«ՄԵԴԻԱՄԱՔՍ»Ի ԶՐՈՅՑԸ ԼԵԶՈՒԻ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ՏՆՕՐԷՆ ՎԻԿՏՈՐ ԿԱՏՎԱԼԵԱՆԻ ՀԵՏ
ՄԱՐԻ ԹԱՐԵԱՆ
Սփիւռքի նախարարութեան նախաձեռնութեամբ, Երեւանում, Յուլիսի 29-30ն անցկացուեց «Արեւմտահայերէնի եւ արեւելահայերէնի մերձեցման խնդիրներ» համաժողովը, որին աջակցել է ՀՀ ԳԱԱ Հ. Աճառեանի անուան լեզուի ինստիտուտը:
Համաժողովին առաջարկուել է երեք յանձնախումբ ստեղծել, որոնք կը զբաղուեն արեւմտահայերէնի պահպանութեան, լեզուի երկու ճիւղերի մերձեցման ուղիների որոնմամբ եւ միասնական ուղղագրութեան անցնելու հարցերով: Յանձնախմբերում կ՛ընդգրկուեն հայաստանեան եւ Սփիւռքի մտաւորականներ: Այդ յանձնախմբերի ստացած արդիւնքները կ՛ամփոփուեն եւ կը քննարկուեն առնուազն 6 ամիսը մէկ:
Համաժողովի արդիւնքների եւ հայոց լեզուի շուրջ առկայ խնդիրների վերաբերեալ «Մեդիամաքս»ը զրուցել է Լեզուի ինստիտուտի տնօրէն Վիկտոր Կատվալեանի հետ:
ԱՐԵՒՄՏԱՀԱՅԵՐԷՆԻ ՊԱՀՊԱՆՈՒԹԻՒՆ
Արդէն 100 տարի է, որ արեւմտահայերէնը իր բնականոն զարգացման հնարաւորութիւնը չունի: Ցեղասպանութեան հետեւանքով հայերէնի այս ճիւղն օգտագործողները, այդ թւում՝ գրողները, սպաննուեցին կամ հայրենազուրկ դարձան՝ իրենց հետ տանելով արեւմտահայերէնը: Լեզուի այս ճիւղը սկսեց կիրառուել Սփիւռքում, որը մէկ միասնական տարածք չէ, ինչի հետեւանքով արեւմտահայերէնը ծուէն-ծուէն եղած է գործառւում, չի կարողանում միասնական զարգացում ունենալ:
Նոր պայմանները թելադրում են, որ Սփիւռքում ապրող հայ երիտասարդները աւելի շատ մղուեն օտար լեզուով կրթութեան եւ շփման: Արեւմտահայերէնը դարձել է երկրորդական խնդիր, ուստի դրա պահպանումը գնալով հրատապ է դառնում:
Ճիշդ է, տեղի կազմակերպութիւններն ու նախարարութիւնը տարբեր ծրագրեր են իրականացնում, բայց այդ ամէնը չեն կարող դիմագրաւել նահանջին:
Համաժողովի բոլոր մասնակիցները համակարծիք էին, որ արեւմտահայերէնի պահպանութեան միակ ուղին Հայաստանում գործածութեան եւ տարածման հնարաւորութիւններ ստեղծելն է:
Հայաստանի Հանրապետութիւնում պետական լեզուն հայերէնն է, որը միայն գրական արեւելահայերէնը չէ: Արեւելահայերէնի եւ արեւմտահայերէնի, բարբառների ամբողջութիւնն է մեր պետական լեզուն: Այսինքն, իրաւական բոլոր հիմքերը կան արեւմտահայերէնը գործածութեան մէջ դնելու համար: Պետական լեզուի բոլոր գործառոյթները պէտք է դրուեն նաեւ դրա վրայ: Թերեւս, այդ ուղիով հնարաւոր կը լինի այն տարածել Հայաստանում, ինչը կը նշանակի նորմալ կիրառում եւ զարգացում, եւ այստեղից աւիւն կը գնայ Սփիւռք:
Առաջարկ եղաւ Հայաստանում արեւմտահայերէնով բուհ ստեղծել, որտեղ տարբեր մասնագիտութիւնների գծով ուսուցումը կը լինի արեւմտահայերէնով: Դա կը նպաստի, որպէսզի արեւմտահայերէնը դառնայ բարձրագոյն կրթութեան, գիտութեան լեզու:
ԱՐԵՒՄՏԱՀԱՅԵՐԷՆԻ ԵՒ ԱՐԵՒԵԼԱՀԱՅԵՐԷՆԻ ՄԵՐՁԵՑՄԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ
Հայերէնը միասնական լեզու է, երկու ճիւղերը պէտք է մէկ միասնութիւն ընկալուեն եւ միաժամանակ զարգացում ապահովուի: Իրարից հեռացումը կամ նահանջը յղի է մի շարք վտանգներով, այդ թւում՝ ազգային ինքնագիտակցութեան կորստով:
Այս երկու ճիւղերի միջեւ կամուրջներ ձգելու խնդիր կայ: Անհնար է, որ այս երկուսը միաձուլուեն եւ նոր գրական հայերէն ստացուի: Կարծիք կայ, որ պէտք է երկուսի համընթաց զարգացում ապահովել, փոխներթափանցումներ կատարել, որպէսզի երկու ճիւղերը փոխադարձաբար հարստացնեն իրար: Այսպէս մտածում էին դեռեւս 20րդ դարի սկզբին: Այն ժամանակ մտաւորականներն ասում էին, որ հայերէնի երկու ճիւղերի առկայութիւնը լեզուական հարստութիւն է, երկուսն էլ պէտք է զարգացնել, բայց չձուլել:
Ինչ վերաբերում է քերականական փոխներթափանցումներին, ապա դրանք չեն էլ կարող լինել, քերականութիւն հնարաւոր չէ ստեղծել եւ պարտադրել:
Հիմնականում խօսքը բառապաշարային փոխներթափանցման, միասնական տերմինային համակարգի ստեղծման եւ զարգացման մասին է: Իսկ նոր ստեղծուող տերմինները կարող են երկուսի համար ընդհանուր լինել:
ՄԻԱՍՆԱԿԱՆ ՈՒՂՂԱԳՐՈՒԹԻՒՆ
Անհեթեթութիւն է, երբ մի լեզու ունի երկու ուղղագրութիւն: Տարբեր ուղղագրութիւններ ունենալը ազգի պառակտման կարող է բերել: Համաժողովին չի առաջարկուել միանգամից դասական կամ գրական հայերէնի ուղղագրութիւնն ընդունել: Առաջարկուեց ստեղծել յանձնախումբ, որը կը դիտարկի ուղղագրութեան ամբողջ պատմութիւնը, երկուսի առաւելութիւնները: Թերեւս, դասականի հիմքի վրայ կը մշակուի նոր ուղղագրութիւն: Այդ տարբերակը պէտք է լայն քննարկման դրուի, որից յետոյ ե՛ւ Հայաստանում, ե՛ւ Սփիւռքում աստիճանաբար կ՛անցնենք միասնական ուղղագրութեան: Այդ հարցը չի կարելի թողել սերունդներին:
Մենք ունենք դասական ուղղագրութիւն, որն իր մէջ հսկայական գիտելիքներ եւ լեզուի պատմութիւն է պարունակում: Ինչո՞ւ պէտք է հրաժարուենք այդ գիտելիքներից, ինչ է թէ նոր ուղղագրութիւնը հեշտ է: Չէ՞ որ գիտելիքը երբեք էլ հեշտ չէ, չպէտք է գնալ հեշտի, մակերեսայինի հետեւից: Պէտք է ուղղակի քննարկումներ կազմակերպել, լսել բոլոր կողմերի առաջարկները, փաթեթ պատրաստել եւ յանգել այնպիսի եզրակացութեան, որ կը բաւարարի բոլորին: Սա միանգամեայ հրամանագրով լուծելու հարց չէ եւ աստիճանաբար պէտք է արուի:
Հասարակութեանը պէտք է բացատրել՝ ինչի համար է դա արւում, ներկայացնել հետեւանքները: Սովետական տարիներից մնացած վախ կայ դասական ուղղագրութեան հանդէպ, բայց դա ինձ համար անհասկանալի է: Այդ կարծրացած մտածելակերպը մնացել է՝ առանց հարցին բոլոր կողմերից մօտենալու: Երկու հակամարտ կողմեր են ձեւաւորուել, որոնց պէտք է հաշտեցնել: Ե՛ւ դասական, ե՛ւ գրական ուղղագրութիւնները մեր լեզուի արժէքներն են, մեր մշակոյթն են, պէտք է այնպէս անել, որ այդ երկուսի խառնուրդով միասնական ուղղագրութիւն ունենանք: Լաւ է այն ուղղագրութիւնը, որը ոչ թէ ուղիղ ձեւով ներկայացնում է արտասանութիւնը, այլ այն, որը գիտելիք է պարունակում: Այս նոր ուղղագրութիւնն իրականում հետընթաց էր, որը տանում էր «ինչպէս խօսում ենք, այնպէս գրենք» տարբերակին:
Հասարակութիւնը պէտք է իմանայ նաեւ, որ անցումը միանգամից չի լինելու: Հնարաւոր է դպրոցում զուգահեռաբար անցնեն երկու ուղղագրութիւններն էլ, ապա սահուն անցում կատարուի ստեղծուելիք միասնականին:
Արհեստածին պատկերացում է այն, որ եթէ ուղղագրութիւնը փոխենք, բոլորը կը դառնան անգրագէտ: Դպրոցում երեխային ինչ սովորեցնում ես, այն էլ սովորում է:
ՀԱՅԵՐԷՆԻ ԲԱՐՁՐԱԳՈՅՆ ԽՈՐՀՈՒՐԴ ՍՏԵՂԾԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
Խորհրդային տարիներին կառավարութեանը կից Տերմինաբանական կոմիտէ ունէինք, ապա այն մտել է Լեզուի տեսչութեան կազմ եւ վերանուանուել՝ Հայերէնի բարձրագոյն խորհուրդ: Փորձը ցոյց է տուել, որ այդ համակարգում այն չի կարող աշխատել, մարել է: Այժմ ջանքեր ենք գործադրում այդ խորհուրդը ստեղծելու ուղղութեամբ, որը կը զբաղուի նորմերի կանոնակարգմամբ: Լեզուական բարձրագոյն մարմինը կը գտնի ճիշդ տարբերակները եւ կ՛առաջարկի հանրութեանը: Այս խորհուրդը կարող է ուղղորդել գրական հայերէնի յետագայ զարգացումը, այժմ դրա կարիքը շատ մեծ է: Լեզուն որոշ իմաստով անկառավարելի վիճակում է, իսկ այդ խորհուրդը կարող է հարցերը լուծել:
Ուզում եմ նաեւ նշել, որ լեզուն ազգի համար շատ կարեւոր է: Եթէ չկայ լեզուական միասնութիւն, ազգային միասնութիւն լինել չի կարող: Պէտք է մի կողմ թողնել սեփական յաւակնութիւնները եւ միայն այն մեկնակէտից ելնել, որ պէտք է լեզուի միջոցով պահպանել ազգի միասնականութիւնը: Պէտք է ամբողջ հասարակութիւնն ու պետական համակարգը նախանձախնդիր լինեն գրական հայերէնի անաղարտութեան պահպանութեան հարցում: