ԱՀԱՐՈՆ ՇԽՐՏԸՄԵԱՆ- ՇԱՐ. 3 – ՊԱՅՔԱՐ 279
Արեւմտահայաստանի նահանգները – ԽԱՐԲԵՐԴ
Խարբերդ նահանգ, Խարբութի վիլայեթ, Մամուրեթ ուլ Ազիզի վիլայեթ, Օսմանեան կայսրութեան վարչատարածքային միաւոր Արեւմտեան Հայաստանի մէջ: Կեդրոնը՝ Խարբերդ:
Խարբերդ նահանգը ստեղծուած է Տիարպեքիրի, Սեբաստիայի եւ Մարաշի նահանգներէն առանձնացուած գաւառներով: Խարբերդ նահանգը կ’ընդգրկէ Ծոփքի մեծագոյն, Փոքր Հայքի հարաւ-արեւելեան մասերը, հիւսիսային Ասորիքի որոշ շրջաններ:
Խարբերդի նահանգը հիւսիսէն եւ հիւսիս-արեւելքէն սահմանակից էր Էրզրումի, արեւելքէն՝ Պիթլիսի եւ Տիարպեքիրի, հարաւէն եւ հարաւ-արեւմուտքէն՝ Հալէպի, արեւմուտքէն՝ Սեբաստիայի նահանգներուն:
1913-ի դրութեամբ Խարբերդ նահանգը ունէր երեք գաւառ՝ Տերսիմ, Մամուրեթ ուլ Ազիզ եւ Մալաթիա:
Խարբերդի նահանգը հիմնականին մէջ լեռնային եղած է, իսկ կեդրոնական եւ հարաւային որոշ մասերուն մէջ՝ տափարակ: Խարբերդի նահանգով երկարող հայկական եւ Կիլիկեան Տաւրոսի, Անթիտաւրոսի ճիւղաւորումներէն նշանաւոր են Աղջատաղի, Մալաթիայի, Մերջանի, Մնձուրի լեռնաշղթաները: Անհրաժեշտ է յիշատակել Մերջան (այժմ՝ Աքպաքա, 3449 մ.), Մնձուր (այժմ՝ Մունզուր, 3188 մ.) լեռնագագաթները:
Խարբերդ նահանգի տարածքով կը հոսին Եփրատ (Արածանիի վտակով), Արաբկիր, Գյոսքու, Մելաս (Թոխմա), Քուռուչայ, Մնձուր (Մունզուր), Ոսկեգետակ (Անկօ), Քյախթա գետերը: Նահանգին արեւելքը՝ Տիարպեքիրի սահմանագիծին վրայ, կը գտնուի Ծովք (Գյոլջիկ, այժմ՝ Հազար) քաղցրահամ լիճը: Այս լիճին ընդերթքը հարուստ է հանքային ջուրերով եւ ջերմուկներով:
Խարբերդ նահանգին մէջ հռչակաւոր են Կապան-Մատենի արծաթահանքերը: Լեռնային շրջաններուն մէջ՝ Տերսիմ, Աջադաղ, Մալաթիայի լեռները: Խարբերդը ունեցած է հռչակաւոր անտառներ:
Հայկական բարձրաւանդակի երկրագործական հին կեդրոններէն մէկն է Խարբերդի «Ոսկեբեր դաշտը»:
20-րդ դարուն սկիզբը 575 հազար բնակչութիւն հաշուող Խարբերդի մեծամասնութիւնը հայեր եղած են: Ըստ Պոլսոյ պատրիարքարանի տուեալներուն՝ 1912-ին Խարբերդի մէջ ապրած է 204 հազար հայ: Յատկապէս հայաշատ եղած են Խարբերդ, Չարսանջաք, Ակն, Արաբկիր, Քյախթա գաւառները:
Հայոց ցեղասպանութեան ժամանակաշրջանին մեծ թիւով հայեր բռնութեամբ մահմետականացած են: Այսուհանդերձ, լեռնային կարգ մը շրջաններու մէջ՝ Տերսիմ, Շիրօ եւ այլն, հայերը պահպանած են իրենց ինքնութիւնը:
1921-ի տուեալներով՝ նահանգին մէջ մնացած է 35 հազար հայ: Հետագային անոնք գաղթած են տարբեր երկիրներ:
Խարբերդ նահանգի հայերը ընդհանրապէս զբաղած են երկրագործութեամբ, անասնապահութեամբ, արհեստներով: Խարբերդի կարգ մը գաւառներու մէջ՝ Խարբերդ, Արաբկիր, Ակն, Մալաթիա եւ այլն գործած են հայկական փոքր գործարաններ, հիմնական՝ մանածագործական:
Խարբերդ նահանգը ծանօթ եղած է իր ջուլհակներով, ոսկերիչներով, զինագործներով:
Արեւմտահայաստանի նահանգները – ՍԵԲԱՍՏԻԱ
Սեբաստիայի նահանգ, Սեբաստիայի վիլայեթ, Ռումի Էյալեթ, Սեբաստիայի կուսակալութիւն. օսմանեան վարչատարածքային միաւոր Արեւմտահայաստանի մէջ՝ պատմական Փոքր Հայքի տարածութեան մէջ, հիմնականը՝ Գայլ, Իրիս եւ Հալիս գետերու աւազանին մէջ: Վարչական կեդրոնը՝ Սեբաստիա (Սվազ):
15-րդ դարու առաջին կէսին օսմանեան թուրքերը, գրաւելով այս տարածաշրջանը, կազմած են Արեւմտահայաստանի առաջին վարչատարածքային նահանգը: Սկիզբը կը կոչուէր Ռումի, ապա՝ Սեբաստիայի նահանգ, Սեբաստիա:
19-րդ դարու վերջաւորութեան Սեբաստիան ունէր չորս գաւառ՝ Սեբաստիա, Շապին-Գարահիսար, Եւդոկիա (Թոխաթ) եւ Ամասիա, որոնք իրենց կարգին 28 գաւառներու բաժնուած էին:
Սեբաստիա նահանգին մէջ կար 4761 քաղաք եւ գիւղ:
Սեբաստիա նահանգը եղած է լեռնային: Արեւմուտքէն արեւելք կ’երկարին երեք լեռնաշղթաներ՝ Ջանիկի (հիւսիս), Հիւսիսային Տաւրոս (միջին մաս), եւ Ներքին Տաւրոս (Հարաւի մաս): Սեբաստիա նահանգի տարածքէն կը հոսին Հալիս, Իրիս եւ Գայլ խոշոր գետերը: Լիճերով համեստ է Սեբաստիան:
Սեբաստիա նահանգի տարածութիւնը հարուստ է հանածոներով (պղինձ, քարածուխ, մարմար եւ այլն): Կան հանքային զանազան աղբիւրներ (ջերմուկներ), որոնց մէջ ծանօթ է Ջերմաղբիւրը եւ Հաւազի ջերմուկը:
Պոլսոյ պատրիարքարանին տուեալներով՝ 1880-ականներուն Սեբաստիա նահանգին եւ Կեսարիայի մէջ կ’ապրէին 670 հազար հայեր:
Հայերը ընդհանրապէս զբաղած են հացահատիկի, բրինձի, ոսպի, սիսեռի, ծխախոտի մշակութեամբ, այգեգործութեամբ, մեղուաբուծութեամբ, գինեգործութեամբ, անասնապահութեամբ:
19-րդ դարու վերջաւորութեան Սեբաստիայի մէջ հիմնուած են արդիւնաբերական ձեռնարկութիւններ, գործուածքեղէնի, լուցկիի, կաշիի, երկաթեղէնի, գինիի գործարաններ, պղնձաձուլարաններ, ներկատուներ:
Քաղաքին արդիւնաբերութիւնը կեդրոնացած էր հայերուն ձեռքը:
Սեբաստիա նահանգին մէջ կային բազմաթիւ հայկական ճարտարապետական յուշարձաններ (բերդեր, վանքեր, եկեղեցիներ եւ այլն): 19-րդ դարու կէսէն հիմնուած էին մշակութային ընկերութիւններ՝ «Սենեքերիմեան», «Անձնուէր», «Լուսաբեր» եւ այլն: Նահանգին մէջ աշխուժացած էր հայկական կրթական, հասարակական եւ քաղաքական կեանքը:
Մեծ եղեռնի ժամանակ Սեբաստիա նահանգի հայութիւնը կոտորածի եւ բռնագաղթի ենթարկուեցաւ: Անոնց մեծամասնութիւնը ոչնչացան Տէր Զօրի ճանապարհին: Սեբաստիայի 418 հազար հաշուող հայութենէն փրկուեցաւ ընամէնը 16 հազարը: Անոնց մէկ մասը Առաջին համաշխարհային պատերազմէն ետք վերադարձան իրենց հայրենքը, սակայն հետագային գաղթեցին Հայաստան եւ այլ երկիրներ:
Ներկայիս Սեբաստիայի, Շապին-Գարահիսարի, Մարզուանի եւ այլ շրջաններու մէջ կ’ապրին հարիւրաւոր թրքախօս հայեր:
Առ ի գիտութիւն, Սեբաստիա նահանգին մէջ ծնած են՝
- Մխիթար Սեբաստացի – Մխիթարեան միաբանութեան հիմնադիր:
- Ուխտանէս Սեբաստացի – հայ պատմիչ:
- Սուրբ Բարսեղ – Սեբաստիայի եւ Փոքր Ասիայի եպիսկոպոս, դասուած է սուրբերու շարքին:
- Յովհաննէս Սեբաստացի – հայ պատմիչ:
- Սեբաստացի Մուրատ – հայ-ազատագրական շարժումի գործիչ, ֆետայի, Հայաստանի ազգային հերոս:
- Վարդան Շահպազ – հայ ազգային հերոս (1872-1959):
- Մարտիրոս Անանիկեան – ամերիկահայ յայտնի գրող, քաղաքական գործիչ եւ լեզուաբան (1875-1924):
- Փաուլ Պետուքեան – հայ դրամագէտ, հայկական դրամագիտութեան առաջատար վարպետ (1912-2001):
- Դանիէլ Վարուժան – հայ նշանաւոր բանաստեղծ (1884-1915):
- Գարեգին Ադամեան – հայ շարժանկարի վարպետ եւ նշանաւոր արուեստագէտ (1908-1980):
- Վահէ-Վահեան – հայ բանաստեղծ, գրող, հրապարակախօս եւ հասարակական գործիչ (1908-1998):
- Երուանդ Ամատունի – հայ նկարիչ (1902-1968):
- Արամ Զարդարեան – հայազգի, ամերիկեան աշխատաւորական շարժումի ղեկավար 1876 թ.:
- Յարութիւն Կալենց – հայ նկարիչ (1910-1967):
Արեւմտահայաստանի նահանգները – ԷՐԶՐՈՒՄ
Էրզրումի նահանգ, Էրզրումի Էյալեթ, Էրզրումի Վիլայեթ, Կարնոյ նահանգ, Արեւմտահայաստանի մէջ Օսմանեան կայսրութեան վարչատարածք:
Էրզրում նահանգը կազմաւորուած է 1514-1534 թուականներուն: 16-րդ դարու երկրորդ կէսին Երզնկայի նահանգը կցուած է Էրզրումի նահանգին: 18-րդ դարու երկրորդ կէսին անոր վրայ յառաջացած են կիսանկախ իշխանութիւններ: 16-րդ դարէն մինչեւ 20-րդ դարու սկիզբը Էրզրումի նահանգը կ’ընդգրկէր Բարձր Հայքի մեծ մասը եւ առանձին շրջաններ Տայքէն, Այրարատէն, Տուրուբերանէն, Աղձնիքէն եւ Փոքր Հայքէն:
Էրզրումի նահանգը հիւսիսէն սահմանակից էր Տրապիզոնին, հարաւէն՝ Տիարպեքիրին եւ Վանին, Արեւմուտքէն՝ Սեբաստիային, հիւսիս-արեւեքէն՝ Ախալցխայի եւ Կարսի նահագներուն, արեւելքէն՝ Իրանին:
Էրզրում նահանգի կլիման ընդհանրապէս ցրտաշունչ է:
Էրզրումը նշանաւոր է Բիւրակն (Պինկէօլ), Այծպտկունք, Գոհանամը, Տումլուն, Կոփ լեռներով: Էրզրումի ջրառատ լեռներէն սկիզբ կ’առնեն Արեւմտեան Եփրատը, Արեւելեան Եփրատը (Արածանի), Ճորոխ եւ Արաքս գետերը:
Էրզրումի Ալաշկերտ գաւառին մէջ կը գտնուի Գայլատու լիճը: Էրզրում քաղաքէն ոչ շատ հեռու՝ Արեւմտեան Եփրատէն յառաջացած ձկնառատ Ճահիճ լիճը:
19-րդ դարուն սկիզբը Էրզրումը ունէր 16 գաւառ՝ Էրզրում, Բաբերդ, Դերջան, Երզնկա, Կելկիթ (Գայլ գետ), Շապին-Գարահիսար, Քըղի, Սպեր, Թորթում, Վերին Բասեն, Ստորին Բասեն, Խնուս, Ալաշկերտ, Խամուր, Դիադին, Պայազետ:
Էրզրումի նահանգը այնքան մեծ էր, որ թուրքերը յաճախ «էրմենիստան» կ’անուանէին այս տարածութիւնը: Էրզրումի հայ բնակչութեան յարաբերութիւնը արհեստականօրէն նուազեցնելու միտումով սուլթանական կառավարութիւնը 19-րդ դարու 80-ական թուականներուն անջատած է հայաշատ Վանի նահանգը եւ Մուշի գաւառը: Այսուհանդերձ, 20-րդ դարուն սկիզբը նահանգը բաղկացած էր էրզրումի, Պայազետի եւ Երզնկայի ընդարձակ գաւառներէն:
Էրզրումը Արեւմտահայաստանի հայաշատ նահանգներէն էր: 19-րդ դարու առաջին քառորդին անոր հայաբնակ 14 քաղաքներուն (Էրզրում, Պայազետ, Շապին-Գարահիսար, Բաբերդ, Երզնկա, Սպեր, Դերջան, Քըղի, Հասանկալա, Կելկիթ, Թամզարա, Խորասան, Մժնկերտ) եւ մօտաւորապէս հազար գիւղերուն մէջ կ’ապրէին շուրջ 400 հազար հայեր:
Էրզրումցիները առեւտուրով եւ տարբեր արհեստներով կը զբաղէին: Հացահատիկի մշակութեամբ, անասնապահութեամբ, այգեգործութեամբ: Էրզրումի դաշտը նշանաւոր էր իր տասնեակ գիւղերով:
Պատմութեան մէջ կը յիշատակուին Էրզրումի դաշտի Հինձք գիւղի Սուրբ Աստուածածին, Մուտուրկու գիւղի Սուրբ Լուսաւորիչ եւ Խաչկավանքի համանուն վանքերը, Արաքս գետի վրայ կառուցուած Սուրբ Յովհաննէս (Ուչքիլիսա) վանքը:
Բոլորիդ ծանօթ է նաեւ հեթանոսական մեհեաններով եւ եկեղեցիներով հռչակուած Երզնկան:
Էրզրումի (Կարին) նահանգը կը կազմէ բռնագրաւուած Հայաստանի ամենէն ընդարձակ նահանգը, իր մշակութային ու հոգեւոր կեդրոններով եւ փառաւոր հարուստ անցեալով։
Պարբերաբար կրկնուող կոտորածներուն հետեւանքով՝ 20-րդ դարուն սկիզբը Էրզրում նահանգին մէջ մնացած էր 250 հազար հայ: Անոնց մեծամասնութիւնը 1915 Յունիս-Օգոստոս ամիսներուն բռնութեամբ տեղահանուելով կոտորուած է Էրզրում-Դերջան-Երզնկա-Կամախ ճանապարհին:
Արեւմտահայաստանի նահանգները – ՊԻԹԼԻՍ
Պիթլիսի նահանգ, Բաղեշի նահանգ – Օսմանեան կայսրութեան վարչատա-րածքային միաւոր Արեւմտահայաստանի մէջ՝ Պիթլիս (Բաղէշ) կեդրոնով:
Պիթլիսի նահանգը արեւելքէն սահմանակից է Վանին, հարաւէն եւ արեւմուտքէն Տիարպեքիրին, հիւսիսէն՝ Էրզրումի նահանգին:
Պիթլիսը մեր մնացեալ նահանգներուն նման տարբեր ժամանակաշրջաններու ընթացքին փոփոխութեան ենթարկուած է Օսմանեան իշխանութեան կողմէ: 1909-ին ան ունէր չորս գաւառ՝ Պիթլիս, Սղերդ, Մուշ եւ Գենջ:
Պիթլիսի նահանգը արեւելքէն-արեւմուտք կը հատէ Հայկական Տաւրոս լեռնաշղթան: Նահանգին հարաւային մասը աւելի լեռնային է, քան հիւսիսային շրջանները: Այդ լեռնային շրջաններուն մէջ կը գտնուին Նեմրութի (3050 մ.), Մարութասարի (2967 մ.), Անդոկի (2940 մ.), Պլեջանի (2950 մ.), Սիմսարի (2685 մ.) եւ Հաւատամքի (2532 մ.) լեռնագագաթները:
Պիթլիսի նահանգի տարածութեան մէջ կը հոսին Արածանի եւ Տիգրիս գետերը՝ իրենց բազմաթիւ վտակներով: Պիթլիս ծանօթ է իր քաղցրահամ լճակներով՝ Խաչ (Խաչլի), Նազիկ (Նազուկ) եւ Նեմրութ:
Պիթլիսի երկրագործական կեդրոններ էին Մուշի, Պուլանըխի (Հարքի), Մանազկերտի եւ Խլաթի արգաւանդ դաշտերը:
Պիթլիս հարուստ եղած է երկաթի (Սասունի եւ այլ լեռնային շրջաններու մէջ), ոսկիի (Սասուն եւ Շիրվան), արծաթի (Սիմսար եւ Մոտկան) պղինձի, կապարի (Շիրվան) քարածուխի (Պիթլիս, Մուշ) աղի (Սղերդ) հանքերով, զանազան ջերմուկներով:
Պիթլիսի նահանգը Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրէին ունէր մօտաւորապէս 500 հազար բնակչութիւն: Պոլսոյ Հայոց պատրարքարանին տուեալներով, Պիթլիս նահանգին մէջ 1914-ի տուեալներով կ’ապրէր մօտ 240 հազար հայ:
Պիթլիսցի հայերը ընդհանրապէս կ’ապրէին հացահատիկի մշակութեամբ, այգեգործութեամբ, մեղուաբուծութեամբ, որոշ վայրերու մէջ՝ նաեւ ծխախոտագործութեամբ, բամպակագործութեամբ, իսկ լեռնային շրջաններու մէջ՝ անասնապահութեամբ:
Պիթլիսցիները շնորհալի արհեստաւորներ եւ առեւտրականներ էին: Պիթլիս եւ Սղերթ գաւառներուն մէջ զարգացած էր մանածագործութիւնը եւ կահոյ-քագործութիւնը: Մեծ համբաւ ունէին Մուշ քաղաքի բրուտները, զինագործները, կաշեգործները, Ոզմ գիւղի ջուլհակները, Սպակերտի սալագործները, Խուլթիկի բրուտները, Տալւորիկի դարբինները (երկաթագործ), լճափնեայ գիւղերուն նաւավարներն ու ձկնորսները:
Պիթլիս նահանգին մէջ կ’ապրէին թուրքեր, քիւրտեր եւ ասորիներ:
Աւելորդ է ըսել, որ Պիթլիսի բնակչութիւնը Մեծ եղեռնի ժամանակ ենթարկուեցաւ կոտորածներու:
1927-ի տուեալներով՝ Պիթլիսի նահանգի տարածութեան մէջ մնացած էին քանի մը հարիւր հայեր:
Պիթլիսէն սերած են Ուիլիամ Սարոյեանի ծնողները։ Պիթլիս-Բաղեշի մէջ ծնած է հայ դերասանուհի Զապէլը՝ Մարիամ Քնորոկովան (1858-1926):
Արեւմտահայաստանի նահանգները – ՎԱՆ
Վանի նահանգ, Վանի վիլայեթ, Վանի էլայեթ, Օսմանեան կայսրութեան վարչատարածքային միաւոր Արեւմտահայաստանի մէջ՝ Վան կեդրոնով: Իբրեւ նահանգ կազմաւորուած է 1548-ին: Ընդգրկած է Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի հիմնական Մոկք, Կորճայք եւ Տուրուբերան նահանգներու առանձին մասերը:
Վան նահանգի տարածքին 19-րդ դարուն գոյութիւն ունեցած են քրտական կիսանկախ եւ հայկական ինքնավար իշխանութիւններ: Մինչեւ Առաջին համաշխարհային պատերազմը վարչական բազմաթիւ բաժանումներու ենթարկուած է Վանի նահանգը:
Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեակին ան բառնուած էր երկու գաւառի՝ Վան եւ Հաքար: Վանը հիւսիւսէն սահմանակից էր Էրզրումին, արեւմուտքէն՝ Պիթլիսին եւ Տիարպեքիրին, հարաւէն՝ Մուսուլի նահանգներուն, արեւելքէն՝ Պարսկաստանին:
Անոր տարածութեան մէջ կը գտնուէին Սիփան (4434 մ.), Ջիլոն (4168), Առնոս (3550 մ.), Թոնդրակ (3548 մ.), Արտոս (3475 մ.) եւ Վարագ (3250 մ.) լեռնագագաթները:
Վան նահանգէն կը հոսին Աղի (Ջիլանաձոր), Արեւելեան Տիգրիս կամ Ջերմ, Արճէշ, Արճիշակ, Բերկրի, Արեւելեան Խաբուր, Հայոց ձոր (խոշափ), Կոտոր (Կուտուր), Մարմետ, Մեծ Զաբ գետերը:
Վանայ Լիճէն բացի Վանի մէջ կան շարք մը լճակներ, որոնց մէջ նշանաւոր են Արճակը, Աղգէօլը, Առենը, Քեշիշգէօլը եւ այլն:
Վան նահանգը հարուստ եղած է հանածոներով՝ երկաթ, կապար, պղինձ, ոսկի, արծաթ, զառիկ, քարածուխ, աղ, նաւթ եւ այլն: Նահանգին արեւմտեան մասը հարուստ էր անտառներով՝ Գյաւաշը, Կարճկանը, Շատախը:
Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրէին Վան նահանգին մէջ բնակած է 485 հազար մարդ (հայ, քիւրտ, ասորի, եզտի, հրեայ, կովկասեան լեռնականներ, գնչու եւ այլն): Հակառակ թրքական կոտորածներուն՝ հայերը կազմած են ամենամեծ թիւը՝ 210 հազար:
1927-ին կատարուած թրքական մարդահամարի մը համաձայն՝ Վանի տարածքին այլեւս հայեր չկային:
Վան նահանգի մէջ ծնած են հայ գրականութեան, արուեստի, գիտութեան եւ հասարակական- քաղաքական բնագաւաի բազմաիւ երախտաւորներ՝
- Գէորգ Արծրունի (1771-1830), մշակութային գործիչ:
- Երեմիա Արծրունի (1804-1877), ռուսական բանակի գնդապետ:
- Յովհան Միրզայեան Վանանդեցի (1772-1840), բանաստեղծ:
- Մկրտիչ Խրիմեան (Խրիմեան Հայրիկ, 1820-1907), Հայոց կաթողիկոս, հասարակական գործիչ, գրող:
- Տիգրան Ամիրխանեան (1835-1897), թատերագէտ, մանկավարժ:
- Գարեգին Սրվանձտեանց (1840-1892), ազգագրագէտ, գրող:
- Արսէն Թոխմախեան (1843-1892), յեղափոխական, հասարակական գործիչ եւ գրող:
- Խաչատուր Սուրէնեան (1848-1896), մանկավարժ, բանաստեղծ:
- Մկրտիչ Աւետիսեան (Թերլեմեզեան, 1864-1896), ազատագրական շարժումի գործիչ:
- Փանոս Թերլեմեզեան (1865-1941), ՀԽՍՀ ժողովրդական նկարիչ:
- Վրթանէս Փափազեան (1866-1920), գրող:
- Արմենակ Եկարեան (1870-1925), հայ ազգային-ազատագրական պայքարի քաջամարտիկ:
- Վրթանէս Ախիկեան (1872-1936), նկարիչ, ՀԽՍՀ արուեստի վաստակաւոր գործիչ:
- Աւետիս Թերզիպաշեան (1873–1950), կուսակցական գործիչ, գրող:
- Յովհաննէս Յակոբեան (1876-1937), պատմաբան, փրոֆեսոր:
- Հայկ Պադիկեան (1876–1950), հայազգի ամերիկեան քանդակագործ:
- Արտակ Դարբինեան (1878-1950), հրապարակախօս, հասարակական գործիչ:
- Տիգրան Նալպանտեան (1878– 1954), երգիչ:
- Արամ Թորոսեան (1884–1941), ամերիկահայ ճարտարապետ ու գրականագէտ:
- Լեռ Կամսար (Արամ Թովմասեան, 1888-1965), գրող, երգիծաբան:
- Հրանտ Գալիկեան (1889-1938), հասարակական գործիչ, իրաւաբան:
- Տիգրան Ջրբաշեան (1889–1937), մանկավարժ, երկրաբան, փրոֆեսոր:
- Ղեւոնդ Փիրղալեմեան (1830-1891), գրող, բանասէր:
- Ազատ Վշտունին (1894-1958), բանաստեղծ:
- Աղասի Խանջեան (1901-1936), կուսակցական, պետական գործիչ:
- Վարազդատ Յարութիւնեան (1909-2008), ճարտարապետ, փրոֆեսոր:
- Գուրգէն Մահարի (1903-1969), գրող:
- Վահրամ Ալազան (Գաբուզեան, 1903–1966), գրող:
- Վարդան Աճեմեան (1905-1977), ԽՍՀՄ ժողովրդական արտիստ, թատերագէտ, բեմադրիչ: