«Սովետական Գրականութիւն», 1974, 4-րդ թիւ ամսագրի մէջ հրատարակուած Ստեփան Կուրտիկեանի սոյն պատմուածքը շահեկան է. կ՛արժէ արտատպել ու տարածել։
Հայոց Ցեղասպանութենէն տարիներ անց, այս դրուագը չի կրնար չյուզել ընթերցողը։
Տարիներ առաջ «Արմենիա» հիւրանոցում ես ծանօթացայ ամերիկահայ մշակութային գործիչ Ասատուրեանին։ Մի խումբ հայրենակիցների հետ նա տակաւին նոր էր շրջագայել Արեւմտեն Հայաստանում, եղել էր Սասունում, Տիգրանակերտում, Խարբերդում, Վանում, այցելել Աղթամարի կղզին( որ այժմ վեր է ածվել հնագիտական տեսարժան վայրի) եւ Կարսի վրայով հասել էր Երեւան։
Ուղեւորութեան ընթացքում Ասատուրեանը լուսանկարել էր ուրարտական հայկական հնութիւններ, սասունի բնանկարներ, նաեւ՝ իր մանկութեան ամայացած գիւղը։
Նա ինձ ցոյց տուեց նուիրական մասունքներ, հնամենի վանքերի աւերակներ, տեսարաններ Վանից ու շամիրամի ջրանցքից, կիսաքանդ բերդեր ու լքուած, մահացած աղբիւրներ, որոնց մամռակալած քարերի վրայ դեռ ընթերցւում էին մեսրոպեան ջարդոտուած տառ ու տարեթիւ։
Մի ժամանակ այստեղ ուխտի էին գնում կանայք ու այր-մարդիկ, կարմրաթուշ աղջիկներ ու թուխ-թխահեր տղաներ։ Նրանք լեռներում շուրջպար էին բռնում ու երգում պապերի բարձրահնչիւն երգերը։ Եւ իրենց սրտի մուրազին հասնելու համար գառ ու մաքի էին մատաղ անում։ Այժմ չկան նրանք։ Չկա՛ն այդ հողաբո՜յր, չարքա՜շ հայ շինականները, սեգ սարերի կտրի՛ճ հովիւները, կուժն ուսած՝ աղբիւրից դարձող ջահել-ջիւան հարսերն ու աղջիկները։
Զրուցակիցս նկարագրում էր տխո՜ւր, սարսռո՜ւն մի ամայութիւն, որ սովորաբար յաջորդում է աշխարհակործան արհաւիրքներին։
– Սասուն աշխարհը՝ գոց ակունքով ցամաքած աղբիւր էր, որ լաց էր լինում անարցունք…
Թարմ տպաւորութիւններն է պատմում Ասատուրեանը։ Հետոյ մի պահ մնջացած ունկնդրում է իր ճամբորդութեան ժամանակ ականջները լցուած լռութեան ծանր խշշոցին։
Ես խօսք չունեմ ասելու։ Ասատուրեանը բարձրացնում է հայեացքը եւ նորից սկսում։
– Զբոսաշրջիկ հայրենակիցներիս հետ, իբրեւ ամերիկացի, այցելեցի Սասուն, եղայ իմ ծննդավայր Սեմալ գիւղում, որոնեցի ու գտայ պապերիս արդէն հողի մէջ սուզուող տապանաքարերը, համբուրեցի նրանց շիրիմները եւ այնտեղից մի բուռ հող-նշխար վերցրի օվկիանոսի այն կողմ՝ Ամերիկա տանելու համար։ Հետոյ, ջուր խմեցի Խանդութակաթ ակնաղբիւրից, յեշեցի մանկութիւնս, ջոջո մամիս ու ջոջ պապիս պատմածները Դաւիթի, Մհերի, Խանդութ Խաթունի մասին։ Ի՜նչ ուժ ու հմայք ունէր ժողովրդական վէպը, որ, ինչպէս աղօթք, ինչպէս արդարութեան որոնում ու ընդվզում, պապերի ու մամերի բերաններից շաղվում էր Սասնա ամէն երդիկի տակ։ Երեւի մեծ ջարդ-ջարդոց տեսած Սասունի վէրք ու ցաւի միակ բալասանն էր Սասմա ծռերի ճիւղեճիւղ անո՜ւշ պատումը։
Աչքիս դէմ էր եկել պապս, որ ձեռքը ծնկին խփելով, այնպէս ոգեւոր պատմում էր Սասմա ծռերից, ասես ինքն ականատէս էր եղել Դաւթի սխրանքներին, տեսել, թէ ինչպէս խաղաղ շինական ժողովուրդի թշնամին՝ Մսրա Մելիքը, զօրք կապած, աշխարհի հեռու ծայրից հասել էր հայոց երկիրը եւ կամեցել ծանր գուրզերի ու թրերի զարկերով քար-քարի վրայ չթողնել հայոց երկրում։ Սակայն չարաչար պարտուել էր Սասնա ծռերից, Դաւթի Թուր-կեծակից…
Յիշում էի հին-հին օրերը, մարմնիս ամէն մէկ բջիջով վերզգում Դաւթի ոգին, որ մնացել էր անխոցելի ու գնում էր դարերի անմահութեան միջով։ Այլեւ վերզգում էի ազատ կեանքի ձգտող մարդու խորհրդանիշ Մհերին եւ հայոց վէպի մարդասէր ոգու յաղթանակը…
Այս մօտեցումներով տարուած՝ որոնեցի ու գտայ գիւղի մեր աւերակ դպրոցը, ուր վեց տասնամեակ առաջ հայոց այբուբենն էի վովորել։ Ու, այլեւս աշխարհից վերացած, անուշ մի ցաւով սուզուեցի անցեալի մէջ…
Մեզանից իւրաքանչիւրն իր մտքերով, մանկութեան իր յուշերով պարուրուած, չէր ուզում խանգարել միւսին։ Խօսուն, թերեւս բողոք ու կարօտ աղաղակող լռութիւն էր մեր բոլորքը, զմռսուած մի վիշտ-ողբերգութիւն։ Արեւամօտ, խանձուած լեռներն էին, որ իմաստացած խօսում էին իրենց ժայռապինդ լեզուով։ Ու մենք լսում էինք նրանց պատումը՝ աշխատասէր, չարքաշ ու առաքինի մի ժողովուրդի ճակատագրի մասին։
Հեռաւոր բարձունքներից մէկ-մէկ մեր լսողութեանն էին հասնում քիւրտ ու թուրք չոբանների փոխկանչեր եւ դրանց ուղեկից գելխեղդ շների խռպոտ հաչոց։
Հայեացքներս բարձունքներին՝ շնչում էինք հարազատ լեռնաշխարհի զուլալ օդը, ներծծում ուրցի, դաղձի, ռեհանի բուրմունքը, որ մեզ՝ ամերիկեան երկաթէ ու բետոնէ քաղաքների բնակիչներիս, մանկութեան կանաչ, հին-հին օրերն էին յուշում-հոլովում։
Ձորամիջի ժայռերից սկիզբ առնող կածաններին կճղակների հետքեր ու ցրիւ եկած կտիտներ կային։ Գնում ենք այդ կածաններով, քաղցր յուշերով, մէկ մտովի բարձրանում Մարութա սար, մէկ գնում-հասնում ամպամերձ Սիփան։
Հետոյ լեռների լռութիւնը փշրեցինք Սիփանայ երգով.
Լո՛, լո՛,լո՛, Սիփանայ սեգ սարի վրայ…
Կէս դարում թանձրացած կարօտի մաշող մի ձայն էր խլրտում մեր երակներում։
Որսորդի նման զգոյշ ու լարուած դիտում էինք մեր շրջապատը։ Դէմը՝ բարձունքին, խմբապար ժայռերի մէջ տակաւի յամառում էր կտրուած թեւերով միայնակ մի ծառ… Մենաւոր ժայռի գլխին մեղմ օրորւում էր սիրտը սեւացած մի կակաչ…Հնօրեայ դրուագներ էինք յիշում, մարդկանց հետ ողբերգութիւններ ու սխրանքներ կենդանացնում։
Հետոյ, հինգ սասունցիներս, ներքին մղումով, կանգ առանք ձորամիջի փոքրիկ, կանաչ հարթութեան վրայ, նայեցինք իրար։ Եւ այդ բաւական էր. մօտեցանք միմիեանց, ձեռք-ձեռքի տալով շղթայ կազմեցինք ու, յիշելով մանկութեան անցած օրերը, Սասունի Եարխուշտա՝ ռազմապար բռնեցինք։ Բոլորովին չզգալով մեզ արդէն ճնշող հասակի ծանրութիւնը՝ անզուսպ, սանձարզերծ պտոյտներ էինք կատարում, ըմբոստանում, ծառանում չգիտես ում եւ ինչի դէմ։
Ժամանակ անց, ուժասպառ նստեցինք ձորամիջի քարքարուտին եւ լո՜ւռ լաց եղանք… Լաց եղանք, մինչեւ կրկին աշխոյժ ընկաւ մեր միս-մարմինը։ Ու ելանք երգեցինք մանկութեան օրերի խաղեր, որ մեր արեան մէջ էր մտել մայրական կաթի հետ։
Տալվորիկի զաւակն եմ քա՛ջ,
Չե՛մ խոնարհի բեկի առաջ…
Արձագանքում էին ձորերը, ֆիտայի Սասունի կարօտակեզ եւ ըմբոստ լեռները։
Աշխարհի այս հողին ե՞րբ էր իջնելու արդարութիւնը։
Հիմա ես չեմ ուզում ձեզ հաղորդակից դարձնել մեր բոլոր ապրումներին։ Դժուար չէ կռահել եւ զգալ կէս դար բացակայութիւնից հետոյ, հայութիւնից դատարկուած ու ամայացած հայրենի ծննդավայրը ոտք դնող հայի ապրումները։ Հիմա ուզում եմ միայն պատմել մի հանդիպման մասին եւ պիտի խնդրէի, որ գրի առնէիք այդ եղելութիւնը։ Վստահ եմ, որ ձեզ էլ յուզելու է այն, ինչ պատմելու եմ։
Ես խոստանում եմ կատարել Ասատուրեանի ցանկութիւնը, իսկ նա առաջ է տանում իր պատումը։
Անցնում ենք Քսենոֆոնի ժամանակները յիշեցնող գիւղերով։ Սեմալից ոչ հեռու մի բնակավայրում մեզ շրջապատում են կեղտոտ քիթ ու բերանով, քուրջերի մէջ կորած ոտաբոպիկ երեխաներ։ Նրանք ակնապիշ նայում են իրենց աչքին անսովոր մեր գլխարկներին, հագուստներին, մեր վզերից կախ լուսանկարչական եւ կինոնկարահանման ապարատներին։ Ա՛յ քեզ բա՜ն։ Զարմանք էր նրանց համար։ Ուրեմն, աշխարհում կան նաեւ այսպիսի տարօրինակ մարդիկ։
Ծվեն-ծվեն շապիկ-վարտիքով այս խեղճ երեխաները մեզանից շաքար են ուզում։ Ուշադիր ու ցաւով մենք զննում ենք քսաներորդ դարի այդ երեխաներին. Ասես սմքած ծերունիներ լինեն, որոնց կեղտոտ քթերի շուրջ խմբվել են ճանճերը։ Ապա ամէն մէկին տալիս ենք մի-մի կտոր շակոլադ եւ շարունակում քայլել դէպի մօտակայ խճուղին, ուր երեկոյեան մեզ էր սպասելու ավտոբիւսը։
Այդ միջոցին նկատում ենք, որ գիւղի ծայրին գտնուող խրճիթից դուրս է գալիս լազվարդ շրջազգեստով մի կին։ Գլխին սպիտակ եազմա է կապել։ Նայում է ուշադիր եւ արագօրէն մօտենում մեզ, կտրում մեր ճամբան։ Պառաւ է, երեւի, եօթանասուն անց։ Թէեւ կարկատուած են սադափէ կոճակներով բաճկոնակն ու շրջազգեստը, բայց զգում ենք վրայից բուրող մաքրութիւնը։ Դէմքը ցանցուած է խորշոմներով։ Եազմայից դուրս ընկած մազերը ձիւն-ճերմկած են, սակայն տակաւին պահպանել է երիտասարդական աշխոյժը եւ անցած գեղեցկութեան աւերակները։ Ժպտում մը տաք, դուրեկան մի ժպիտով։ Հարցնում է, թէ ովքե՞ր ենք, ի՞նչ գործով ենք եկել լեռների մէջ կորած-մոլորուած իրենց «փերուշան» գիւղը, ուր տեսարժա ոչինչ չկայ։ Եւ ասում է, յիսուն տարուց աւելի է, ինչ այս կողմերում չի հանդիպել մեզ նման օտարականների։
Ընկերներիցս առաջ անցնելով։ թուրքերէն պատասխանում եմ, թէ ամերիկացի զբոսաշրջիկներ ենք եւ այսպէս՝ աշխարհի բոլոր կողմերը շրջելով ուսումնասիրում ենք ժողովուրդների կենցաղը, նիստ ու կացը, նկարում բնութեան գեղեցկութիւնները, հին վանքերն ու բերդերը։
Պառաւը՝ որ իրեն կոչում էր Գիւլիզար, ուշադիր լսում է ասածներս, ոտից գլուխ զննում իւրաքանչիւրիս, ապա ինձ դիմելով կրկին հարց է տալիս։
– Աղա՛, իսկ դու որտեղի՞ց գիտես թուրք լեզուն։
Հիմա ի՞նչ պատասխանեմ պառաւին։ Հենց սկիզբից, առաջին իսկ ծանօթութեան ժամանակ, մեր խմբին ուղեկցող թուրք պաշտօնեան մեզ զգուշացրել էր, թէ խմբից բաջանուողի եւ ինքնագլուխ տեղ գնացողի կեանքի ապահովութիւնը չի երաշխաւորում, որ այս լեռներում վտանգաւոր է… Մենք էլ զգոյշ ենք, չենք ուզում յայտնել, թէ հայ ենք, ծնուել ենք հենց այս հողում, թէ մեզ համար մանկութեան յուշերով է լի Սասուն աշխարհը, նրա սարն ու ձորը, հողն ու ջուրը։ Եւ բնութիւնը տեսարժան լինելուց բացի մի բան աւելի է մեզ համար։ Այս դէպքում մենք լոկ զբոսաշրջիկ չենք, ամերիկեան հասարակ տուրիստներ չենք։ Մենք կարօտով ենք լցուած այս այրուած հողի, քար ու քռայի, այս հոգեցունց ամայութեան ու լեռնային բարձունքներից եկող հովուական կանչերի հանդէպ…
– Թուրքերէն սովորել եմ Ամերիկայում։
Գիւլիզարը թերահաւատ նայում է աչքերիս մէջ։ Զգում եմ. Նա գլխի է ընկել, որ ճիշդ չպատասխանեցի իր հարցին, ինչ որ բան իրենից թաքցրի։ Ա՛խ այս գիավուրնե՜րը…
– Բայց քո իմացած թուրք լեզուն նման է մեր խօսածին։
Ես նեղն եմ ընկնում. իսկոյն չեմ կարողանում պատասխանել։ Ընկերներս բազմախորհուրդ նայում են ինձ։ Նրանք, իբրեւ ամերիկացի, հետս անգլերէն են խօսում եւ ինձ խորհուրդ տալիս հրաժեշտ տալ պառաւին, շտապ հեռանալ, քանի մեր հայ լինելու գաղտնիքը չի պարզուել, քանի չեն յայտնուել թուրք տղամարդիկ։
Այդ միջոցին պառաւը նոր հարց է տալիս։
– Իսկ դու ի՞նչ ազգի ես։
– Ամերիկացի քրիստոնեայ։
– Քրիստոնեայ ազգ չկայ. դա կրօնն է, իսկ ազգութի՞ւնդ։
Ա՛յ քեզ փորձա՜նք,- մտածում եմ,- ինչո՞ւ հանդիպեցինք այս կնոջը. Հիմա ինչպէ՞ս պիտի ազատուենք հետաքրքրասէր այս թրքուհու ձեռքից։
– Ես ամերիկացի եմ,- կրկնում եմ կտրուկ։
Հետեւում է նոր հարց.
– Իսկ որտե՞ղ ես ծնուել։
Դէ, ե՛կ պատասխանիր, ասա՛, որ Սասունի հենց այս լեռներում ես ծնուել։ Հենց Սեմալում։ Վերջացա՞ւ։ Բաւարարուեցի՞ր։
Այդ տրամադրութեամբ էլ, չգիտեմ ինչպէս պատահեց, բերնիցս հայերէն թռաւ.
– Աստուա՜ծ իմ, ինչպէ՞ս ազատուել սրա ձեռքից։
Ու այդ էր. թրքուհին ցնցուեց, խոշորացան աչքերը, շառագոյնն իսկոյն պատեց դէմքը եւ հանկարծ, բազուկները լայն պարզելով, խելացնոր փարուեց ինձ։
Ոչինչ չհասկնալով, ընկերներս ապշած նայում էին մերթ թրքուհուն, մերթ՝ ինձ։
Այս ի՜նչ էր, որ պատահեց. արդեօք հոգեկան հիւանդ չէ՞ր այս պառաւը։ Ինչո՞ւ այսպէս պինդ գրկել է ինձ՝ արգահատելի՜ գիաւուրիս եւ դեռ արտասվում է խեղդուելով։
Ընդհանուր շփոթութեան մէջ, ի վերջոյ, լսում եմ պառաւի կերկերուն ձայնը… Բա՜յց այս անգամ արդէն սասունական անոյշ հայերէն…
– Վա՜խ, քզի ղուրբա՜ն, ուրեմ դու հա՞յ ես. հա՛,հա՛, ըղորդ լսեցի, քզի մատա՜ղ, աստուած կանչեցիր մըր հայի լեզուով։ Լսեցի, աստուած կանչեցիր, լաո՛, ըմ հոգի՜ն։ Իմա՞լ չլսեցի։ Ըղորդ, մէջ աշխրքին հայ կա՞յ, լաո, հայ մնացե՞ր է… Բա ընծի կասին, թէ՝ մեծ ջարդոցէն հետոյ թմամ աշխրքի մէջ է՛լ հայ չի մնացել…
Կինը դողում էր ամառուայ շոգին…
– Ախպերո՛ւկ, էս ժամին գարուն իջաւ վըր իմ գլխուն, նոր լուս ու արեւ էլաւ աշխրքի վրայ։ Ղուրբա՜ն…
Ու նորից փարվեց ինձ աւելի պինդ, համբուրեց ճակատս եւ, որպէս արտասուքից ծնուող խօսք, շշնջաց.
– Աստծուց ու քեզնէ ի՜նչ թաքցնիմ, ախպեր ջան, ղուրբա՜ն, յիսուն տարի առաջ… Յիսուն տարի առաջ,- թրթռաց ձայնը,- ես լէ հայի հարս-աղջիկ էի…
Որպէս ապացոյց՝ արագ խաչակնքեց երեսը, նայեց երկնակամարին, աղօթք մրմնջաց հայոց լեզուով։ Եւ ծխացող աչքերից նորից արցունքներ թափուեցին գլոր-գլոր։
Անակնկալ հանդիպումից յուզուել էինք։ Ամէն զգուշութիւն մոռնալով՝ բոլորս գրկախառնուեցինք կէս դար անց Սասունում յայտնաբերուած հայուհուն։
Քիչ խաղաուելուց հետոյ Գիւլիզար քոյրիկը մեր խնդրանքով պատմեց հրաշքով կենդանի մնալու իր պատմութիւնը։
1915-ին, Հայոց Մեծ եղեռնի օրերուն, ամբողջ Սասունը տեղահան են անում ու բռնագաղթի ճամբաներին բոլորին տալիս սրի բերանը։ «Աշխարհ կրակ էր ընկէ ու կվառէր»։ Արեան ու դիակների միջից գեղանի Գիւլիզարին փրկում- փախցնում է թուրք երիտասարդ մի ռանչպար՝ Ազիզը, ամուսնանում հետը։ «Մեն-մենուկ, դարդ ձուն էր դրե վըր իմ գլխուն. Հրաշք էր. կէս մեռուկ, կէս լէ սաղ կեցա՛յ, ապրա՛ Ազիզ զիս պահե՛ց-պահպանե՛ց»։
Ու Ազիզը Գիւլիզարին պատմում է, թէ կոտորածից հետոյ աշխարհում այլեւս հայ չի մնացել, թէ անարդարութիւնը կործանելու է մարդկութեանը։
Երբ Գիւլիզար քոյրիկին յայտնեցինք, թէ աշխարհում տակաւին միլիոնաւոր հայեր են ապրում, որ մենք բոլորս Ամերիկայից եկած հայեր ենք ու սասունցի, նա արմանք-զարմանք կտրեց։ Շփոթուել էր եւ անզուսպ երջանկութեամբ կրկնում էր.
– Ըղո՞րդ մէջ աշխրքին հայ քրիստոնեայ կա՞յ. ըղո՞րդ…
Ապա Գիւլիզարը շրջուեց, ցոյց տուեց գիւղին հանդիպման բարձրացող սարալանջից մթին աչքի նման մեզ նայող քարանձաւը, ուր կեռման մի ոտնուղի էր մագլցում եւ ասաց.
– Մինչի էսօր կիմանենք, թէ էդ մաղարայում մեռաւ վերջին հայ քրիստոնեան, էլ հայի շունչ շնչառութիւն չմնաց աշխրքի մէջ։
Սա հետաքրքիր յայտնութիւն էր մեզ համար։ Ո՞վ է եղել մեռած այդ «վերջին հայը», ինչո՞ւ է ապրել քարանձաւում, ե՞րբ է մեռել։
Հարց ու փորձ ենք անում։
Գիւլիզարն ուղղում է գլխի եազման, մէկ էլ նայում է լեռնալանջի խոժոռ, քարահոնք ու քարաշուրթ անձաւին, կարծէս բան է տեսնում այնտեղ՝ բարձունքում, եւ ինքնասոյզ ծոր է տալիս ասելիքը։
– Է՛, ձզի ղուրբա՜ն, էրկար է մըր մաղարա-սուրբ վայրի մինուճարի պատմութիւնը. բայց որ կուզիք իմանալ, ձզի կարճ ըմ պատմիմ, իմացէք։
Ու պատմում է, որ քարանձաւի բնակիչը Սեմալ գիւղից էր։ Առաջին մեծ պատերազմին, երբ բանակից վիրաւոր տուն է վերադառնում, գիւղը գտնում է դատարկ, ամայացած, ո՛չ մի օջախից ծուխ չէր բարձրանում, ո՛չ մի դուռը չէր բացւում, ո՛չ մի շուն չէր հաչում։ դահիճները սպանել էին բոլոր հարազատներին ու համագիւղացիներին։ Սպանել էին տատին, պապին, հօրը, մօրը, երկու եղբայրներին, երեք քոյրերին ու իր հարսին՝ մի տարեկան Դաւիթը գրկին։
Զօրացրուած զինուորը, ծանր վշտից ընկճուած, չգիտէր ինչ անել, ո՛ւր գնալ, ո՛ւմ դուռն ընկնել ու բաց անել ծով ցաւով եռացող սիրտը։ Մղձաւանջային անքուն գիշերներ է լուսցնում, վճռում է քանի շունչ կայ բերանում՝ չհեռանալ ծննդավայրից, քանի ապրում է՝ ճգնել մաղարայի մէջ ու անիծել արար աշխարհը։
Հին-հին ժամանակներից հայերը սուրբ Սարգսի մաղարա են կոչել անձաւը, տարին մի հեղ ուխտի գնացել, գառ ու ոչխար մատաղ արել։ այնտեղ ժայռի միջից զուլալ աղբիւր է բլթբլթում, իսկ ժայռի գլխին կար փոքրիկ մի վանք՝ անունը սուրբ Սարգսի մատուռ։ Գիւլիզարը ծնողների ու համագիւղացի աղջիկների հետ շատ է ուխտի գնացել սուրբ սարգիս։ Հիմա ոչ ոք ուխտի չի գնում. Դէ, քրիստոնեայ հաւատացեալ չի մնացել, անտէր թողնուած մատուռն աւերուել է։ Գիւղացիները տարել են հիմնաքարերը։ Աղօթարանի հետքը հազիւ է նշմարւում։
– Մաղարայում մարդն ինչպէ՞ս է ապրել մեն-մենակ, ցուրտ ձմռանը,- հարց եմ տալիս Գիւլիզար քոյրիկին։
– Աժդահա մարդ էր, քսան հինգ տարի ապրաւ։ Մընք լե աստծո մարդուն կօգնինք։ Ոչ ոքի մուխտաջ չեղաւ, վիզ չծռեց. Սիրտ մնաց քաջ։ Քանի հեղ Ազիզ ելաւ գնաց իրեն խորհուրդ տուեց. «Դերվիշ ախպեր, գոնէ էս ցուրտ ձմռան, մինչ գարուն արի ապրի էրդիկի տակ։ Ղուրբա՛ն, մե՜ղք իս, մարդ արարածից հեռու, խօսք ու զրիցից հեռու իմա՞լ կապրիս էդ ցուրտ խաւար մաղարի մէջ»։
Ազիզին լսել իսկ չէր ուզեցել, կարճ էր կտրել, չարացած ասել էր.
– Գել ու գազանի հետ կապրի՛մ, շան հետ կապրի՛մ, հմա հուր ու յաւիտեան մարդ արարածի հետ չը՛մ ապրի… Գազան լե մարդուն չէր անի էն, ինչ անաստուած մարդն է արել…
Առաջին համաշխարհային պատերազմից մինչեւ երկրորդը սկիզբը դերվիշը բնակուել է քարանձաւում։ Գիւղացիները հեռուից քարայրի մութ երախին տեսել են նրա երկար, բարդի հասակը։ Յաճախ նա դուրս է եկել իր զնդանից, արեւկող տուել, հետոյ գնացել իր ծննդավայր Սեմալի սարը, այնտեղից դիտել գիւղի աւերակ օջախները եւ տխուր երգել ղարիբի երգ ու խաղ։
Ձմռան ամիսներին գիւղացիները դերվիղի մաղարայի առաջ յաճախ բոցավառ աչք էին տեսնում։ Դերվիշը խարոյկ էր վառում։
Մի ձիւն ձմեռ ժամանակ էլ այլեւս օրերով քարանձաւի առաջ ոչ կրակ է երեւում, ոչ բեղ ու մորուքի մէջ կորած երկարուկ դերվիշը։ «Արդեօք ուրի՞շ տեղ փոխադրուեց մենաւոր կեանքին չտոկալով», մտածում են գիւղացիները։ «Գուցէ եւ դժբախտութի՞ւն է պատահել, գուցէ գայլերի կե՞ր է դարձել, ո՞վ գիտի…»։
Անհանգիստ Գիւլիզարն ամուսնուն ու տղաներին ուղարկում է մաղարան՝ աշխարհից խռոված, աշխարհից բեզարած դերվիշի ետեւից։ «Ազատ էնիս զմզի փորձութենէ, աստուած», աղօթում է Գիւլիզարը։
Հեռուից նկատում է, որ ամուսինն ու տղաները մտնում են մաղարա ու միառժամանակ անհետանում աչքից։
Գիւլիզարն անհամբեր սպասում է, թէ ի՞նչ լուր են բերելու դերվիշից։ Ազիզն ու երկու որդիները, վերջապէս, յայտնւում են մաղարայի ելքին, մի պահ կանգ առնում, ապա դանդաղ քայլերով, ձեան մէջ թաղուելով ու բարձրանալով, սկսում են սարալանջով գիւղ իջնել։ Երկիւղ է սողսկում Գիւլիզարի սիրտը.աշխարհից խռոված վերջին հայը, երեւի, զոհ է գնացել սոված գայլերին…
Նրանք տուն են հասնում յոգնած-բեզարած, անտրամադիր։ Չեն ուզում բերանները բաց անել ու խօսել։ Գիւլիզարն անհամբեր սպասում է իմանալու դերվիշի վիճակը։ Գուցէ հիւանդացե՞լ է, գուցէ օգնութեան կարի՞ք է զգում։
Մօր հարցին պատասխանում է աւագ որդին.
– Անա՛, դերվիշը չկայ, սառե՜լ է խեղճը…
Աւարտւում է այս ողբերգական պատմութիւնը եւս։ Արտասուք է երեւում Գիւլիզարի աչքին։ Մեզանից մէկը ճնշող լռութիւնը խախտելով հարց է տալիս.
– Քոյրի՛կ, դերվիշի իսկական անունը չգիտե՞ս։
– Իսկական անո՞ւն,-մտացրիւ կրկնում է Գիւլիզարը,- իսկական անուն իմա՞լ չէ՝ Անդրանիկ էր։ Անդրանիկին մոռնալ կեղնի՞։
Մեզ խորապէս յուզել էր Գիւլիզարի պատմածը։ Փոթորկուած՝ միտք էինք անում. ինչպէ՜ս էր կենդանի զգայարաններ, միս ու արիւն ունեցող մարդը կարողացել ամբողջ քառորդ դար հեռու ապրել մարդկային հասարակութիւնից, կամաւոր տանջանքի ենթարկել իրեն։ Ինչպիսի՜ հոգեկան ցնցում էր պատճառել նրան հայոց մեծ ողբերգութիւնը, մարդու ձեռքով կատարուած մեծ նախճիրը արդար վաստակով ապրող աշխատասէր մի ժողովուրդի հանդէպ… Ամբողջ քառորդ դար ի՜նչ ապրումներ էր ունեցել աշխարհից խռով, իրեն կղզիացման ու մենակութեան դատապարտած հայ մարդը։ «Ըմ սիրտ ղարի՜բ է, ըմ սիրտ վառո՜ւկ է,- նրա խօսքն է յիշում Գիւլիզարը։ Ափսո՛ս, որ ո՛չ մի գրութիւն, ո՛չ մի յուշ-յիշատակարան չէր թողնել աշխարհին։
Գիւլիզար քոյրիկը ընդհատեց իմ մտորումները.
– Ախպե՛ր, Սասունի ո՞ր շենից ես։
– Ես սեմալցի եմ։
– Միւս ախպերնե՞րս։
– Երկուսը Շենիկ գիւղից են, մէկը՝ Գիալիգիւզանից, միւսը Տալվորիկից։
Գիւլիզարն իսկոյն շուռ եկաւ շենիկցի ընկերներիս եւ հարցրեց.
– Շենիկի ո՞ր օջախից։
– Ես Յակոբ Վարժապետի տղան եմ։ Լսե՞լ ես վարժապետի մասին։ Գիտե՞ս։
Շաղուեցին Գիւլիզարի աչքերը, ետ տարաւ գլխի եազման եւ՝
– Իմա՞լ չէ, Անդրանիկի ֆիդայիներից էր, նահատակուեց։
– Ճի՛շդ իմացար, Գիւլիզար քոյրիկ, բայց ումի՞ց ես լսել Անդրանիկի անունը,- հետաքրքրութեամբ վառուեց շենիկցի ընկերս։
– Իմա՞լ, ես լե շենիկցի եմ։ Վարժապետի հետ մըր ընտանիք բարեկամ էր, գնալ-գալ ունէր։ Իսկ Անդրանիկի անուն հըմը լսե՞լ։ Անդրանիկ մըր տան պատուական ղոնախն էր։ Երեխայ շատ կսիրէր։ Զիս կնստեցնէր ծնկերուն, կշոյէր զիմ մազեր։ Իմա՞լ։ Մարդ կա՞ր՝ Հայ, Թուրք, Քիւրտ, Ասորի, որ քաջ Անդրանիկին չիմանար։
Ապա շենիկցի միւս ընկերոջս դառնալով կրկնեց նոյն հարցը, թէ ո՞ւմ տղան է, հօր, մօր անունները։
Ընկերս՝ Պետրոսը պատասխանեց.
– Լսած կա՞ս Հայկարամի մասին, հայրս էր։ Ամբողջ Շենիկը եւ հարեւան գիւղերը որպէս քաջ եւ արդար մարդու ճանաչում էին նրան։ Մի հսկայ էր. դռնից մտնելիս խոնարհում էր գլուխը։ Ձենով Օհանի պէս էլ ձայն ունէր. Եօթ սարի ետեւից նրա կանչը կլսուէր։ 1914-ին մահացաւ, երբ ես արդէն մեկնել էի Ամերիկա։
Գիւլիզարը կարծէս չէր լսում Պետրոսի պատմածը. ցնորուած, ծանր հարուածից շշմած տեսք ունէր։ Նկատեցի, որ դողդողում էին ուրթերը։ Ու մէկ էլ կորցրեց հաւասարակշռութիւնը, օրօրուեց։ Ես հազիւ նրան պահեցի, որ չընկնի։
Հետոյ, ուշքի գալով, Գիւլիզարը պարզեց բազուկները, գրկեց շենիկցի ընկերոջս ու սկսեց ջերմօրէն համբուրել նրա շուրթերը, այտերը, աչքերը։
Մենք յուզուած դիտում էինք նրանց եւ սպասում անակնկալ գաղտնիքի բացայայտմանը։ Իսկ Գիւլիզարը միայն արտասւում էր ու ցնցւում։ Վերջապէս բացուեցին շուրթերը, եւ մենք լսեցինք.
– Քըզի՛ մատա՜ղ, ըմ ազի՜զ ախպեր Պետիկ, ըմ հոգի՜…
Լսում էինք, չէինք հաւատում մեր աչք ու ականջին։ Իսկ քոյրը հոտւըտում էր եղբօրը, դողահար մատներով շոշափում երեսը, ճերմակած մազերը.
– Մեռնի՜մ քըզի, ախպե՜ր ջան…
Պետրոսը մտքից իսկ չէր անցկացրել, թէ քոյրը կարող էր փրկուած լինել Մեծ եղեռնից, հրաշքով ապրել։ Մեզ ճանապարհին ոչինչ չէր ասել։ Եւ ի՜նչ ասեր։ Գիտեր, որ հարազատներին բոլորին սրի են քաշել, կենդանի շունչ շնչառութիւն չեն թողել գիւղում։ Ու այժմ անակնկալ երջանկութիւնից բոլորովին կորցրել էր իրեն, գրկից բաց չէր թողնում քրոջը, համբուրում, անհագ համբուրում էր, քրոջական ճերմակած գլուխը սեղմում կրծքին…
– Քուրո ջա՜ն, քըզի մատա՜ղ…
Յուզուել էինք, ամենքս արցունքոտուել, թուլացել ոտք ու ձեռքով։ Իսկ ես կինոժապաւենի վրայ լուսանկարում էի ամենաթանկ, ամենանուիրական նկարը՝ կէս դար հետոյ, Սասունի լեռներում իրար գտած, իրար գրկած քոյր ու եղբօրը։
– Ախպեր ջա՜ն, ըմ սի՜րտ, ըմ հոգի՜… եաւրում…
Չգիտեմ մեզանից ով էր՝ սկսեց երգել.
Տալվորիկի զաւակն եմ քաջ,
Չեմ խոնարհի բեկի առաջ…
Մենք բոլորս, նաեւ նոր գտնուած հայուհին՝ Գիւլիզար քոյրիկը, միացանք երգին։
Դիմացը, կապոյտի մէջ, սասնա բարձրագագաթ Մարութա լեռը մեզ էր դիտում։ Նրա ամպածրար գլխին թախծում էր սրբավայր մատուռի մի աւերակ վկայ։
Մանուկ հասակում քանի՜-քանի՜ անգամ ուխտի էինք գնացել այնտեղ, գառ մատաղ արել, գեղ-գեղովի ուրախացել, երգել «Օրհնեսցի սեղանս, չորս կողմի գեղանս»։ Այր մարդիկ Եարխուշտա էին խաղում, հարսեր ու աղջիկներք՝ նազպար…
– Ախպե՜ր ջան, եաւրո՜ւմ, քըզի լե ողջ առողջ տեսայ, երկնային լուս իջաւ իմ հոգուն… Ըմ մուրազ ի կատար. Էստուց ետ որ մեռնիմ, էլ դարդ չէ…
Չէ՛, ժամանակը կանգ չէր առել. ժամանակն անցնում էր՝ ինքն իրենից առաջ ընկնելով։ Արեւն արդէն արեւմուտք էր թեքուել, երկարում էին ստուերները։ Իսկ այս լեռներում, պապենական այս հարազատ լեռներում, ինչպէս մեզ նախազգուշացրել էին՝ վտանգաւոր էր ուշ ժամանակ մնալը։
Պատրաստուեցինք հրաժեշտ տալու Գիւլիզար քոյրիկին, որ պահել էր իր կնքանունը, որդուն կոչել Մուրադ՝ սպանուած աւագ եղբօր անունով, իսկ բոռանը՝ Պետրի, իր արդէն գտած կրտսեր եղբօր՝ Պետրոսին յիշելու համար։ Եւ ոչ մէկը գլխի չէր ընկել։ Չէ՞ որ նոյն անունները կային թէ՛ հայերի, թէ՛ Թուրքերի մէջ։
Յուշանուէրներ եւ դրամ տալով Գիւլիզարին՝ մենք ուզում էինք արդէն հրաժեշտ տալ, ճամբայ ընկնել։ Սակայն, քոյր ու եղբօր համար, նաեւ մեզ համար, այդքան էլ հեշտ չէր բաժանուելը։
– Ձըզի մատա՜ղ, չե՛մ թողնի գնաք։ Էրթա՛նք, մտէ՛ք ըմ տուն,- աղերսեց ու պնդեց Գիւլիզարը,- ձըր հայ-քրիստոնեայի ոտք դրէք ըմ օջախ, աղ ու հաց կիսէք, հետոյ՝ բարի ճանապարհ։
Գիւլիզար քոյրիկն ասում էր, թէ տանը ոչ ոք չկայ. ամուսինը մեռել է երկու տարի առաջ, տղան ու հարսն էլ, ճժերի հետ, կալում են, ցորեն են կալսում։ «Աստուած զիս էսօր տուն պահեց ձըզի տեսնելու»։
Մենք ցաւով մերժեցինք հրաւէրը։ Գիւլիզար քոյրիկին չվշտացնելու համար բացատրեցինք, թէ այդ կարող է հետագայ անախորժութիւնների տեղիք տալ, մանաւանդ, որ մենք էլ ուշանում ենք եւ այս կողմերը մթանը լինելը վտանգաւոր է օտարականի համար։
Բայց կարո՞ղ էր Պետրոսը բաժանուել իր երջանկութիւնից։ Քրոջը գրկած, նա պատմում էր ճիւղաւորուած իր ընտանիքի մասին, թէ երեք տղայ, մի աղջիկ ու հինգ թոռ ունի։ Աղջկայ անունը դրել է Գիւլիզար՝ քրոջը միշտ յիշելու համար։ Տղաներից աւագինը հօր անունով կոչել է Հայկարամ, իսկ աղջիկ թոռանը՝ մօր անունով՝ Մարիամ։
Գիւլիզարը, որ յուզմունքից նուաղել էր քիչ առաջ, այժմ երիտասարդական փայլ ու կեանք ունէր խունացած բիբերի մէջ։
– Հիմա դուք Ամերիկա՞ կերթաք,- բաժանման ցաւը զսպելով հարցրեց Գիւլիզարը եղբօրը։
– Ո՛չ քուդո ջան. այստեղից Վանի վրայով եւ Կարսով մեկնելու ենք նախ Հայաստան, հետոյ այնտեղից էլ՝ Ամերիկա։
Քոյրը հարցական ու երկար նայեց.
– Հայաստա՜ն… Ի՞նչ Հայաստան…
– Հայաստան, մեր պապենական հայրենիքը։ Բոլոր հայերի հայրենիքը՝ խորհրդային Հայաստան։
Գիւլիզարը անթարթ նայեց եղբօր, ապա մէկ-մէկ զննեց բոլորի դէմքերը ու թերահաւատ հարց տուեց.
– Ղորբա՜ն էղնիմ ձըզի, ախպերտի՛ք, ըղորդ ըսէք, էնտեղ հայ քրիստոնեաներ կապրի՞ն։
– Իհա՛րկէ, հայոց տունն է, էլ ո՞վ պիտի ապրի։ Իհա՛րկէ, հայեր են ապրում, եւ ջարդերից փրկուած շատ սասունցիներ… Այնտեղ մշտական բնակութեան են գալիս Մեծ եղեռնից փրկուած, աշխարհով մէկ ցրուած հայերը։ Այնտեղ՝ հայրենի հողի վրայ, այլեւս ո՛չ մի հայ չի սպանւում, ո՛չ մի հարս-աղջիկ չի՛ առեւանգւում… Քուրո ջան, մի՞թէ չես լսել, որ հայութիւնն էլ արդէն ունի իր օջախը, իր պետութիւնը, իր լոյս քաղաքները, իր շեն գիւղերն ու մի կապո՛յտ, խաղա՜ղ երկնակամար՝ Մասիսը սրտին…
Գիւլիզար քոյրիկը չէր իմացել, առաջին անգամ էրլսում, եւ որտեղի՞ց իմանար Սասունի հեռաւոր լեռներում աշխարհից մեկուսացած, աշխարհից խռոված այս կինը, որ կէս դար է, ինչ մորմոքուն սրտով միայն յիշում էր բնաջինջ եղած հարազատներին եւ անիծում աշխարհի բոլոր ջարդարարներին, բոլոր բռնակալներին։
Բաժանուելիս Գիւլիզար քոյրիկը համբուրեց բոլորիս ճակատները, եղբօր գլուխը սեղմեց կրծքին եւ, կորցրած երջանկութիւնը վերջնականապէս գտած մարդու գոհունակութեամբ, մեզ դիմելով որպէս աղօթք շշնչաց.
– Ըմ ազի՜զ աղպրտիք, ձըզի ղուրբա՜ն. թը աստծով էս աւուր ռաստ չիգենք, աշխրքից երթալու էի էթիմի պէս վիզս ծուռ, սիրտս մալուլ, էն մտքով, թը զիմ մեռնելով կմեռնի վերջին հայ… Էլ էստուց սիրտս խաղաղ է, քընի ըմ ախպեր կպահէ Աստուրենց Հայկարամի ջընսը, քընի աշխրքի մէջ Հայաստան կայ, հայ քրիստոնեաներ կան… Ախպրտի՛ք, ձըզի մատա՜ղ, ըմ հին, լերդացած դարդին դարման դրիք, լուս իջաւ վըր իմ խաւար հոգուն… Ըղորդ է, թը մէջ աշխրքին Հա՛յ լե կայ, Հայաստա՛ն լե, զիմ մուրազ կատարո՛ւկ է… Չո՞ւր հրաշք էղաւ, չո՞ւր երկնային աստուած հովանաւոր, փրկիչ էղաւ մըր փերիշան ազգին…
Արդէն մօտեցել էր հրաժեշտի պահը։
– Ըմ ազի՜զ ախպրտիք, զիմ սիրտ, զիմ աչքեր լե ձըզի հետ տարէ՜ք Հայաստան աշխարհ, զիմ սուրբ հայրենիք…
Անցած կէս դարը չէր կարողացել հանգցնել կայծը, մոխրի վերածել Գիւլիզար քոյրիկի հոգու խոր խորքերում անթեղուած հայութիւնը, կարօտի սրբազան զգացումը…
Մենք դժուարութեամբ հրաժեշտ տուեցինք Գիւլիզար քոյրիկին, Սասնա անտեսանելի ծռերին… քայլում էինք՝ ծա՜նր, ծա՜նր… Անիմանալի մի ուժ ետ էր պահում մեր քայլերը, իսկ մենք պէտք է յաղթահարէինք ձգողական այդ ուժը՝ Սասունից ու Գիւլիզար քոյրիկից հեռանալու, աշխարհի միջօրեականներով շարունակելու համար մեր հայի ձի՜գ ճամբան։
***