«Ազատութիւն».- Դադիվանքի միջնակարգ դպրոցը կրակի մէջ է. այնտեղ 22 աշակերտ կ՚ուսանէր՝ վերաբնակեցուած ընտանիքներու երախաները. դպրոցի շէնքը կրակի տուաւ նոյնինքն տնօրէն Մովսէս Կիրակոսեան՝ իր տունն ու դպրոցը նոյն լուցկիով վառեց ու հեռացաւ:
“Պոստերից իջաւ ու վառեց տունը գնաց, դպրոցն էլ”,– կ՚ըսէ ուսուցչուհի Կարինէ Գրիգորեան:
Մէկ անկիւն հաւաքած են բոլոր տետրակները, մատեանները ու ամէն ինչ այրած, որ աշակերտներու հայկական անուն-մականունները Ազէրպայճանցիներու ձեռքը չիյնան։
Կարինէ Գրիգորեան ուսուցչուհի էր Դադիվանքի միջնակարգ դպրոցին մէջ, կը յիշէ թէ ի՜նչ դժուարութեամբ 21 տարի առաջ իր կեսուրը հիմնադրած էր վարժարանը:
“Գոյքը էս կողմից էն կողմից հայթայթելով, Հայաստանի դպրոցների մնացած ոչ պիտանի գոյքով, ոչ շատ բարենպաստ պայմաններում դպրոց ենք բացել ու աշակերտներին կրթել, դաստիարակել ենք”,– կը պատմէ Գրիգորեան:
Դադիվանք գիւղին մէջ հաստատուած են՝ երբ ո՛չ հոսանք կար, ո՛չ կազ, ո՛չ հեռախօսակապ, շտապ օգնութեան կառքն անգամ չէր հասներ հոն։ Այդ դժուար տարիներուն դիմացած են, բայց ըստ երեւոյթին հիմա դժուար է դիմանալ:
“Մեր էրեխեքը ստեղ սահմանապահներ են եղել, նրանք չեն ունեցել մանկութիւն, դաժան կեանքով են ապրել սարերի մէջ, որպէսզի հայ հողը, եկեղեցին մնար, բայց ինչ արին։ Ես չեմ կարա ասեմ ինչ արին, վաճառեցին, դաւաճանեցին, ինչ արին։ Մենք հլը ուշքի չենք եկել, չգիտենք ինչ է կատարւում։ Էս հողն արիւնով ծածկուած հող ա, ոնց կարա Թուրքը ստեղ ապրի”,– կը շարունակէ Գրիգորեան:
Անոր ամուսինը արդէն անուադողերը պատրաստած ու իր որդիի տունը փոխադրած է՝ ամէն ինչ պիտի վառէ ու մեկնի:
Գիւղի ցաւը վանական համալիրն է՝ Դադիվանք գիւղին մէջ կրակի բերանն ինկած տուները շատ-շատ են. այս ալ Բադալեաններու տունը՝ արդէն հեռացած են. բակին մէջ տարածուած է հոնի օղիի համար ամբարուած հոնը, որ չեն հասցուցած թորել…:
“13 երեխայ ունի ու 9 տղայ են։ Բոլորը պոստերը, 14 օրը մէկ պոստերը փոխում էին եղբայրներով”,– կը պատմէ գիւղացիներէն մէկը։
Գիւղի գերեզմանոցէն Բադալեանները հանած–տարած են նաեւ
իրենց 15-ամեայ զաւկին դագաղը…
Գիւղի գերեզմանոցէն Բադալեանները հանած-տարած են նաեւ իրենց 15-ամեայ զաւկին դագաղը, շիրիմի վարդերը մնացած են շքեղ ծաղկած. որքան ալ պատմեն դադիվանքցիները՝ նորէն կը վերադառնան վանքին. «Եկեղեցին մեծ ցաւ ա մեզ համար»։
Դադիվանքի՝ վանական համալիրի ամբողջ տարածքին հրաժեշտի փոքրիկ արարողութիւններ տեղի կ՚ունենան. մէկը հող կը լեցնէ տոպրակին մէջ, միւսը նստած կը հեկեկայ…: Կան մարդիկ, որ Դադիվանք հասած են մկրտուելու. երկար շարքեր կան նշանտուքի ու պսակի համար:
Արուեստագէտները 9-րդ դարու այս բացառիկ համալիրի գրառումները կը փորձեն յատուկ դաջուածքով կրկնօրինակել, պատճէնահանել զարդաքանդակները, բոլորը կը փորձեն հասցնել… քանի 15 Նոյեմբերին (թէեւ աւելի ուշ՝ 10 օր երկարաձգուեցաւ այդ պայմանաժամը) Քարվաճառի շրջանը կը յանձնուի Ազէրպայճանին։ Դադիվանքը Քարվաճառի շրջանին մէջ կը գտնուի:
Դադիվանքի վանահայրը հրաժեշտ կու տայ զանգակատան ներքեւը 800 տարի առաջ զետեղուած ասեղնագործ երկու խաչքարերուն: Անոնք պէտք է տեղափոխուին Մայր Աթոռ.- “Աղօթենք, որ չպատժուենք՝ 800 տարի անց գանձերը տեղաշարժելու համար”,– կ՚ըսէ քահանան:
“Այս խաչքարերն այսպէս չէին, մուրի մէջ էին, կեղտի մեջ էին, 70 տարի գերութեան մէջ էին, ես եմ լուացել”,– կը շարունակէ Դադիվանքի վանահայր տէր Յովհաննէսը:
“Այս գործում Աստուած չկայ”,– կ՚ըսէ տէր Յովհաննէս ու կը շարունակէ պնդել, թէ պիտի մնայ Դադիվանքին մէջ. “Ես մնալու եմ այստեղ, մնալու եմ իմ եկեղեցում”։
Եկեղեցւոյ տարածքին բազմաթիւ զինուած տղաք կային, որոնք մտադիր են վանահօր հետ մնալ՝ պաշտպանել վանքը:
12 Նոյեմբերին ռուս խաղաղապահները զրահամեքենաներու շարասիւնով մտան շրջանը. անոնց մէկ մասը բարձրացաւ դէպի Դադիվանք եւ տեղակայուեցաւ վանքի յարակից տարածքին մէջ։ Ռուս զինուորականներուն ուղեկցող Պաշտպանութեան բանակի բարձրաստիճան զինուորականներէն մէկը տեղեկացուց, թէ ամէն ինչ կ՚ընեն վանքը պաշտպանուած ու Հայերու համար հասանելի պահելու համար։ Ան վստահեցուց, թէ Մարտակերտի կողմէն կարելի է Դադիվանք այցելել, Քարվաճառը յանձնելէ ետք ալ, թէ՝ տարածքը ռուս խաղաղապահներու մնայուն տեղակայման վայրերէն մէկը պիտի դառնայ: Դադիվանքի վերաբերեալ պաշտօնական որեւէ հաստատում, սակայն, առայժմ չէ եղած:
Այս անորոշութեան պայմաններուն մէջ՝ Մայր Աթոռի գլխաւոր ճարտարապետը, մասնագէտներու մեծ խումբ մը կ՚աշխատի վանքի տարածքին մէջ, կը փորձեն փրկել ինչ որ կարելի է, քանի Ազէրպայճանի ձեռագիրը յայտնի է, Ջուղայի խաչքարերուն պատմութիւնը՝ նոյնպէս: Բեռնատարը Դադիվանքի բակին մէջ կեցած կը սպասէր. խաչքար-մասունքներու մէկ մասը արդէն հանուած ու փայտեայ պատուանդաններու վրայ դրուած էր:
“Խաչքարերն են տեղափոխում, բայց այս հոգեւոր աշխարհը չեն կարողանում տեղափոխել”,– կ՚ըսէ տէր Յովհաննէս:
Այն ինչ կարելի չէ տեղափոխել՝ մարդիկ կը փորձեն իրենց աչքերով անգամ մըն ալ տեսնել… վանական տարածքը լեցուն է զբօսաշրջական հանրակառքերով։
87-րդ անգամ ըլլալով հոն կը գտնուի Մեծն Բրիտանիոյ Լորտերու պալատի անդամ պարոնուհի Քերոլայն Քոքս: Ան կ՚ըսէ թէ Ազէրպայճանի սեւ ցանկին վրայ է, զոր ինք հերոսներու ցանկ կ՚անուանէ… ուրեմն կ՚երեւի թէ այլեւս պիտի չտեսնէ Դադիվանքը։
Քարվաճառի ազատագրութեամբ՝ 31 Մարտ 1993-ին ազատագրուեցաւ նաեւ Դադիվանքը՝ այդ պահէն սկսեալ վերանորոգման ու վերականգնման աշխատանքները երբեք կանգ չառին: Իտալացի մասնագէտները բառացիօրէն ոսկերչական աշխատանք կատարեցին, վերականգնեցին եկեղեցւոյ հազուագիւտ որմնանկարները, որոնք մուրի ու աղտոտութեան տակ մնացեր էին: Վերանորոգումը քանի մը օր առաջ ալ տակաւին ընթացքի մէջ էր, համալիրի ո՛չ բոլոր եկեղեցիները վերաօծուած են՝ ազատագրումէն ետք։ Դադիվանքի 12 դարերու պատմութիւնը՝ քահանան յոյս ունի որ չ՚ընդհատուիր. գանձերը միայն ժամանակաւոր կը հեռանան…:
“Ես յոյս ունեմ, որ այս խաչքարերը վերադառնալու են իրենց տեղը, յոյսս չեմ կտրել”,– կ՚ըսէ ան:
14 Նոյեմբերի գիշերը Դադիվանքի հազուագիւտ խաչքարերը հանած են տարածքէն ու տեղափոխած ապահով վայր։ Վար առած են նաեւ եկեղեցւոյ զանգակները: