուել: Որովհետեւ այդ մարդկանց էլ պէտք է հասկանալ: Պէտք է փորձենք արմատական լուծումներ գտնել: Օրինակ՝ օգնել, որ նոր սպառման շուկաներ գտնեն: Այսօր մենք ունենք մէկ հիմնական սպառման շուկայ, եւ պէտք է փորձենք այդ արժեշղթայի դիւերսիֆիկացիան (բազմազանութիւնը-Խմբ.) ապահովել, որ մի քանի օպերատորներ (գործողներ-Խմբ.) լինեն: Լաւագոյն տարբերակը, իհարկէ, ինտեգրումն (ներգրաւումը-Խմբ.) է համաշխարհային արժեշղթաներին: Եթէ կարողանանք օգնել, շահագրգռենք, որ օրինակ՝ «Դանոն», «Դելմոնտը», «Ուիմբիլդան» հետաքրքրուեն Հայաստանով, մեծ խնդիրներ կը կարողանանք լուծել, քանի որ նրանց մթերման ծաւալները միլիոնաւոր տոննաներ են:
«ԱՆԿԱԽ».- Բայց դա իրատեսական համարո՞ւմ էք՝ հաշուի առնելով մեր գիւղատնտեսութեան ծաւալները, մեր բերքի քանակութիւնն ու որակը:
ԱՐԹՈՒՐ ԽԱՉԱՏՐԵԱՆ.- Բերքի որակը, բնականաբար, պէտք է բարելաւենք: Մենք չենք կարող ասել՝ պէտք է լինի վատ բերք, բայց գինը լինի լաւ: Արտադրողների հետ էլ պէտք է աշխատենք ու ասենք՝ գիտե՞ս ինչ կայ, պարարտանիւթի մակարդակը սա պէտք է լինի, այսպէս պէտք է ոռոգես, այսպէս պէտք է բերքդ հաւաքես, որպէսզի քո ապրանքը լինի մրցունակ: Օրինակ՝ խաղողագործութեան ոլորտում խայտառակ վիճակ էր, «Պեռնօ Ռիկարն» եկաւ, մարդկանց ասաց՝ եթէ դուք ուզում էք, որ ես ձեր խաղողը մթերեմ ու դրա համար բարձր գին վճարեմ, ուրեմն պէտք է մշակէք այս ձեւով: Այդ մարդիկ 50 տարի այլ կերպ էին խաղող մշակել, բայց հասկացան, որ եթէ ուզում են մթերման խնդիր չունենալ ու նորմալ եկամուտ ապահովել, ուրեմն պէտք է այդպէս աշխատեն: Նորմալ է: Դրական փորձ ունենք խաղողագործութեան, կոնեակագործութեան ու գինեգործութեան ոլորտներում:
«ԱՆԿԱԽ».- Խօսենք նաեւ այն խնդիրների մասին, որոնցից հայ գիւղացին, առնուազն վերջին 10 տարիներին, անընդհատ բողոքել է, օրինակ՝ ոռոգում, ապահովագրութիւն, վնասների փոխահատուցում եւ այլն:
ԱՐԹՈՒՐ ԽԱՉԱՏՐԵԱՆ.- Պատահական չէ, որ կառավարութեան վերջին նիստի ժամանակ մի քանի թիւ նշեցի: 2017 թուականին միայն կարկուտից կորուստները կազմել են 12.2 միլիարդ դրամ: 2016 թուականին այդ կորուստները կազմել են 33.5 միլիարդ դրամ: 2015ին վիճակը մի քիչ բարւոք էր, բայց կորուստները կազմել են մօտ 7.8 միլիարդ դրամ: Այս տարի դեռ չգիտենք, բայց էլի ուժգին կարկուտ է եղել թէ՛ Արմաւիրի մարզում, թէ՛ Արագածոտնի եւ Արարատի մարզերում: Եթէ այդ 33 միլիարդ դրամը կորցրել ենք, դրա դիմաց փոխհատուցում ենք տրամադրել, այդ գումարի մի փոքր տոկոսը կամ թէկուզ կէսը եթէ դնէինք, ամբողջ երկիրը կը կարողանայինք փակել հակակարկտային սարքերով ու միջոցներով: 33 միլիարդ դրամի արժէք նախանցեալ տարի պետութիւնը չի ստացել, գումարած մի քանի միլիարդ էլ փոխհատուցել է, այսինքն՝ մօտ 35 միլիարդ դրամի վնաս է կրել պետութիւնը: Ուրեմն աւելի լաւ է քաղաքական որոշում կայացնենք եւ այդ գումարն ինչ-որ տեղից հաւաքենք ու ներդնենք, քան ամէն անգամ մտածենք, թէ վնասի փոխհատուցման խնդիրն ինչպէս ենք լուծելու: Ու եթէ արդիւնաւէտօրէն կիրառենք կանխարգելման միջոցները, ապահովագրութիւնը կը լինի շատ աւելի էժան:
Ոռոգման հարցը: Այս տարի էլի տեղումների ծաւալը քիչ է եղել: Կարճաժամկէտ կտրուածքով չգիտեմ, թէ ինչպիսին կը լինի լուծումը, տարբերակները քննարկւում են, իսկ երկարաժամկէտ կտրուածքով դա ջրամբարաշինութիւնն է՝ Կապսի, Վեդիի եւ այլն: Եւ միւս խնդիրը եղած ենթակառուցուածքների բարեկարգումն է: Որովհետեւ ներտնտեսային, միջտնտեսային տարածքների երկրորդական ու երրորդական կանալներում ջրի կորուստը մինչեւ 70 տոկոսի է հասնում: Այսինքն՝ լրացուցիչ անձրեւ չենք կարող բերել, բայց եթէ կարողանանք ներդրումներ բերել եւ գոնէ հողի հունով եւ բաց ցանցերի փոխարէն կարողանանք կայուն ներտնտեսային եւ միջտնտեսային ցանցեր ապահովել, եղած ջուրը կը բաւարարի: Նաեւ անձրեւացման տեխնոլոգիաները (արհեստագիտութիւնը-Խմբ.), կաթիլային տեխնոլոգիաները պէտք է ակտիւօրէն ներդնել, այսինքն՝ դրանք գերակայ ուղղութիւններ պէտք է լինեն, ու դրանք մենք պէտք է զարգացնենք: Նաեւ մարդկանց կրթութիւնն է կարեւոր, այսինքն՝ մարդը պէտք է հասկանայ, որ ռետինէ խողովակը ծառի տակ գցելով ոռոգելու դարն անցել է:
«ԱՆԿԱԽ».- Խօսենք նաեւ մեխանիզացիայի (մեքենականացման-Խմբ.) պարկի մասին, որը լուրջ խնդիրներից մէկն է: Պաշտօնապէս մեր գիւղտեխնիկայի 95 տոկոսը համարւում է հնամաշ:
ԱՐԹՈՒՐ ԽԱՉԱՏՐԵԱՆ.- Հնամաշից բացի, ուրիշ խնդիր էլ ունենք: Լիզինգի ծրագրեր կան, որոնք պարկը թարմացնելու նպատակ են հետապնդում եւ այլն: Բայց աւելի կարեւոր խնդիր կայ: Այն տեխնիկան, որ վերջին 25 տարուայ ընթացքում եկել ու լցուել է Հայաստան, արդեօք հէնց ա՞յն է, ինչ մեզ պէտք է եղել: Մեր մեխանիզացիայի ու գիւղտեխնիկայի պարկին վերջին 25 տարուայ ընթացքում ով ինչ ասես բերել է, բայց մենք պէտք է վերցնենք ու գրենք, որ Հայաստանի գիւղատնտեսութեան համար այս ձեւի մեխանիզացիան է անհրաժեշտ: Որ ռէեստր (տոմար, արձանագրութիւն-Խմբ.) ունենանք ու ասենք, եթէ օրինակ՝ դու ուզում ես Շիրակի բարձրադիր գօտիներում մշակել այսինչ մշակաբոյսը, այս տիպի մեխանիզացիան է քեզ պէտք: Իսկ այն, որ մեր տեխնիկան հին է, դա, իհարկէ, փաստ է: Ընդ որում, հին լինելուց նաեւ արդիւնաւէտութիւնն է ընկնում, բերքն է փչանում, ծախսերն են շատանում: Դա էլի մեզ համար շատ կարեւոր է, եւ մեր ծրագրում բաւականաչափ կարեւոր տեղ է զբաղեցնելու, որ կարողանանք պարկը թարմացնել: Ուղղակի պէտք է գիտակցենք, որ գիւղատնտեսութեան մէջ կարճաժամկէտ լուծումներ չեն լինում, դրանք երկարաժամկէտ են: Բայց որքան էլ երկարաժամկէտ լինեն, պէտք է առաջին քայլն անենք: Պէտք է ճիշդ, հեռահար լուծումները նախատեսենք ու փորձենք քիչ-քիչ, ամէն տարի դրանց մի մասն անցնել, բայց նորից եմ կրկնում, գիտակցելով, որ գիւղատնտեսութիւնը պարզ բիզնես չէ, այլ կենսակերպ է, ազգային անվտանգութեան խնդիր է, ժողովրդագրական խնդիր է:
«ԱՆԿԱԽ».- Գիւղացիները յաճախ իրենց միայնակ են զգում իրենց խնդիրների առջեւ: Ինչպէ՞ս է դրսեւորուելու գիւղացու կողքին լինելը, որ նա իրեն միայնակ չզգայ:
ԱՐԹՈՒՐ ԽԱՉԱՏՐԵԱՆ.- Դէ փորձենք նախ օգնել, որ իր հողը մշակի, յետոյ օգնենք, որ իր ստացած բերքը իրացնի, տրամադրենք տեխնիկա, գիտելիք, քանի որ գիւղատնտեսութիւնը գիտելիք է, այդ ուղղութեամբ մենք լուրջ անելիքներ ունենք: Գիւղատնտեսութիւնը շատ պահպանողական ոլորտ է եւ կարճ ժամանակում փոփոխութիւններ ակնկալելը շատ դժուար է: Կարծում եմ՝ այս կառավարութիւնը կը լինի այնպիսին, որ գիւղացին իր կողքին տեսնի, զգայ կառավարութեան ներկայութիւնը: Մենք աւելի ձախակողմեան կը լինենք ու կը կանգնենք գիւղացու կողքին: Իմ կարծիքով՝ միշտ ենք փորձել լինել նրա կողքին, բայց մենք փորձելու ենք շատ աւելի սերտ շփուել գիւղացու հետ, որ նրա կողքին լինելու դիստանցիան (հեռաւորութիւնը-Խմբ.) շատ աւելի փոքր լինի եւ ներկայութեան ժամանակը՝ շատ աւելի երկար: