Վերջերս այս նոյն խորագիրով անդրադարձեր էի ոեւէ եւ որեւէ զոյգին՝ ցոյց տալու համար, որ ասոնցմէ առաջինը աւելորդ ու անպէտ է աշխարհաբարին, եւ որեւէ առանձինն կը գոհացնէ մեր բոլոր կարիքները՝ որեւէ մարդ, որեւէ կատու, որեւէ մատիտ, որեւէ ցաւ եւ այլն, ինչպէս է պարագան արեւելահայերէնի մէջ եւս:
Հերթաբար պիտի տեսնենք ուրիշները. ստորեւ պիտի սերտենք արեւմտահայերէնի երկրորդ սխալ ընտրութիւնը, որ է սպաննել բայը՝ երկու նն-ով:
- Սպանել
Այս բայը իր կարգին, ամէն անգամ որ հանդիպի արեւելահայերէնէ փոխադրելի գրութեան մը մէջ, խնամքով կը վերածուի սպաննել-ի՝ երկու նն-ով եւ ապա կ’արժանանանյ հրատարակութեան. այստեղ ալ մեր խմբագիրները կ’արեւմտահայերէնացնեն բայս:
Եւ այս պարագային եւս զայն «սրբագրող» արեւմտահայ խմբագիրը չի մտածեր, թէ արեւելահաերէնը չունի սպաննել, այլ ունի սպանել,– այսինքն՝ գրողին վիզին կը փաթթեն բառ մը, որ գոյութիւն չունի անոր լեզուին մէջ:
Հիմա նայինք, թէ ճիշդ ի՛նչ կ’արժէ այս «սրբագրութիւնը»՝ երկու նն-ով:
* *
*
Բայիս հեռաւոր մայրն է սպանանել:
Արեւմտահայ քերականները, ճիշդը՝ անոնք, որ տնօրինեցին այս բային իբրեւ թէ աշխարհաբարեան սպաննել ձեւը, սա՛ կերպ կը տրամաբանեն. սպանանել գրաբարեան բայը ժամանակին հետ ամփոփուած է՝ կորսնցնելով իր երկրորդ «ա» ձայնաւորը, եւ դարձած է սպաննել: Կարճ ու կոկիկ:
Եւ այսպէս ալ նուիրականացած է այս բայը՝ սպաննել:
Իսկ ինչո՞ւ արեւելահայերը կը գրեն սպանել,– շատ պարզ է, անոնք ուղղագրութիւն չեն գիտեր, Մանուկ Աբեղեան ամէն բան խառնեց ու խեղագրե՜ց…այս համոզումով ալ արեւմտահայը «կը սրբագրէ» այդ սխալը ու բայս կը դարձնէ սպաննել:
* *
*
Եթէ այսպէս մտածողները քիչ մը ժամանակ յատկացնէին ու սերտէին մեր լեզուի պատմութիւնը, այս պարագային՝ բայերու հոլովոյթը, պիտի նկատէին, որ բազմաթիւ այլ բայեր, որոնք ունին սպանանել-ին կաղապարը,– այսպիսիները կը կոչուին ածանցաւոր բայեր,– դարձած են պարզ կանոնաւոր բայեր՝ առանց ածանցի. օրինակ՝
անիծանել-անիծել անջատանել-անջատել բեկանել-բեկել
դիզանել-դիզել երգիծանել-երգիծել երկրպագանել-երկրպագել
օծանել-օծել զատանել-զատել զերծանել-զերծել
թքանել-թքել լուծանել-լուծել լքանել-լքել
խցանել-խցել հատանել-հատել մուծանել-մուծել
ներկանել-ներկել ստեղծանել-ստեղծել տարածանել-տարածել
Ինչպէս կը նկատէք, բերուած բայերը բոլորն ալ նետած են, դուրս ձգած են իրենց ան ածանցը ու բոլորն ալ դարձած են պարզ կանոնաւոր բայեր երգել, խմել, պարել պարզ բայերուն պէս:
Արդ, պատճառ մը կա՞ր, որ սպանանել բայը չնետէր իր լման ածանցը ու չդառնար սպանել պարզ բայ,– ո՛չ, չկա՜ր, որեւէ պատճառ չկար, որ ան քաշկռտէր ան ածանցին կէսը՝ պահելով ն բաղաձայնը:
Մինչդեռ գրաբարի մեծագոյն հեղինակութիւն հանդիսացող հայր Արսէն Բագրատունին կը վկայէ իր «Ի պէտս զարգացելոց» կոթողական աշխատութեան մէջ, որ սպանանել իր կարգին ժամանակին հետ դարձած էր սպանել: Ահաւասիկ այդ վկայութիւնը. «Ի ստոյգ օրինակագիր գրիչս կայ ստէպ եւ սպանեմ» («Ի պէտս զարգացելոց», էջ 151-ի էջատակ): Այս կը նշանակէ, որ նոյն գրաբարի ծիրէն ներս բայս հաւասարապէս կը կիրարկուէր նաեւ սպանել ձեւով՝ բոլորովին ածանցազուրկ:
Շատ աւելի հետաքրքրական վկայութիւն մը կը գտնենք «Նոր հայկազեան»-ի մէջ, որ ահաւասիկ. «Ոմանք ի գրչաց գրեն որպէս ռամկօրէն սպանել» (Բ. հատոր, էջ 754բ):
Ի՞նչ կը նշանակէ այս վերջին վկայութիւնը. ան ձեւով մը կը հաստատէ Բագրատունիինը, միւս կողմէ կը թելադրէ, որ սպանել ձեւը հետագային ռամիկին որդեգրածն է: Ուրեմն ռամիկը որդեգրած էր սպանել ձեւը, որ այնպէս ալ «ռամկօրէն» կը կոչուէր: Իսկ ռամիկը հասարակ ժողովուրդն էր, աշխարհաբար խօսողը: Արեւելահայերը ահա այս ռամկօրէն, այսինքն՝ ածանցազուրկ ձեւն է, որ իւրացուցած են, որովհետեւ արեւելահայերէնը աւելի ժողովրդական ու հարազատ լեզու է հոն, ուր արեւմտահայերէնը արուեստական տարրերով խճողուած է՝ ձեւաւորուած ըլլալով Հայաստանի հողէն շատ հեռու՝ Պոլսոյ մէջ:
Եւ մենք ժառանգած ենք բայաձեւ մը՝ սպաննել, ուր ան ածանցը լման չէ անհետացած, անհետացած է անոր մի՛այն ձայնաւորը, իսկ ն բաղաձայնը մնացած է՝ սպան-անել>սպան-նել (ան>ն):
Միւս կողմէ, սակայն, արեւմտահայը սպաննել-ը կը խոնարհէ իբրեւ պարզ բայ՝ երգել, պարել, քալել բայերուն պէս. օրինակ՝ սպանն-եցի եւ երգ-եցի: Այլ խօսքով՝ բայը ձեւով ածանցաւոր է կամ կը թուի ըլլալ, իսկ խոնարհումով պարզ է:
Եթէ սպաննել բային երկրորդ ն բաղաձայնը ածանց ըլլար, ապա այս բայը պէտք պիտի ըլլար խոնարհել այլ ածանցաւոր բայերու պէս, որոնք միայն ա ձայնաւորը կորսնցուցած են եւ պահած են ն ածանցը. օրինակ՝ խածանել-խածնել, պագանել-պագնել, ուր խածնել եւ պագնել կու տան՝
խածի-խածիր-խածաւ եւ պագի-պագիր-պագաւ
Ասոնց պէս սպաննել ածանցաւոր բայն ալ պէտք է տար՝
սպանի-սպանիր-սպանաւ կամ սպանի-սպանիր-սպան
Սակայն ո՛չ՝ սպաննեցի-սպաննեցիր-սպաննեց:
Որ յատուկ է պարզ բայերու խոնարհումին:
* *
*
Ինչպէ՞ս լուծել այս առեղծուածը:
Շատ պարզ է. աշխարհաբարի մէջ յառաջացած են կարգ մը բայեր, որոնք,– չես գիտեր ինչո՛ւ,– հետագային կրկնակ բաղաձայնով արտասանուած են. օրինակ՝ փտիլ>փտտ-իլ, ծալել>ծալլ-ել, հրամայել>հրամմ-ել[1], որոնց բոլորն ալ պարզ բայեր են եւ որոնց արմատական վերջին բաղաձայնը կրկնուած է, եւ ճիշդ ասոնց աւանդոյթով ալ…սպան-ել կամաց-կամաց կրկնած է իր արմատական վերջին բաղաձայնը ու դարձած է սպանն-ել, որ ածանցաւոր ըլլալ կը ձեւացնէ, մինչ խորքին մէջ ածանցաւոր չէ, եւ ասոր լաւագոյն փաստը այս բային պարզ կանոնաւոր խոնարհումն է՝ միւսներուն պէս, որոնց ակնարկեցինք:
Այս հաշուով՝ բայիս հեռաւոր կաղապարն էր սպան-ան-ել, որ ապա դարձած է սպան-ել, իսկ հետագային աղաւաղուելով դարձած է սպանն-ել:
Կը մնայ, որ անոր վերադարձնենք իր իսկական կաղապարը:
Սրբագրելով այս սխալը, ճիշդ ինչպէս սկսած ենք սրբագրել միւս կրկնակ բաղաձայնով արտասանուող բառերը՝ ծալլել-ծալել, հրամմել-հրամել, փտտիլ-փտիլ, առած կ’ըլլանք շատ առողջ քայլ մը, որով կ’անհետանայ անհեթեթութիւն մը մեր լեզուէն, սա իր կարգին ունի մանկավարժական մեծ կարեւորութիւն, քանի ամէն ինչ յստակ ու բացատրելի կը դառնայ հայերէն սորվողներուն եւ սորվեցնողներուն հաւասարապէս:
Կը վերնայ աճպարարական հետեւեալ յարացոյցն ալ՝ սպաննել-սպանութիւն-սպաննող-սպանիչ եւ այսպէս շարունակ՝ մերթ նն, մերթ ն: Քանի՞ արեւմտահայ ուսուցիչ, լրագրող ու մտաւորական ծանօթ է այս զաւեշտին: Թո՛ղ զկանայս եւ զմանկտի:
Ուրեմն կ’որդեգրենք սպանել ճիշդ ձեւը, եւ այսուհետեւ միօրինակ կը գրենք՝ սպանել- կը սպանեմ-սպանեցի-սպանող-սպանած-սպանութիւն, միշտ…սպան:
Եւ վերջինը,– սակայն ոչ նսեմագոյնը,– ուղղագրական նոյնութիւն հաստատած կ’ըլլանք արեւելահայերէնին հետ:
Չէ՞ որ մէկ ժողովուրդ ու մէկ մշակոյթ կը կազմենք:
==================
[email protected] Արմենակ Եղիայեան
[1] Բաղաձայնի կրկնութիւն յառաջացած է նաեւ՝ ամէն-ամմէն, մանրազնին-մանրազննին, մանրաքնին-մանրաքննին բառերուն մէջ, որոնք այսօր սրբագրուած են: