ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑ ԹԵՀՐԱՆԻ ՀԱՅՈՑ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ՍԵՊՈՒՀ ԱՐՔ. ՍԱՐԳԻՍԵԱՆԻ ՀԵՏ
Վարեց՝ ԱՐՄԻՆԷ ԷԼԻԱԶԵԱՆ
ԱՐՄԻՆԷ ԷԼԻԱԶԵԱՆ.- Սրբազան հայր, հարցազրոյցը սկսենք վերջերս Հայաստան ձեր այցելութիւնից, որը շատ յագեցած էր Հայոց Ցեղասպանութեան 100ամեակին նուիրուած համակարգումներով, խորհրդակցական հանդիպումներով եւ ժողովներով: Արծարծուել է նաեւ սրբադասման հարցը, որի մասին եւս կը խնդրէինք խօսել:
ՍԵՊՈՒՀ ԱՐՔ. ՍԱՐԳԻՍԵԱՆ.- Առաջին հերթին, ողջունում եմ ձեզ եւ «Ալիք» օրաթերթի ընտանիքին եւ գնահատում եմ ձեր նախանձախնդրութիւնը՝ մեր ժողովրդին ուղղակիօրէն իրազեկ պահելու այն անցուդարձերին, որոնք առնչւում են Հայոց Ցեղասպանութեան 100ամեակին եւ Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերի սրբադասման հարցին:
Մայիսի 24ից մինչեւ Մայիսի 31ը, երբ Հայաստանում էի յատուկ առաքելութեամբ՝ մասնակցելու Հայոց Ցեղասպանութեան տարածաշրջանային յանձնախմբերի ներկայացուցիչների հետ սփիւռքի նախարարութեան կազմակերպած ժողովին, Հայաստանի Հանրապետութեան նախագահի կողմից նշանակուած պետական յանձնաժողովի նիստին եւ ապա Անթիլիաս-Էջմիածին նշանակուած յանձնաժողովի նիստերին, որի գլխաւոր նպատակը Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերի սր-բադասման ընթացքը իրագործելն էր:
Առաջին առիթով ասեմ, որ Մայիսի 26ի առաւօտեան մասնակցեցինք սփիւռքի նախարարութեան կողմից կազմակերպուած շրջանային յանձնախմբերի պատասխանատուների, թեմակալ առաջնորդների մասնակցութեամբ ժողովին եւ պէտք է ասել, որ բաւականին լաւ կազմակերպուած, պատրաստուած աշխատանք էր, որի ընթացքում շրջանների յանձնաժողովների պատասխանատուները ներկայացրին իրենց ծրագիրը՝ կապուած Հայոց Ցեղասպանութեան 100ամեակին: Հետաքրքրական էր նկատել, որ բոլորի սեւեռակէտը եթէ մի կողմից Հայոց Ցեղասպանութեան ահաւոր լինելու մասին էր, բայց երկրորդ երեսը եւ կարեւոր շեշտադրութեամբ հայ ժողովրդի պահանջատիրութեան ուղղութեամբ էր, որովհետեւ Սփիւռքից եկած բոլոր ներկայացուցիչները, որպէս, այսպէս ասած, ներկայացուցիչները Սփիւռքի, իրենք իրենց մորթի վրայ զգում են, որ պահանջատիրութիւնը մեր ժողովրդի արեան կանչն է, եւ Ցեղասպանութեան մասին խօսել առանց անդրադառնալու, որ մենք ինչ ենք ձեռքից տուել եւ ինչ ենք պահանջում այդ Ցեղասպանութեան նշումից, մեծ արժէք է կորցնում եւ արժէզրկւում է: Այս իմաստով էլ ասեմ, որ ուրախալի էր, ներշնչող էր եւ միեւնոյն ժամանակ յուզիչ՝ տարբեր երկրների մէջ, տարբեր պայմաններում ապրող հայորդիք երբ կողք-կողքի են գալիս եւ իրենց մտածման սեւեռակէտը դարձնում են Հայոց Ցեղասպանութիւնը՝ գաղափարների, մտածումների ձեւով միօրինակութիւնը ցոյց է տալիս, որ մեր ժողովուրդը ուր էլ որ լինի՝ իր ապրումներով, իր տեսիլքներով, իր երազներով մէկ է՝ առանց նկատի ունենալու իր ապրած երկիրը, իր ունեցած քաղաքացիական պատկանելութիւնը: Եւ ես ենթադրում եմ, որ Ցեղասպանութեան 100րդ տարելիցի նշումը մեր ժողովրդի առթած ամէնից գեղեցիկ զգացումներից եւ ապրումներից մէկն է: Որտեղ էլ որ լինեն՝ զգան, որ իրենք զոհ են եւ իբրեւ այդպիսին՝ նաեւ պահանջատէր են: Այդ նոյն ժողովին Հայաստանի Հանրապետութեան նախագահի աշխատակազմի ղեկավար Վիգէն Սարգսեանը ներկայացրեց նաեւ իրենց պատկերացումը Հայոց Ցեղասպանութեան տօնակատարութեան հետ կապուած եւ այդ Ցեղասպանութեան իր պատկերացրած ծրագիրը գլխաւորաբար, թէ ինչպիսի ուղղուածութեամբ պիտի ընթանան աշխատանքները, ինչ ձեւով այդ ուղղուածութիւնը պիտի դրսեւորուի՝ գործադրուի, կեանքի կոչուի եւ ինչպէս պէտք է կարողանանք ներգրաւել երիտասարդութեանը, այսինքն՝ նոր սերունդին եւ օտար լրատուական միջոցներին եւ օտար երկրների դիւանագէտներին, օտար երկրների ներկայացուցիչներին զանազան մակարդակների վրայ՝ սրանք բոլորը գեղեցիկ կերպով ներկայացուեց ներկաներին այն յոյսով ու ակնկալութեամբ, որ պատասխանատուները, երբ վերադառնան իրենց տեղերը, իրենց գործակիցների հետ պիտի վերանայեն եւ ներդաշնակեն իրենց երկրի պայմաններին եւ ըստ այնմ իրենք կողմնորոշուեն եւ իրենց ծրագրերը փորձեն իրագործել:
Երկրորդ ժողովը նախագահի կողմից նշանակուած կամ ընտրուած Հայոց Ցեղասպանութեան պետական յանձնաժողովի նիստն էր, որը ընդարձակուած նիստ էր, ու որին մասնակցեցին նաեւ սփիւռքեան համայնքների Հայոց Ցեղասպանութեան 100ամեակի առիթով նշանակուած յանձնաժողովների պատասխանատուները. մեր կողմից կար մեր յանձնախմբի ատենապետուհի Արմէնուշ Առաքելեանը: Դարձեալ զեկոյցներ ընթերցուեցին՝ ներկայ էին նաեւ երկու վեհափառ հայրապետները՝ Սուրբ Էջմիածնի եւ Անթիլիասի եւ Հայաստանի Հանրապետութեան նախագահի կողքին կար նաեւ Արցախի նախագահը եւ պետական այլ համապատասխան նախարարութիւնների նախարարներ եւ ներկայացուցիչներ: Դարձեալ վերագնահատուեցին ընդհանուր տարուած աշխատանքները, ծրագրերի կապակցութեամբ եղան թելադրութիւններ, այն, ինչ որ Վիգէն Սարգսեանը Երկուշաբթի առաւօտեան ժողովականների ուշադրութեանն էր յանձնել այդ ուղղութեամբ, եւ կազմուեց յատուկ յանձնախումբ, որը ծրագրերը պէտք է համադրի: Բայց, ամէնից կարեւորը այս յանգրուանին նաեւ իրաւաբանների կողմից կազմուեց մի յանձնախումբ՝ գլխաւորութեամբ ՀՀ Սահմանադրական դատարանի նախագահ Գագիկ Յարութիւնեանի, որպէսզի ուսումնասիրի իրաւական կողմը Հայոց Ցեղասպանութեան եւ նաեւ մեր Դատի՝ պահանջատիրութեան, թէ մենք ինչ ենք պահանջելու եւ ինչպէս կարող ենք պահանջատիրական մեր աշխատանքները առաջ տանել, ինչ ուղղութեամբ, ինչ ձեւով միջազգային ատեաններում, եւ ենթադրւում է, որ ամէնից կարեւոր աշխատանքներից մէկը սա կը լինի: Մենք այլեւս հասել ենք մի յանգրուանի, որ միջազգային ատեանի, միջազգային դատարանի ուշադրութեանը պէտք է յանձնենք մեր հարցը՝ իրաւական տեսակէտից: Արդեօք հնարաւո՞ր է Սեւրի դաշնագրի հետ կապուած կէտերը, Ուիլսոնեան այդ ծրագիրը նորից վերարծարծել միջազգային դատարաններում, եւ ենթադրւում է, որ կարելի է, եւ անկարելի բան չկայ: Կամ այսօր Աֆրիկայում, երբ մի ղեկավար մի ոճրագործութիւն է կատարում, նրան որպէս ոճրագործ Հալլէի ատեան են կանչում, ինչու 100 տարի առաջ տեղի ունեցած ջարդերի, Ցեղասպանութեան գծով միջազգային ատեանները որեւէ մի աշխատանք չեն տանում, անշուշտ հնարաւոր չէ այդ օրերի ոճրագործներին գերեզմանից հանել, բայց իրենց յաջորդները, որոնք նրանց գործն են շարունակում, իրաւայաջորդներն են, ինչո՞ւ այդ ուղղութեամբ աշխատանք չի տարւում, որպէսզի արդարութիւնը այսպէս ասած՝ ջրի երես դուրս գայ: Այսօր աշխարհի ցաւը եւ տառապանքները, կռիւները, թիւրիմացութիւնները, աւազակութիւները, այն ամէնը ինչ որ տեղի է ունենում այսօրուայ աշխարհում, աղբիւրը անարդարութիւնն է, երբ արդարութիւն չկայ, ամէն ինչ, դժբախտաբար, կարելի է պատկերացնել եւ երեւակայել: Յուսով ենք, որ Ցեղասպանութեան 100ամեակի ոգեկոչումը մեր ժողովրդի համար գեղեցկագոյն առիթ կը լինի, զգօնութեան, սթափուելու եւ համատեղ կերպով այլեւս գործելու: Ես միշտ ասել եմ՝ այլեւս ժամանակն է, որ մենք միշտ առաջ նայենք եւ վեր նայենք՝ ոչ աջ եւ ոչ էլ ձախ նայենք, ոչ ձախին ականջ տանք, ոչ աջին, այլ՝ մեր ժողովրդի հիմնահարցերին ականջ տալով՝ ուղիղ գնանք համատեղ կերպով, որպէսզի կարողանանք ինչ որ բան ձեռք բերել: Նման պահեր եղել են մեր ժողովրդի պատմութեան մէջ վերջին 100 տարիների ընթացքում, երբ 1903 թուականին ռուսական ցարական կառավարութիւնը Արեւելեան Հայաստանում ուզեց եկեղեցապատկան կալուածները գրաւել եւ մեր դպրոցները փակել, մեր ժողովուրդը մէկ մարդու պէս այդ օրերին ոտքի կանգնեց, նոյնիսկ նրանք, որոնց մօտ այլեւս հայկական պատկանելութիւնը աղոտ գաղափար էր՝ դրանք ոտքի ելան եւ պահանջեցին արդարութիւն եւ վերջ տալ այդ բոլորին:
Վերջին երկու տասնամեակներում Արցախեան պայքարը մեր ժողովրդին սթափեցրեց, այսօր Հայոց Ցեղասպանութեան պահանջատիրութիւնը, ես կարծում եմ, նոյնքան կարեւոր իրողութիւն է, որպէսզի մեր ժողովրդի բոլոր զաւակները, որտեղ որ լինեն՝ միասին, միասիրտ համագործակցաբար անեն, ինչ որ պիտի անեն, միշտ նպատակակէտ ունենալով Հայաստանը եւ Հայաստանը ամէն ինչից վեր նշանաբանով, այսօրուայ մեր հայրենիքը՝ որպէս մեկնակէտ մեր ամբողջական հայրենիքի՝ պէտք է մեր ուշադրութեան առանցքը դառնայ: Մենք չենք կարող պահանջատիրական մեր պայքարը մէկ երկվայրկեանի համար իսկ մեր մտքից դուրս հանել, որովհետեւ այս օրերին դա մեր գոյութեան ռեզոնդետրն է (գոյութեան պատճառը):
Եւ երրորդ ժողովը՝ Հայաստանի պետական իշխանութեան հետ կապուած, Հայաստան համահայկական հիմնադրամի ժողովն էր, որին ես որպէս Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան ներկայացուցիչ մասնակցեցի, բայց որի մէջ, դժբախտաբար, ակամայ իրանահայ համայնքը ներկայ չէ: Ներկայ չէ, որովհետեւ Հայաստանի Հանրապետութեան պարոն դեսպանը իր կողմից կամ իր թելադրութեամբ առանց համայնքի որեւէ մի անդամի հետ խորհրդակցելու՝ նշանակել է մէկին: Եւ ես սա պատահմամբ երկու տարի առաջ նկատեցի, երբ դարձեալ հիմնադրամի ժողովն էր. տեսայ մէկը Իրանի դրօշակի տակ նստած է, ընդմիջմանը եկաւ մօտս, ասացի՝ ո՞վ է ձեզ նշանակել, մեր ազգային իշխանութիւնից որեւէ մէ՞կը։ Ասաց՝ ոչ, դեսպանատունը: Եւ երբ եկայ այստեղ, պարոն Առաքելեանին հարցրի, նա չկարողացաւ յստակ պատասխան տալ: Եւ սա ճիշդ վերաբերմունք չէ Հայաստանի Հանրապետութեան դեսպանատան աշխատակազմի՝ յարաբերաբար համայնքի կեանքին: Այս յանգրուանում այս մասին միայն այսքանը, յետագայում կը խօսենք, բայց ես այս ժողովում հարց ուղղեցի ՀՀ նախագահին՝ արդեօք Հայաստան համահայկական հիմնադրամի գործադիր տնօրէնութիւնը իրաւունք ունի՞ համայնքի կողմից կամ համայնքը ներկայացնող մէկը նշանակել՝ առանց համայնքի կարծիքն ունենալու, նախագահը ասաց՝ ոչ, ասացի, բայց իրականութիւնը այն է, որ եղել է: Այս մասին մենք յետագայում խորհրդակցաբար մեր մարմինների հետ՝ մեր քայլերը կը յստակեցնենք:
Չորրորդ պարագան Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերի սրբադասման հարցն էր, որը տեղի ունեցաւ երկու օրուայ նիստով՝ երկու կաթողիկոսների ներկայութեամբ եւ ամենաբարձր մակարդակով ու լուրջ կերպով: Հարցը մենք հանգամանօրէն քննարկեցինք եւ նշեմ, որ սա նոր հարց չէ, արդէն 10 տարիների պատմութիւն ունի: Սրբադասման յանձնախումբը 2005 թուականից է սկսել իր աշխատանքները եւ եկել ենք այն եզրակացութեան, որ սրբադասումը տեղի պէտք է ունենայ, անշուշտ վեհափառ հայրապետերի կոնդակով սրբադասման յայտարարութիւնը կը լինի, իսկ բուն արարողութիւնը պէտք է տեղի ունենայ 2015 թուականի Ապրիլի 23ին, երկու վեհափառ հայրապետերի ներկայութեամբ, վայրը պէտք է ճշդուի՝ կա՛մ Խոր Վիրապի լայնատարած դաշտում, կա՛մ ամենայարմար վայրում: Հետեւաբար՝ խմբական կամ խմբային սրբադասում պէտք է լինի, սա չի նշանակում, որ մէկուկէս միլիոն սուրբ պէտք է յայտարարուի, այլ՝ Ապրիլեան նահատակները, այնպէս ինչպէս մենք Վարդանանց հերոսներին սրբացրել ենք, այսպէս Վարդան Մամիկոնեանը եւ 1036 զինուորները եւ յետագայում նաեւ այն անձինք, որոնք այդ պատերազմի հետեւանքով նահատակուեցին, ինչպէս՝ Ղեւոնդ Երէցը, Յովսէփ կաթողիկոսը եւ այլ անձինք: Հիմա մեր ծրագիրը, մեր առաջարկը հայրապետերին այն է, որ սրբադասումը տեղի պէտք է ունենայ խմբական, եւ դրանից յետոյ պէտք է լինեն դարձեալ խմբային եւ անհատ սուրբեր: Ես, օրինակ, կարող եմ տալ այն, ինչ որ մենք կարդացել ենք՝ Բալքեան սրբազանի «Հայ Գողգոթայի Մէջ», կամ Երուանդ Օտեանի «Անիծեալ Տարիներ» գրքի մէջ, կամ Վահան Մինախորեանի «1915 Թուականը» գրքի մէջ, որտեղ յիշատակուած են ականատեսի վկայութեամբ չարչարալից նահատակութիւնը մեր աղջիկների, տիկինների եւ այրերի՝ պարզապէս, որովհետեւ այդ վայրկեանին չեն ուրացել իրենց քրիստոնէական հաւատքը, իրենց ազգային պատկանելութիւնը եւ կամ չեն յանձնուել թուրքերի քմահաճոյքին: Եւ Բալքեան սրբազանը ասում է. «Արդեօք այս կոյսերի նահատակութիւնը ինչո՞վ է պակաս մեր կոյսերի՝ Հռիփսիմէի եւ Գայիանէի նահատակութիւնից…»:
Մենք մեր աշխատանքը որոշ եզրակացութեամբ գրեթէ վերջին հանգրուանին հասցրինք, հիմա առաջիկայ Յուլիսի վերջին շաբաթը նորից յանձնախումբը ինքը իր դիւանով պէտք է գումարուի Էջմիածնում եւ վերջնական ձեւով պատրաստուի, որպէսզի Նոյեմբերի 10ից 13ը Էջմիածնում տեղի ունենալիք Եպիսկոպոսական ժողովին ներկայացնի՝ առ ի վերջնական քննարկում, որից յետոյ մենք այն պէտք է փոխանցենք վեհափառ հայրապետերին՝ առ ի պատշաճ տնօրինում:
ԱՐՄԻՆԷ ԷԼԻԱԶԵԱՆ.- Սրբազան հայր, կարելի՞ է խօսէք Վատիկան ձեր այցելութիւնից, որը քիչ պակաս կարեւոր չէր իր յագեցուածութեամբ:
ՍԵՊՈՒՀ ԱՐՔ. ՍԱՐԳԻՍԵԱՆ.- Գիտէք, ամէն անգամ, երբ նոր պապ է ընտրւում, ընդհանրապէս այսպէս ասած՝ ընդունուած կարգ է, որ եկեղեցու պետերը գնան շնորհաւորանքի, իրար հետ խորհրդակցութեան եւ ինչու չէ նաեւ աղօթելու միատեղ, որպէսզի Քրիստոսի եկեղեցին իբրեւ մէկ ամբողջութիւն՝ իր գործը, աշխատանքը լաւագոյն կերպով շարունակի: Այդ շրջագծի մէջ էր նաեւ այցելութիւնը վեհափառ հայրապետի, ասեմ որ Մայիսի առաջին շաբաթը Գարեգին երկրորդ կաթողիկոսն էր այցելել եւ Յունիսի 3ից 6ը Մեծի տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոս Արամ վեհափառը այցելեց իր թեմակալ առաջնորդներով եւ աշխարհական պատուիրակութեամբ. շուրջ 80 հոգի աշխարհական պատուիրակութիւն էր եւ 10 հոգի նաեւ եպիսկոպոսաց դասը, որոնք ընկերակցում էին վեհափառ հայրապետին: Այդ այցելութիւնը պէտք է ասել, որ բաւական բարձր մակարդակով էր կազմակերպուել, վեհափառը հանդիպումներ ունեցաւ բաժանմունքների հետ՝ Քրիստոնէական միութեան բաժանմունքի կարդինալ Քոլի հետ եւ Արեւելեան եկեղեցիների բաժանմունքի նախագահ կարդինալ Սանդրիի հետ եւ նաեւ՝ Վատիկանի պետական քարտուղարի՝ կարդինալ Փարոլինի հետ:
Հռոմէական եկեղեցին իր կեանքի մէջ գործող աշխարհականների հոգեւոր մի եղբայրակցութիւն ունի, որը Սենտ Էջիդիու է կոչւում: Այս Սենտ Էջիդիոյի բոլոր անդամները աշխարհականներ են, մասնագէտներ՝ երկրաչափ, ճարտարագէտ, բժիշկ, դեղագործ, մտաւորական, գրող՝ ամէն խաւի, դասակարգի մարդիկ, որոնք աղօթքով կապուած են իրար եւ գործում են յանուն խաղաղութեան: Նրանց գլխաւոր նպատակը խաղաղութեան իրագործումն է: Եւ այս հասկացողութեամբ նաեւ ամէն տարի համագումարներ են կազմակերպում աշխարհի բոլոր կրօնական կազմակերպութիւնների եւ ղեկավարների մասնակցութեամբ:
Պետական այցելութիւնների եւ կրօնական այս բաժանմունքների այցելութեան շարքում վեհափառը այցելեց նաեւ Վատիկանում Լիբանանի եւ Հայաստանի դեսպաններին, ու պէտք է ասել, որ երկու վայրերում էլ խօսուեց ընդհանրապէս այցելութեան մասին, Հայոց Ցեղասպանութեան մասին եւ մեր ժողովրդին շահագրգռող հիմնահարցերի մասին:
Անշուշտ, այս այցելութեան կիզակէտը պապի հետ հանդիպումն էր, երբ վեհափառ հայրապետը առանձին հանդիպում ունեցաւ, որից յետոյ հրապարակային՝ պատուիրակների եւ եպիսկոպոսաց դասի հետ յատուկ աղօթք մատուցուեց եւ աղօթքից յետոյ հայրապետերի պատգամներն ընթերցուեցին, վեհափառը անդրադարձաւ Հայ եկեղեցւոյ յարաբերութեան՝ Կաթոլիկ եկեղեցւոյ հետ եւ նաեւ խօսուեց Հայոց Ցեղասպանութեան մասին: Պապն ինքն էլ իր խօսքի մէջ, եթէ ճիշդ կերպով իր խօսքը նկատի ունենանք, Ցեղասպանութիւն բառը չգործածեց, այլ մեղմ կերպով ասաց, որ ինչ գաղթ, հալածանք, նեղութիւն եւ սպանութիւններ տեղի ունեցան, մեր հոգու վրայ ծանր ճնշեցին, եւ մենք զօրակցում եւ ցաւակցում ենք հայ ժողովրդին եւ աղօթում նրանց հոգիների համար եւ Հայ եկեղեցւոյ շարունակութեան համար: Եւ, անշուշտ, իր զգացումները, բարի տրամադրութիւնները յայտնեց իր խօսքում:
ԱՐՄԻՆԷ ԷԼԻԱԶԵԱՆ.- Հանդիպումներում նաեւ արծարծուեց հալէպահայութեան հարցը:
ՍԵՊՈՒՀ ԱՐՔ. ՍԱՐԳԻՍԵԱՆ.- Այո, այս հանդիպումների ընթացքում, որտեղ որ եղաւ վեհափառը, Հայոց Ցեղասպանութեան հարցին լուրջ կերպով անդրադարձաւ, խօսեց Միջին Արեւելքի տագնապի, գլխաւորաբար՝ Սիրիայի եւ սիրիահայութեան եւ հալէպահայութեան, քեսաբահայութեան հարցերի մասին եւ ինչու ոչ՝ լիբանանահայութեան կամ Լիբանանի հարցի մասին, որովհետեւ այս օրերին Լիբանանը առանց նախագահի է: Այս երեք հիմնահարցերի մասին վեհափառը հանգամանօրէն անդրադարձաւ թէ՛ պետական քարտուղարի մօտ, թէ՛ Արեւելեան Քրիստոնէական միութեան եւ Միջեկեղեցական բաժանմունքի կարդինալի հետ հանդիպմանը:
Կարեւորութեամբ պէտք է նշել նաեւ, որ վեհափառ հայրապետն իր բոլոր հանդիպումների ընթացքում կարեւորութեամբ շեշտեց Իրանի Իսլամական հանրապետութեան դերակատարութիւնը՝ Միջին Արեւելքի քաղաքական, տնտեսական, հասարակական եւ մշակութային կեանքում: Իրանը որպէս տարածաշրջանի ուժեղագոյն երկրներից մէկը՝ մեծ դեր ունի շրջանում խաղաղութեան վերահաստատման ծանր աշխատանքի մէջ: