ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ
Երեւանի «Արմաւ» հրատարակչատունէն 2021-ին լոյս տեսաւ «Պետրոս Դուրեանը վաւերագրերում եւ ժամանակակիցների յիշողութիւններում» գիրքը, աշխատասիրութեամբ` Ալպերթ Շարուրեանի:
Ժողովածուն կ՛ամփոփէ Պետրոս Դուրեանի կեանքին ու ստեղծագործութեան վերաբերող վաւերագիրներ ու յիշողութիւններ, որոնք կը բովանդակեն կենսագրական ու ստեղծագործական բնոյթի բազմաթիւ կարեւորագոյն փաստեր:
Ծննդեան վկայագիրին մէջ արձանագրուած է, որ ան ծնած է 25 մայիս 1851-ին եւ որդին է Տեմիրճի Աբրահամի. կնքահայր` Պօղոս, մկրտող քահանայ` Տէր Յարութիւնեան:
«Օրագիր»-ի 6 հոկտեմբեր 1869-ի թիւին մէջ արձանագրուած է. «Պ. Պ. Դուրեան սկիւտարցի 16-18 տարեկան երիտասարդ մ՛է, նախկին աշակերտ Սկիւտար Ենի Մահալլէի վարժարանին, 3-4 տարի առաջ վարժարանէն ելած, առաջին անգամ միայն սարաֆի մը քով 9 ամսոյ չափ գրագրութեան պարապած, իսկ անկից ի վեր իր տունը թատերական ողբերգութիւններ հեղինակելով կը զբաղի: … Հայրը օրական հացը ճարող, բայց պատուաւոր երկաթագործ մ՛է: Եղբայրը երբեմն Մանզումէի եւ հիմա Մեճմուայի խմբագիրներէն Յարութիւն էֆէնտին է»:
«Օրագիր»-ի 21 յունուար 1872-ի թիւին մէջ արձանագրուած է. «Պետրոս Դուրեան իւր քսան տարեկան ծաղիկ հասակին մէջ, երկարատեւ հիւանդութենէ մը վերջը, այս առաւօտ իւր մահկանացուն կնքեց եւ վաղը` շաբաթ օրը, իւր յուղարկաւորութեան հանդէսը Եէնի Մահալլէի Ս. Կարապետ եկեղեցին ժամը իննի միջոցները պիտի կատարուի»:
«Մանզումէի Էֆքիար» 24 յունուար 1872-ի թիւին մէջ կը գրէ. «Երէկ բոլոր հայոցս համար սգոյ եւ տխրանոց օր մ՛եղաւ: … ժամը 8:00 էր, մինչդեռ հանգուցելոյն մարմինը տանէն հանուելով ուղղակի Ս. Կարապետ եկեղեցին տարուեցաւ, ուր գեր. Յովհաննէս եպիսկոպոս Սէթեան կարճ դամբանական մը խօսեցաւ: Երկու նուագածուաց խումբեր երգեցիկ տղոց հետ երգեցին: … Երիտասարդաց խումբ մը սեւ շղարշներով դագաղին շուրջ բոլորած էր: … Վերջապէս ննջեցեալը գերեզմանատուն տարուեցաւ, ուր արժ. Խորէն քահանայ Փեհլիւանեան գրաւոր ատենախօսութիւն մ՛ըրաւ, ուրկէ վերջը պ. Լուսինեան, Թելբեան, Մելիքեան երիտասարդները մէկ մէկ ազդու ատենախօսութիւններ ըրին, ու այսպէս հանդէսը վերջացաւ»:
«Օրագիր» 26 յունուար 1872-ի թիւին մէջ կը գրէ. «Կիրակի օր ցարդ Սկիւտարի, եւ ի՞նչ կ՞ըսեմ, համայն Պոլսոյ մէջ չտեսնուած յուղարկաւորութեան շքեղ հանդէս մը տեղի ունեցաւ: … Դագաղին առջեւէն երկու խումբ ընտիր նուագածուներ կ՛երթային: Իսկ դագաղին ետեւէն ու առջեւէն 4000-ի մօտ խուռն բազմութիւն մը ծանրաթախիծ ու լռիկ մնջիկ կը քալէր: Ամէնքն ալ սրտի, մտքի եւ հոգւոյ սիրահար երիտասարդներ էին: Մեծաշուք պար մ՛ալ երգեցիկ մանկուհիներ ուղեկից էին: … Կիրակի օրուան աղքատիկ գրագէտի մը տրուած ժողովրդային վսեմ ցոյցերը յայտնի ցցուցին, թէ գրչին քով աննշանացաւ ոսկին»:
Եղիշէ եպիսկոպոս (հետագային, 1909-էն 1910` Պոլսոյ եւ 1921-էն 1930` Երուսաղէմի պատրիարք) «Ծաղիկ»-ի 31 դեկտեմբեր 1904-ի թիւին մէջ իր վաղամեռիկ եղբօր մասին կը գրէ. «Տեսէ՛ք զինքը իր մահուան անկողնոյն մէջ. գլուխը գամուած է թրջուած բարձին, ձեռքերը կուրծքին դրած` մտիկ կ՛ընէ իր ներքին որոտումը: … Կը լռէ, կը սարսռայ, կը քրտնի, կը հեւայ, սարսափահար կը ծածկէ իր գլուխը վերմակին տակ, որ պահ մը ետք հողակոյտ մը պիտի ըլլայ: … Այլ այդ յուսահատական վիճակին մէջ ո՞վ է իր սփոփիչը, ոչ ոք, բայց միայն արտասուալից մայր մը»:
Արշակ Չոպանեան իր «Պետրոս Դուրեանի կեանքն ու գործը» աշխատութեան մէջ կը գրէ. «Պետրոս Դուրեանի գրական ստեղծագործութիւնը շատ կանուխէն կը սկսի: Նոյնիսկ իր դպրոցական կեանքին առաջին տարիներուն: … Զինք ճանչցողները ամէնքն ալ կը վկայեն, թէ Պետրոս պատուական տղայ մըն էր, վերջին ծայր ազնիւ ու սիրուն: … Իր նկարագրին գալով, շատ զուարթ էր, զուարճաբան, կատակասէր, միշտ շրթունքին վրայ երգ մը:
Բարսեղ Էքսերճեան «Ընդարձակ կենսագրութիւն բարեյիշատակ Պետրոս Դուրեանի» աշխատութեան մէջ կը գրէ, որ Սկիւտարի Սուրբ Կարապետ եկեղեցւոյ տէր Խորէն քահանայ Փեհլիւանեան Դուրեանի մահէն եօթը օր առաջ այցելած է անոր, խոստովանեցուցած եւ առաջարկած է հաղորդուիլ, ըսելով որ հիւանդներուն համար ներելի է ծոմը լուծած ատենն իսկ հաղորդուիլ, բայց Պետրոս մերժած է, ըսելով որ դեռ քառասուն օր առաջ հաղորդուած է եւ կ՛ուզէ հաղորդուիլ այնպէս, ինչպէս կը հաղորդուի քաջառողջ մը, եւ դեռ կրնայ շաբաթ մըն ալ ապրիլ: Եւ արդարեւ անկէ ետք ճիշդ մէկ շաբաթ ապրած է: