Տոքթ. Արմենակ Եղիայեան
***Հայր-ծնող, մեծհայր-մեծծնող…
—Հայր եւ մայր բառերը այնքան հին են, որքան հայերէնն է, քանի մեր լեզուն այս երկուքը ժառանգեց հնդեւրոպական մայր լեզուէն: Սակայն նոյնը չենք կրնար ըսել ծնող-ին համար, որ նոր է. ան գոյութիւն չունի «Նոր հայկազեան»-ի մէջ, այլ խօսքով՝ գրաբարը եւ մեր հին մատենագիրները չէին ճանչնար ծնող-ը: Զայն չունէր միջին հայերէնը եւս: 19-րդ դարու բոլորովին վերջերն է, որ կը գտնենք ծնող, որ յառաջացած է ֆրանսերէն parent (լատ. parens) բառի հետեւողութեամբ: Parere լատիներէն կը նշանակէ ծնանիլ, ծնունդ տալ:
Հարցը, որ կը ծագի հետեւեալն է. իմաստ կամ գոյութեան իրաւունք ունի՞ «մեծ ծնող», աւելի ճիշդը՝ «մեծծնող» հասկացութիւն մը,– կը կարծեմ թէ ո՛չ: Որովհետեւ մարդ չի կրնար ունենալ մէկէ աւելի ծնող՝ մեծը եւ պզտիկը, այլ կ’ունենայ միայն մէկը՝ իր անմիջական հայրը եւ անմիջական մայրը. այս վերջիններուն հայրերն ու մայրերը իր ծնողները՝ իրեն ծնունդ տուողները չեն: Ուրեմն, եթէ ըմբռնելի ու թոյլատրելի է հայր եւ մեծհայր, նաեւ՝ մայր եւ մեծմայր[1] երկուութիւնը, ապա ըմբռնելի չէ ծնող եւ մեծծնող երկուութիւնը:
Ահա այս տրամաբանութեամբ ալ, կը կարծեմ, մեր բառարաններէն ոչ մէկը «մեծծնող» դրած է, նոյնիսկ հոն, ուր տեղ գտած են մեծհայր-մեծմայր[2] եզրերը: Այս պատճառով ալ մեր վերջին մրցոյթին մէջ սխալ նկատած էինք «մեծ ծնողներ»-ը:
Հօր կամ մօր հայրը պատմականօրէն կոչուած է պապ կամ հաւ, իսկ ասոնց մայրը՝ մամ, հանի եւ տատ, որոնք շատ խոր արմատ ունեցող բառեր են:
Աւանդութիւնը այսպէս ըլլալով հանդերձ, լեզուական ներկայ իրադրութիւնը տարբեր է. արեւմտահայերուս համար պապ(ի) եւ մամ(ի) եզրերը այլեւս հօրը կամ մօրը հայրը կամ մայրը չեն նշանակեր, այլ փաղաքշական կոչականն են հայր եւ մայր հասկացութեանց:
—Պա՛պ(ի), հետդ պիտի գամ:
—Մա՛մ(ի), կերկաուրը պատրա՞ստ է:
Արեւմտահայուն համար կան մեծհայր եւ մեծմայր:
Իսկ ինչպէ՞ս պիտի կոչենք ասոնցմէ անդին ու մինչեւ հեռաւորագոյն սերունդները,– պարզ է, պիտի կոչենք նախնի, նախնիք կամ նախնիներ:
Հիմա, եթէ մէկնումէկը կ’ուզէ վեադառնալ պապ-ին, մամ-ին ու տատ-ին,– անշուշտ ազատ է, անպատեհութիւն չկայ. լեզուն տակաւին կ’ընդունի նման հնաբանութիւններ : Իսկ հաւ-ին ու հանի-ին այլեւս վերադարձ կարելի չէ, իրապաշտ չէ. ասոնք մեզի համար կորսուած ու շարքէ դուրս եկած եզրեր են, որոնք հաւանաբար ժամանակ մը ապրին բառարանային կեանքով, սակայն կենդանի արեւմտահայերէնին մէջ այլեւս տեղ չունին:
***Երախայ-երեխայ
—Ասոնք հաւասարապէս կիրարկուած են վաղ անցեալին եւ հաւասարապէս նշանակած են մանուկ՝ անխօս նորածինէն մինչեւ պատանութիւն, նաեւ՝ տղայամիտ, մանկամիտ չափահաս: Քրիտոնէութեան հաստատումով՝ երախայ դարձած է երկիմաստ եւ սկսած է նշանակել նաեւ անկնունք, անկնիք, չմկրտուած:
Ըստ Աճառեանի՝ գոյութիւն ունեցած է միայն մէկ բառ՝ երախայ, որ կրած է վերոնշեալ զոյգ նշանակութիւնները: Գրչագրական վրէպով միայն գրուած է նաեւ երեխայ[3]:
Այս խորապատկերին վրայ արեւմտահայ բառարանագիրները տուած են հետեւեալ մեկնութիւնները.
—Գայայեան՝ «երախայ–նորածին, մանկիկ, տղայ»:
Չունի «երեխայ», չէ տուած ուրիշ նշանակութիւն եւս:
—Ճիզմեճեան՝ «երախայ–նոր ծնած անխօս մանուկ, անկնունք»:
Չունի «երեխայ»:
—Տէր Խաչատուրեան՝ «երախայ–նոր ծնած անխօս մանուկ, չմկրտուած»:
Չունի «երեխայ»:
—Կռանեան՝ «Երախայ–տե՛ս երեխայ»:
«Երեխայ –նորածին մանկիկ, մկրտութեան թեկնածու»:
Ուրեմն՝ առաջին երեքը բոլորովին ուրացած են երեխայ-ի գոյութիւնը՝ երկիմաստ նկատելով երախայ-ն, մինչ չորրորդը ուրացած է երախայ-ն եւ ընդունած է երկիմաստ երեխայ-ն: Ուրեմն չորսն ալ մէկ բառի մէջ կը տեսնեն երկու տարբեր նշանակութիւններ:
Միւս կողմէ՝ միօրինակութենէ հեռու եւ իրարու հակադրուած են այս չորսը:
Աւելի հետեւողական են, սակայն, մեր գրողները:
* * *
Արդարեւ, անոնք ողջամիտ գտնուած են եւ ձեռնհասութեամբ տնտեսած են այս զոյգ եզրերը՝ նպատակասլացօրէն պահելով երկուքն ալ: Այսպէս՝ երախայ կոչուած է անկնունք անձը՝ ի՛նչ տարիք ալ ունենանյ ան, իսկ երեխայ՝ նորածինէն մինչեւ պատանեկան տարիքը հասածներըը, ինչպէս նաեւ տղայամիտ չափահասը:
Շատ հաւասարակշռուած եւ ճիշդ լուծում մըն է տրուածը, ուր հաւասարապէս պահուած են վաղեմի զոյգ եզրերը, որոնցմէ իւրաքանչիւրին յատկացուած է յստակ ու դիւրին զանազանելի նշանակութիւն, որու իւրացումն ու ուսուցումը ոչ մէկ դժուարութիւն կը յարուցեն: Կը մնայ, որ մեր բառարանները սրբագրուին այս կիրարկութեանց հետեւողութեամբ:
Ծանօթ.—Բաւական հետաքրքրական կացութիւն կը տիրէ արեւելահայերէնի մէջ:
—Մալխասաեան դուրս կը ձգէ երախայ ձեւը, կ’ընդունի միայն երեխայ, որ է՝ ա) դեռ չմկրտուած, բ) փոքր տարիքի տղայ կամ աղջիկ, գ) տղայամիտ չափահաս, դ) որեւէ տարիքի զաւակ՝ յաչս ծնողներուն:
—Ակադեմիայի քառահատորը եւ Աղայեան չունին Մալխասեանի թիւ 1-ը, մնացեալ նշանակութիւններուն համար համահունչ են անոր: Այս սահմանափակումը հետեւանք է խորհրդային բարքերու թելադրանքին, մինչ Մալխասեան Գէորրգեան ճեմարանի սան էր, հետագային՝ դասախօս: Ան այլապէս ալ շատ լայն տեղ տուած է քրիստոնէութենէ թելադրուող շատ ճոխ բառամթերքի մը, որուն անծանօթ էին խորհրդային բառարանագիրները:
* * *
Մրցոյթ 11. Վերաշարադրել հետեւեալները՝ ջնջելով աւելորդը.
***Հաւանեցայ այն առաջարկին, որ մարզպետի հեռացման իրողութիւնն էր:
—Հաւանեցայ այն առաջարկին, որ մարզպետի հեռացումն էր:
(Ընդունելի է՝ «Հաւանեցայ մարզպետի հեռացումին»)
***Անոնց կրտսերը դպրաց դասի լաւագոյն ձայնը ունեցող մանչը կը նկատուի:
—Անոնց կրտսերը դպրաց դասի լաւագոյն ձայնը ունեցողը կը նկատուի:
***Երկու տարի ետք լոյսի բարիքին կ’ընծայէ իր երկրորդ ժողովածուն:
—Երկու տարի ետք լոյս կ’ընծայէ իր երկրորդ ժողովածուն:
***Երեք տղաքը հաւասարաչափ պիտի ժառանգէին իրենց հօրը ձգած թողօնը:
—Երեք տղաքը հաւասարաչափ պիտի ժառանգէին հօրը թողօնը:
***Արահետին մէջ յանկարծ երեւցաւ Սոնայի դեղնագոյն լաչակը:
—Արահետին մէջ յանկարծ երեւցաւ Սոնայի դեղին լաչակը:
* * *
Ճիշդ պատասխանած են՝ Սեպուհ Պալեան (6), Ցոլակ Ապտալեան (4), Շաքէ Մանկասարեան-Գրոկան(4), Արմենակ Աւագեան (6), Յովիկ Աթոքեան (8), Մանուէլ Ֆարաճեան(9), Արա Նահապետեան (9), Հայկ Իւթիւճեան(8), Համբարձում Յարթունեան(2), Արմէն Պաղտոյեան (6), Լեւոն Շառոյեան(9), Եփրեմ Թոքճեան (10), Պերճ տէր Սահակեան (6) * * *
Մրցոյթ 12. Փորձէ վերաշարադրել հետեւեալները.
***Յաջորդ շաբաթ Գերմանիա նոր ծրագիր մը պիտի ներկայացնէ:
***Կը փորձէ ամէն գնով խոչընդոտել Ցեղասպանութեան ճանաչումի հարցը:
***Ան բացատրեց այն մասին, թէ ինչպէս կրնայինք կանխել աղէտը:
*** Միջազգային ընտանիքը միլիառաւոր դոլարի օգնութեամբ նպաստեց:
***Մենք այսօր կը պայքարինք ոչ այնքան ներկայ, այլեւ ապագայ սերուներու իրաւունքի ձեռքբերումին հեռանկարով:
[email protected] Արմենակ Եղիայեան
[1] Արեւելահայերէնը մեծհայր եւ մեծմայր չունի:
[2] Ասոնք պէտք է համադիր գրուին. սխալ է՝ մեծ հայր եւ մեծ մայր ուղղագրութիւնը:
[3] «Նոր հայկազեան» աւելի հակամէտ է ա/ե լծորդութիւն տեսնելու ասոնց մէջ, ինչպէս են նաեւ՝ արագ-երագ, աղտիւր-եղտիւր, առասան-երասան, փարիսացի-փարիսեցի, Արաքս-Երասխ եւ այլն: