«… Բարեգործութիւնը, այն` զոր Բարձրեալն Աստուած կը սպասէ մեզմէ, պայմանաւոր չի կրնար ըլլալ: Վախէ կամ ուրիշ շահադիտութենէ կախեալ չի կրնար ըլլալ: Բարեգործութիւնը բարեգործութիւն է այն ատեն միայն, երբ զուտ է, հարազատ ու անխառն է, զուգահեռ որեւէ նկատումէ առաջնորդուած չէ: Եւ կը հաւատանք անշուշտ, որ Աստուած կը սիրէ առաւելաբար այս կերպ բարեգործութիւնը»:
Սա փոքրիկ պատառիկ մըն է միայն պոլսահայ անուանի գրող, լրագրող, հրապարակագիր, հանրային եւ ազգային գործիչ, «Մարմարա» օրաթերթի Խմբագրապետ Ռոպէր Հատտէճեանի` «Մարմարա»-ի Յուշատետր սիւնակի ներքոյ գրեթէ ամէն օր հրապարակուող հերթական խոհագրութենէն` պատահականօրէն ընտրուած: Խոհագրութիւններ, որ նախ հանապազօրեայ հացի պէս կը մատուցուին «Մարմարա»-ի ընթերցողներուն, յետոյ դառնալով հատորներ, տասնեակ հատորներ… իսկ «Մարմարա»-ի ընթերցողը սիրով կը սպասէ իր Խմբագրապետի Յուշատետրի ամենօրեայ սիւնակին` անոր անցած օրուան մտորումներուն, որպէսզի շուտով…իրենը՛ դարձնէ. այո՛, իրենը՛, քանի որ ատոնք կարդալով` առաջին մտածումը, առաջին զգացողութիւնը, որ կ’ունենաս, այն է, որ դու՛ն ալ այդպէս կը մտածես, այդպէս կը զգաս, որ դու՛ն ալ նոյնը պիտի գրէիր. չէ՞ որ դուն այդ ամէնը զգացած ես, ապրած, պարզապէս չես նկատած…հոգիի՛ աչքերով: Իսկ Ռոպէր Հատտէճեան նկատած է: Եւ տարբերութիւնը կ’արծես թէ միայն այդ է… Որովհետեւ այնքան մարդկային են այդ մտորումները: Ահա այս մէկը Աղօթքի մասին է, միւսը` Սիրոյ, այս մէկը անպաճոյճ երկխօսութիւն մըն է, մարդկային պարզ ու «միամիտ» փոխյարաբերութիւններու յուզիչ դրուագ մը, միւսը… Բայց կա՞յ առհասարակ կեանքի ոլորտ մը, աշխարհիկ եւ հոգեւոր ասպարէզի իրողութիւն մը, որ վրիպած ըլլայ Հատտէճեանի գրիչէն: Ուրեմն` ընթերցողը կը սպասէ` վստահ, որ այսօր ալ պիտի հաղորդակցի սիրելի Խմբագրապետի` օդի ու ջուրի պէս ցանկալի դարձած մտորումներուն: Վստահ, քանի որ նաեւ գիտէ` 88 տարին բոլորած նահապետ Խմբագրապետը չի կրնար չգրել… Իսկ Հատտէճեան ինչ ալ գրէ, կը գրէ ՄԱՐԴՈՒ մասին:
Այս փոքր-ինչ յուզական նախաբանէն ետք (որ կրնար աւելի ծաւալուն ըլլալ) հարկ է, որ անցնիմ, ինչպէս կ’ըսեն, «բուն նիւթին»: Տողերուս հեղինակին բախտ վիճակուեցաւ յունիս 5-8 ըլլալ Պոլսոյ մէջ (Հայաստանի Ազգային ակադեմական երգչախումբի կազմին սթամպուլեան համերգ-հիւրախաղերու առիթով), որն ալ բարեբախտ առիթ դարձաւ այցելելու «Մարմարա»-ի խմբագրատուն եւ քանի մը ժամ վայելելու Խմբագրապետ Ռ. Հատտէճեանի ու փոխխմբագրապետ Տիկ. Մաքրուհի Պ. Յակոբեանի հիւրընկալութիւնը: Հէնց այնտեղ ալ «ծնաւ» մեր հարցազրոյցը Պրն. Հատտէճեանի հետ:
-Սիրելի՛ Խմբագրապետ, ահա արդէն շուրջ կէս դար է, որ հայաշխարհի ամենայայտնի ու սիրուած թերթերէն մէկուն ղեկին կանգնած էք: Իսկ ինչպէ՞ս սկսաւ:
-ճիշդն ըսելու համար` այնքան շատ ժամանակ անցաւ, որ կարծես ես մոռցայ` «Մարմարան» ինչ էր, ես ինչ էի: Այո՛, մօտաւորապէս 50 տարիէ ի վեր այս թերթին գլուխն եմ, եւ սա ինծի համար արդէն հպարտացուցիչ է: Ես աշխատանքիս որակովը չէ որ կը հպարտանամ, այլ կը հպարտանամ աշխատանքի տարիներուս: Բայց պէտք է ըսեմ, որ «Մարմարա»-էն առաջ ալ արդէն ես «Մարմարա»-ի մէկ մարդը կը նկատուէի, քանի որ իմ գրչեղբայրներուս հետ միասին, ինչպէս Զահրատ, Խրախունի եւ այլք, մենք թերթի մէջ հաստատած էինք գրական էջ մը եւ այդպէս 15 օրը անգամ մը գրական բաժին մը կը ղեկավարէինք: Աւելի վերջը (1967թ.), երբ թերթի խմբագրապետի պաշտօնը ինծի առաջարկուեցաւ, ես վախով-դողով ընդունեցի, կարծես ստիպողաբար. Այն ատեն նախկին պաշտօնատիրոջ (որ իմ ընկերս էր) օգնականն էի: Ուրեմն` սկիզբը շատ կը վախնայի, որովհետեւ, գիտէք, Թուրքիոյ մէջ հայերէն թերթի մը ղեկավար ըլլալը բաւական «փափուկ» գործ է, պատասխանատու եւ նոյնիսկ վտանգաւոր գործ, եւ ես իմ ուժերես վեր կը նկատէի ատիկա: Բայց, բարեբախտաբար, ամէն բան շուտով «իր տեղն ինկաւ». ես շատ շուտ անդրադարձայ, որ շատ հաճելի էր այսպիսի թերթի մը հրատարակութիւնը, մանաւանդ Թուրքիոյ մէջ, ուր որ մենք պայմանները գիտէինք եւ ի վերջոյ այդ պայմաններուն յարմարելու վարպետութիւնն ալ, բարեբախտաբար, կրցանք ունենալ: Ուրեմն` առանց գլխացաւի ես այդ թուականէն մինչեւ այսօր կը ղեկավարեմ «Մարմարա» թերթը` զայն նկատելով ոչ միայն իմ կամ իմ անմիջական շրջանակի, այլ ամբողջ հայաշխարհի մշակոյթի եւ արեւմտահայերէնի մէկ բերդը: Որովհետեւ մեր գլխաւոր նպատակն է, մեր գլխաւոր գաղափարապաշտութիւնն է տէր կանգնիլ մեր երկու կարեւոր արժէքներուն, նախ` արեւմտահայերէն լեզուին, եւ յետոյ` մեր գրականութեան: Որովհետեւ ես, ի վերջոյ, մամուլի մարդ ըլլալէ աւելի առաջ գրականութեան մարդ եմ: Այսպէս է որ մեր թերթը կը ղեկավարենք. առանց վախնալու` մեր առաջին էջին վրայ իսկ գրականութեան տեղ կու տանք: Քանի որ իմ յօդուածներս, որոնք մօտաւորապէս 35 տարիէ ի վեր գրեթէ ամէն օր, առանց ընդհատումի, կը հրատարակուին, այդ բոլորը ի վերջոյ գրական շունչ ունին, եւ կը կարծեմ, որ աշխարհիս վրայ միակ թերթն ենք (ոչ միայն հայկական, այլ նաեւ միջազգային տեսակէտէ), որ իր առաջին էջին վրայ գրականութիւն կ’ընէ:
-Պարո՛ն Հատտէճեան, ճիշդ է, որ «Մարմարա»-ի առաքելութիւնը նաեւ ու, թերեւս, մեծապէս գրականութիւնը քարոզելը եղած է եւ է՛, հայ գրականութիւնը եւ ի մասնաւորի` արեւմտահայ գրականութիւն: Ըսիք, որ ժամանակին Զահրատը, Խրախունին եւ ուրիշ հսկաներ կային, որոնք նաեւ աշխուժօրէն կը մասնակցէին պոլսահայ գրական անցուդարձին` այդ ծիրին մէջ նաեւ գրական «Մարմարան» ապրեցնելով: Հետաքրքիր է գիտնալ Ձեր գնահատականը այսօրուան պոլսահայ գրականութեան մասին, որ, կը կարծեմ, ինչ-որ չափով պիտի պայմանաւորուած ըլլայ նաեւ «Մարմարա»-ի գրական աշխուժութիւնը: Եւ առհասարակ` Ձեր կարծիքը սփիւռքահայ գրականութեան այսօրուան վիճակին մասին …
-Ես ընդհանրապէս սփիւռքի գրականութեան մասին խօսիլ շատ չեմ ուզեր` հակառակ որ շատ լաւ կը հետեւիմ, գրեթէ բոլոր գիրքերը կը ստանամ եւ շատ սիրով ալ կը գնեմ այդ գիրքերը: Սակայն ինքզինքս լիազօր չեմ զգար ուրիշ երկիրներու մէջ եղած-դարձածին մասին խօսելու. այդ պատասխանատուութեան տակ մտնել չեմ ուզեր: Բայց երբ կը հարցուիմ պոլսահայ գրականութեան մասին, ճակատաբաց կրնամ ընդունիլ այդ մասին խօսիլ, որովհետեւ այդ գրականութեան մէջ ապրած եմ, այդ գրականութիւնը մորթիս վրայ զգացած եմ, նոյնիսկ այդ գրականւթիւնը ստեղծողներէն մէկը եղած եմ: Ուրեմն` այդ մասին կրնամ խօսիլ: Եւ շատ ցաւով պիտի ըսեմ, որ այդ հսկաներուն յաջորդող այսօրուան մեր շրջանը դժբախտաբար չորցած է, նորեր չեն հասնիր: Ճիշդ է, հրապարակի վրայ նորեր յանկարծ կը յայտնուին, բայց դժբախտաբար` թրքերէն լեզուով, ինչ որ մեր արեւմտահայերէնի փրկութեան գործիք չէ: Մենք շատ կարօտով կը սպասենք, որ հորիզոնի վրայ յայտնուին հայ երիտասարդներ, որոնք արեւմտահայերէնը պիտի գործածեն այնքան լաւ, որքան որ մենք կրցանք ատենօք եւ այսքան տարիէ ի վեր գործածել: Որովհետեւ, գիտէք, արեւմտահայերէնը մեր հայկական մշակոյթի գանձերէն մէկն է: Երկու լեզուներն ալ` արեւմտահայերէնը եւ արեւելահայերէնը, մեզի համար հաւասարապէս թանկ ու սիրելի են: Երբեմն կը խօսուի երկուքը «միացնելու» մասին: Ես հիմնովին դէմ եմ. երկուքն ալ պիտի ապրին անկախաբար, բայց երկուքն ալ պէտք է ապրին իրենց ամենէն մաքուր, ամենէն հարազատ վիճակին մէջ: Արեւելահայերէնը, բարեբախտաբար, կը պաշտպանէ պետութեան հովանաւորութիւնը, թէեւ, իմ կարծիքով, պէտք է արեւելահայերէնը զտել կարգ մը օտարոտի բառերէ: Բայց արեւմտահայերէնն ալ, որ պետութիւն մը չունի ետին, նոյնպէս պէտք է պաշտպանուի Հայաստանի մեր իշխանութիւններու կողմէն:
-Մանաւանդ` արեւմտահայերէնի կորստեան վտանգի մասին արդէն ԵՈՒՆԵՍԿՕ-ն ալ ահազանգած է` այն դասելով անհետացող լեզուներու շարքին: Հայաստանի պետութիւնը որոշակի քայլեր, ի հարկէ, կ’ընէ` շարք մը հանրակրթական դպրոցներու, համալսարաններու մէջ արեւմտահայերէնի խորացուած դասընթացներ կազմակերպելով եւ այլ ձեռնարկներով: Բայց ատիկա անշու՛շտ քիչ է: Ըստ Ձեզի` Հայաստանը եւ Սփիւռքը թեւ թեւի ի՞նչ պիտի ընեն` այդ վտանգը միասնաբար դիմագրաւելու համար:
-Գիտէք, ես ազգութեան, մշակոյթի, գրականութեան, մարդասիրական գիտութիւններու` ինչին որ կ’ուզէք, բոլորին տակ լեզուն կը տեսնեմ: Եթէ որեւէ հաւաքականութիւն իր լեզուն չունի, այդ հաւաքականութիւնը չի կրնար իր մայրենի հունին մէջ մնալ: Ընդհանրապէս` Ամերիկայի, ֆրանսայի մէջ, կարգ մը ուրիշ տեղեր կ’ըսեն, որ առանց հայերէն գիտնալու ալ մենք հայ ենք, մենք կրնանք մեր հայկականութիւնը պահել… Այո՛, իրենք հայ կրնան մնալ, սակայն իրենց զաւակները հայ պիտի չըլլան: Իրականութեան մէջ ես հիմնական պայման կը նկատեմ, որ եթէ ոեւէ մէկը կ’ուզէ իր մշակոյթին մէջ մնալ, ամենէն առաջ տէր պիտի կանգնի իր լեզուին: Դժաբխտաբար, մեր Պոլիսը, որ արեւմտահայերէնի ամենէն ուժեղ բերդն էր, հոս ալ արեւմտահայերէնը կաղալ սկսած է: Մեր երիտասարդները այլեւս շատ հանգիստ կերպով թրքերէն կը խօսին, եւ կրնամ ըսել, որ թուրքերէ՛ ալ աւելի լաւ թրքերէն կը խօսին անոնք: Սակայն ընդունելով հանդերձ, որ ամէն մարդ իր ապրած երկրի լեզուն լաւ պէտք է գիտնայ, պայման կը դնեմ, որ ամէն մարդ իր մայրենի լեզուն առաջին կարգի վրայ պէտք է դասէ ամէն բանէ առաջ, եւ այդպէ՛ս է որ իր լեզուն պիտի փրկէ: Որովհետեւ լեզուն ալ, շատ մը բաներու նման, գործածելով է որ նոր կը մնայ: Եթէ չգործածուի, կը հիննայ, կը ժանգոտի, կը վերջանայ: ԵՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմէ արեւմտահայերէնի մասին հնչեցուած ահազանգը մեզի անշուշտ ցաւ կը պատճառէ, մենք մեր լեզուն այդ դիրքին մէջ տեսնել չենք ուզեր: Մեզի համար թատրոնը, գրականութիւնը, երաժշտութիւնը` ամէն, ամէն ինչ մեր լեզուին ծառայելու միջոց պէտք է ըլլայ: Մեր դպրոցներուն մէջ հայերէնը ամենէն զուլալ ձեւով պէտք է դասաւանդուի: Ին՛չ մեղք, որ 11 տարի հայկական վարժարանի մէջ հետեւած մէկը այդ վարժարանէն կը հեռանայ` առանց շէնք-շնորհք հայերէն մը գիտնալու: Սա մեր ողբերգութիւնն է: Պոլիսը այդպէս ըլլալու չէր: Բայց այդպէս եղաւ: Անշուշտ, ասոր մէջ քաղաքական ազդակները շատ խոշոր դեր կատարած են, նաեւ այն, որ երկրի մը մէջ երբ որ փոքրամասնութիւնները շատ հանգիստ են, անմիջապէս ձուլման վտանգին կ’ենթարկուին: Չես գիտէր` աղէ՞տ պէտք է, հարուա՞ծ պէտք է (մաղթելի չէ, անշուշտ), որպէսզի սթափինք: Սակայն իրականութիւնն այն է, որ այսօր Թուրքիոյ մէջ մեր երիտասարդները կրցած են քայլ յարմարցնել: Նախ` մէկ մասը տեղական վարժարաններու մէջ կը կարդան, յետոյ համալսարան կ’երթան, համալսարանի մէջ հայ ընկեր գրեթէ չունին, միշտ թուրքերու հետ ընկերութիւն կ’ընեն, յետոյ գործի կեանք կը նետուին, ուր ալ արդէն անմիջապէս թրքական աշխարհի հետ գլուխ գլխու են: Ի վերջոյ, այս բոլոր պայմաններուն մէջ կարծես թէ մեր արեւմտահայերէնին տեղ չէ մնացած այլեւս:
-Հաւանաբար վերջին տասնամեակներուն ընթացքին պոլսահայերու արտագաղթը նոյնպէ՞ս իր բացասական դերակատարութիւնը ունեցաւ: Կարծեմ` բաւական շատ գացին…
-Իրականութեան մէջ այս վերջին շրջաններուն մենք շատ չենք լսեր արտագաղթողներու մասին: Սակայն (հինէն ի վեր այդպէս եղած է եւ հիմա ալ այդպէս է) շատ մը ընտանիքներ իրենց զաւակները ուսանելու համար արտասահման կը ղրկեն, յետոյ այդ տղաքը վերադառնալ չեն ուզեր, այս անգամ իրենց ծնողքը կը ստիպուին երթալու, երբեմն` ուզելով, երբեմն` ակամայ: Երբեմն երջանիկ կ’ըլլան, երբեմն` շատ դժբախտ, բայց ի վերջոյ` կ’երթան: Այդ շրջաններուն Թուրքիոյ ներքին քաղաքական պայմաններն ալ մեզի` քրիստոնեաներուս, հայերուս համար շատ նպաստաւոր չէր, շատ մը գլխացաւեր ունեցած ենք, ինչպէս գիտէք, այս երկրին մէջ: Բոլոր այդ ազդակներուն տակ արտագաղթ մը կար: Գացողը արդէն գացած է: Սակայն հիմա` վերջին շրջաններուն, Թուքիոյ մէջ պայմանները բաւական բարելաւուած են, եթէ նկատի ունենանք, որ Միջինարեւելեան շատ մը երկիրներու մէջ այսօր դժոխային պայմաններ կան: Թուրքիոյ մէջ տակաւին իշխանութիւնները կը տիրապետեն կացութեան, եւ ի վերջոյ սովորական, միջին քաղաքացին մեծ նեղութիւններ չունի թէ՛ նիւթական, թէ՛ բարոյական տեսակէտով: Ատկէ բաժին կ’առնեն նաեւ մեր հայերը:
-Իսկ որքա՞ն կը հաշւուէ այսօր հայերու թիւը Պոլսոյ եւ առհասարակ` Թուրքիոյ մէջ:
-Այսօր հայերու թիւը յստակ չենք գիտեր, բայց կը գնահատենք որպէս 80 հազար միայն Պոլսոյ մէջ: Իսկ ամբողջ Թուրքիոյ տարածքին վրայ… Գիտէք, մինչեւ 3-4 տարի առաջ մենք բացարձակապէս չէինք խօսիր Անատոլուի մէջ մնացած եւ իսլամացած հայերու մասին: Հիմա այդպիսի խնդիր մըն ալ մէջտեղ ելաւ, եւ բոլորս ալ անդրադարձանք, որ Անատոլուի բնակչութեան մէջ շատ մեծ թիւ կը կազմեն 1915-էն ասդին իսլամացած հայերու սերունդները: Հոսանք մը սկսած է. ոմանք վերադարձի մասին խօսիլ սկսած են, ոմանք ալ (եւ ամենէն կարեւորը, իմ կարծիքով, ատիկա է), բան մը, որ յանդգնութիւնը չէին ունենար աւելի առաջ, հիմա սկսած են խոստովանիլ, որ իրենց մեծ մայրը հայ եղած է եւ այլն… Ասոնք, անշուշտ, բոլորն ալ դրական քայլեր են, եւ կարեւորը այն է, որ այս տեսակ խօսակցութիւններ պատճառ կը դառնան, որ հայերու նկատմամբ միջին ժողովուրդին զգացած ատելութիւնը եւ թշնամութիւնը թեթեւնայ: Որովհետեւ այս երկրին մէջ, դժբախտաբար, 1915-էն ի վեր` արդէն 100 տարի, միշտ ժողովուրդին ուղեղը լուացուած է հայերու դէմ թշնամական զգացումներով: Հիմա, բարեբախտաբար, շատ բան փոխուած է, այդպիսի մթնոլորտ մը չկայ, թէեւ զանգուածը միշտ մնացած է հինէն ի վեր իրենց տրուած թելադրութիւններուն ազդեցութեան տակ, եւ չեմ կրնար ըսել, որ ժողովուրդին 100 տոկոսը հայերը կը սիրէ: Բայց եւ այնպէս հայերու համար աւելի տանելի մթնոլորտ մը կայ:
-Պարո՛ն Հատտէճեան, իսլամացած հայերու խնդիրին աշխոյժ անդրադարձ կայ նաեւ Հայաստանի մէջ: Ի դէպ, կ’ուզեմ Ձեզի տեղեկացնել, որ այս ամառ Հայաստան պէտք է գան 30 երիտասարդներ Տիգրանակերտէն (Տիարպեքիր)` բոլորն ալ իսլամացած հայերու ժառանգներ: Անոնք պիտի գան` «Արի տուն» հայրենաճանաչութեան ծրագիրին մասնակցելու, որ, կը կարծենք, իրենց համար պիտի դառնայ առիթ նաեւ ինքնաճանաչութեան…
-Ձեր ըսածը ինծի համար շատ հաճելի է: Զարմանքով եւ հիացումով կ’ողջունեմ այդ քայլը, որովհետեւ, գիտէք, սա շատ նուրբ հարց է: Ես գիտեմ մարդիկ, որոնք իրենք կ’ուզեն վերադառնալ, սակայն ընտանեկան արգելքներ կան` եղբայրներ, մերձաւորներ, ընկերներ եւ այլն: Երբեմն ալ ճնշումներ կան. չեն ուզեր, որ իրենց հայկական ծագումը յայտնի դառնայ: Այս տեսակ դժուարութիւններ կան, եւ եթէ նման դժուարութիւններու «կուրծք տալով»` մէկը մինչեւ իսկ Հայաստան կ’երթայ այսպիսի ծրագիրի մը մասնակցելու համար, շատ-շատ գնահատելի է: Մենք մինչեւ քանի մը տարի առաջ, ինչպէս քիչ առաջ ըսի, զերօ կը նկատէինք Անատոլուի մէջ հայկականութիւնը: Բայց հիմա կը սկսինք մտածել, որ այդպէս չէ. ամէն տեղ…յիշելով Վահրամ Մաւեանի գիրքի վերնագիրը` «ամէն տեղ հայ կայ…», մենք հիմա սկսանք անդրադառնալ, որ երբ կ’ըսենք «ամէն տեղ», պիտի հասկնանք` նաեւ Անատոլուի հողերուն վրայ:
-Պարո՛ն Հատտէճեան, այն տարիներուն համեմատ, երբ Դուք ստանձնեցիք «Մարմարա»-ի խմբագրապետի պաշտօնը, այսօր շատ բան փոխուած է Թուրքիոյ մէջ, ինչպէս դուք ըսիք, եւ՛ քաղաքական առումով, եւ՛ նաեւ, բնականաբար, թերթի ազատութեան: Հակառակ անոր` այն ժամանակուան Պոլսոյ «հարուստ հայկականութիւնը» այսօր նուազած է: Ինչու՞…
-Ճիշդ է, որ Թուրքիոյ մէջ պայմանները հայերու ի նպաստ բաւական բարելաւուած են: Ես կը յիշեմ այն շրջանները (գոնէ իմ պարագայիս), երբ պատուհանի առջեւ կը սպասէի, որ արդեօք երբ ոստիկանը պիտի գայ եւ զիս տանի: Այդպիսի օրեր բաւական ապրած ենք: Բարեբախտաբար այդ շրջաններն անցած են: Բայց այսօրուան հայկականութեան տեսակէտէն ես պիտի չկրնամ ըսել, թէ աղքատացած, տկարացած ենք: Որովհետեւ հրաշալի հայութիւն մը ունինք մենք հոս: Հայերէն կրնան չխօսիլ, հայկական մշակոյթէն Դանիէլ Վարուժանի անունը անգամ կրնան լսած չըլլալ, բայց նախախնամական դեր կը կատարեն մեր համայնքէն ներս` մեր ազգային հաստատութիւնները կ’ապրեցնեն, անոնց համար գիշեր-ցերեկ կ’աշխատին, զոհողութիւններ կ’ընեն թէ՛ դրամական , թէ՛ բարոյական աշխատանքի տեսակէտով: Այսպիսի հայութիւն մը ունինք: Ես այս հայութիւնը չեմ կրնար արհամարհել, աւելին` մեծ յարգանք ունիմ: Սակայն ինծի համար շատ ցանկալի պիտի ըլլար, որ այս մարդիկ նոյնպէս մեզի չափ կարեւորութիւն տային մեր մայրենի լեզուին: Ցաւօք, այդպէս չէ: Եւ ես ինչպէ՞ս կրնամ հաւատալ, որ մեր մշակոյթը, մեր ազգային լինելութիւնը կրնայ շարունակուիլ առանց մայրենի լեզուի: Եթէ հայ մը Դանիէլ Վարուժանի անունը չի գիտեր, անիկա հայկականութեան մասին շատ քիչ բան գիտէ ուրեմն: Եւ այդ շատ քիչ բանն ալ չի կրնար զինք տանիլ մինչեւ յաջորդ սերունդներ: Միշտ կը յիշեմ Զարեհ Մելքոնեան բանաստեղծին խօսքը` «Իրական հայը ան է, որուն զաւակն ալ հայ է»: Ես, բարեբախտաբար, իմ երկու զաւակներս կրցած եմ որպէս հայ պահել եւ հասցնել, սակայն կ’ընդունիմ, որ սփիւռքի պայմաններուն մէջ շատ դժուար է իր զաւակն ալ հայ պահելը. կը կլանէ այսօրուան կեանքի պայմանները այդ հայ տղուն: Մենք Պոլիսը, անշուշտ, սփիւռք չենք նկատեր. հինէն ի վեր մենք հոս ենք: Մեր թուրք բարեկամներուն կ’ըսենք, որ մենք ձեզմէ ալ առաջ այս հողերուն տէրը կը նկատուինք` բառի բարոյական իմաստով, անշուշտ… Ուրեմն` ճիշդ է, որ հայութիւնը որոշ գետիններու վրայ նահանջ մը կ’ապրի: Բայց այդքան ալ յուսահատ չենք մենք Պոլսոյ մէջ` մեր ազգային կեանքը վառ պահելու տեսակէտէն: Երանի թէ քիչ-քիչ, կամաց-կամաց դարձեալ վերադառնանք այն օրերուն, երբ հայ մշակոյթն ալ, հայերէն լեզուն ալ լայն տեղ մը ունէր այս հայկական լինելութեան մէջ:
-Պարո՛ն Հատտէճեան, այսօր ինչո՞վ կը «շնչէ Մարմարան», բացի խմբագրակազմէն ովքե՞ր կ’օժանդակեն թերթի կայացմանը:
-Ճիշդն ըսելու համար` պայմանները օրէ օր աւելի դժուարացան մեզի համար: Այն շրջաններուն, երբ Մարմարայի ղեկը կը ստանձնէի, մեր քաղաքին մէջ առնուազն 50 անուն կրնայի համրել` հրապարակագիր, գրագէտ, բանաստեղծ, գոնէ ազգային նիւթերու մասին գրիչ շարժող անձ: Այսօր հինգ անուն դժուար կը համրեմ: Այդքան անկում ունեցած ենք: Ունինք գրողներ, որոնք երբեմն եթէ մեզի ըսելիք ունին ու հայերէն չգիտնալու պատճառով չեն ըսեր, գոնէ թրքերէն թող ըսեն մեզի, եւ մենք անոնց թարգմանը կը հանդիսանանք: Այս վայրկեանին ընդհանրապէս մենք մեր թերթի մէջ նաեւ թարգմանիչի պարտականութիւնը կը կատարենք: Աշխարհի ամէն կողմէն մեր թերթին կը թղթակցին: Մեր թերթին գլխաւոր երեք նպատակներն են` նախ եւ առաջ` մեր համայնքին անցուդարձը տալ, յետոյ` սփիւռքի մէջ հայկական շարժումներու մասին լուրեր: Բայց երկար ժամանակէ ի վեր սկսած ենք նաեւ Հայաստանի լուրերը տալ, եւ ես գիտեմ, որ այստեղ մեր ժողովուրդը Հայաստանի լուրերուն շատ սիրով կը հետեւի: Այս քաղաքին մէջ հիմա, դժբախտաբար կամ բարեբախտաբար, ունինք բաւական մեծ թիւով հայաստանցիներ, որոնք ստիպողաբար քաղաքս եկած են աշխատելու եւ երբեմն շատ չարքաշ աշխատանք կը տանին:
-Որքա՞ն հայաստանցիներ կան այսօր Սթամպուլի մէջ:
-Բնաւ յայտնի չէ: Թրքական իշխանութիւնները շատ մեծ թիւեր կու տան, սակայն ես այդ թիւերը չափազանցուած կը նկատեմ: Բայց կը կարծեմ, որ գոնէ 10 հազար մը կայ: Եւ ասոնց մեծ մասն ալ, ես գիտեմ, որ շատ մօտէն կը հետեւին «Մարմարա»-ին: Ասոր փաստը ունինք, որովհետեւ երբեմն յօդուածներ կը գրեն, լուրեր կը ղրկեն մեզի, եւ կ’անդրադառնանք, որ շատ ուշադիր կը հետեւին:
-Պարո՛ն Հատտէճեան, տասնամեակներ առաջ ձեր մտքով կ’անցնէ՞ր, որ երբեւէ Հայաստանէն այսքան մեծ թիւով հայեր կու գան Թուրքիա` հանապազօրեայ հաց վաստակելու…
-Գիտէք, սկզբնական շրջաններուն մեզի շատ ծանր եկաւ աս պարագան, որովհետեւ մեր հայրենակիցները, մանաւանդ կանայք, այսպիսի պաշտօններու վրայ չէինք ուզեր տեսնել` ծանր աշխատանքի առումով: Անոնց մէջ համալսարան աւարտածներ կան, նոյնիսկ երկու համալսարան, որոնք հոս եկած են եւ տուներու մէջ չարքաշ աշխատանք կը տանին: Ես շատ անգամ գրած եմ եւ ըսած եմ` աշխարհի ամէն կողմն ալ մենք մեծ հայ բարերարներ ունինք, որոնք Հայաստանին օգնութիւն կը կատարեն: Իսկ ես կ’ըսեմ, որ ներկայ պայմաններուն Հայաստանի ամենէն մեծ բարերարները այն կիներն են, որոնք օտար երկիրներու մէջ կ’աշխատին, դրամ կը վաստակեն եւ իրենց ամբողջ վաստակը Հայաստան` իրենց մերձաւորներուն կը ղրկեն: Ինծի համար այսօր ամենէն մեծ բարերարները անոնք են Հայաստանի համար:
-88 վաստակած տարիներ, 50 տարի` «Մարմարա»-ի խմբագրապետ, 80 հրատարակուած գիրք… Պոլսահայութեան, համայն Սփիւռքի եւ Հայաստանի համար այլեւս ազգային արժէք է «Մարմարա»-ն եւ «Մարմարա»-ի խմբագրապետը: Պարո՛ն Հատտէճեան, կը պատկերացնէ՞ք Ձեր կեանքը առանց «Մարմարա»-ի: Ըսենք` օր մը որոշեցիք…հանգստանալ:
-Արդէն աներեւակայելի է: Որքան ատեն որ ես կամ, եւ որքան ատեն որ «Մարմարա»-ն կայ, այս երկուքը իրարու միացած են արդէն: Գիտէք, կեանքիս մէջ երբեք գիշերը հանգիստ անկողին չեմ կրնար մտնել, եթէ այդ օրը յօդուած մը գրած չեմ: Իսկ գրելիք միշտ կայ: Շատերը կը զարմանան, որ ինչպէ՞ս այսքան շատ բան գրած եմ, կ’ըսեն` կ’երեւի թէ բնաւ չի քնանար: Մինչդեռ ես միշտ կ’ըսեմ, որ ահագին ալ պարապ ժամանակ կը մնայ, եւ կը մտածեմ` ինչ պիտի ընեմ, որ այս պարապ ժամանակը անցընեմ: Մարդ եթէ կը սիրէ գրել կամ տարբեր արուեստի ճիւղ մը, ատիկա իրեն համար յոգնութիւն չէ, այլ հաճոյք: Իմ պարագայիս` ես ուղղակի չեմ կրնար չգրել. եթէ չգրեմ, դժբախտ կ’ըլլամ: Եթէ ամէն օր «Մարմարա» մը չհանեմ եւ հացի նման մեր ընթերցողներուն չղրկեմ, նոյնիսկ եթէ այդ ընթերցողներուն թիւը ամէն օր կը նուազի, ես այդ գիշեր երջանիկ չեմ կրնար անկողին մտնել: Ասի ալ պարտականութիւն մըն է. մեզի հետ սկսաւ, մեզի հետ չի պիտի վերջանայ. իմ յաջորդներս կան, իմ զաւակներս կան, Մաքրուհին կայ (նկատի ունի փոխխմբագրապետ Տիկ. Մաքրուհի Պ. Յակոբեանը – Հ.Կ.), ուրիշ աշխատակիցներ ունինք: Որքան ատեն որ հայ ժողովուրդ մը պիտի ըլլայ, որ հայերէն կարդալ պիտի ուզէ, «Մարմարան» ալ պիտի շարունակէ խօսք ուղղել անոնց:
-Պարո՛ն Հատտէճեան, ՀՀ սփիւռքի նախարարութիւնը, հիմնադրման օրուընէ ի վեր, ի թիւս արտերկրի հայ համայնքներու, սերտ կապեր հաստատած է նաեւ պոլսահայ համայնքին հետ: Դուք նաեւ վստահաբար կը վայելէք Սփիւռքի նախարար Տիկ. Յակոբեանի ջերմ համակրանքը: Այս առումով կ’ուզէի իմանալ Ձեր գնահատականը:
-Ես նախ պիտի ըսեմ, որ ինծի համար շատ մեծ պատիւ կը նկատեմ, որ Տիկ. Նախարարուհիին յարգանքը եւ համակրանքը կը վայելեմ, որ քանի-քանի անգամներ փաստացի կերպով զգացած եմ: Ինք իմ հանդէպ միշտ բացառիկ յարգանք ցուցաբերած է, այնքան, որ երախտապարտ կը զգամ: Բայց երախտապարտ ըլլալէ աւելի շատ երջանիկ: Որովհետեւ մենք բարձր գնահատանք ունինք Տիկին Հրանոյշին նկատմամբ եւ չափազանց ուրախացանք, երբ վերջին անգամ զինք տեսանք իր պաշտօնին մէջ վերահաստատուած: Ես քանի անգամ իրեն ըսած եմ եւ մեր թերթին մէջ ալ գրած եմ. Սփիւռքի նախարարութիւնը հրաշալի գիւտ մըն է մեր պետական մեքենային մէջ: Որքան լաւ գաղափար էր, որ այդպիսի նախարարութիւն մը ստեղծուեցաւ: Հայոց պարագային այդպիսի նախարարութեան գոյութիւնը արդէն մեր ողբերգական անցեալի մէկ յայտարարն է եւ մեզի շատ բան կը յիշեցնէ: Սփիւռքի նախարարութիւնը հրաշալի գործ տեսաւ: Քանի անգամ Նախարարին ալ ըսած եմ, որ չափազանց դժուար գործ է, որովհետեւ սփիւռքը մէկ հատ չէ, սփիւռքը շատ լայն տարածք է, եւ շատ ուշադիր կերպով պէտք է հետեւիլ սփիւռքին, ինչ որ դիւրին չէ: Բայց ես ուրախութեամբ կը նկատեմ, որ Սփիւռքի նախարարութիւնը հրաշալի գործ կը տեսնէ: Ամէն օր առնուազն չորս կամ հինգ լուր կու գայ մեզի նախարարի եւ նախարարութեան ըրած գործերուն մասին, եւ ես կը զարմանամ, որ մէկ նախարար մը ինչպէ՞ս կը յաջողի մէկ օրուան մէջ այսքան գործի ետեւէն վազել, այսքան ժողով նախագահել, այդքան մարդ դիմաւորել, այդքան մարդու խնդիրներով զբաղիլ…ուստի շատ կը գնահատեմ եւ կը խորհիմ, որ Սփիւռքի նախարարութիւնը կարծես թէ բոլոր նախարարութիւններու տեսած գործին համադրութիւնն է որ ստանձնած է, որովհետեւ Սփիւռքը պէտք ունի ,որ Հայաստանի իշխանութիւնները իրմով հետաքրքրուին: Եւ ո՞վ է որ պիտի հետաքրքրուի, եթէ ոչ Սփիւռքի նախարարութիւնը: Մենք բոլորս ալ մեր ապրած երկիրներուն մէջ յաջողութիւններ կրնանք արձանագրել, բայց այդ յաջողութիւնը ոչինչ է, եթէ ան արձագանք չի գտնէր Հայաստանի մեր եղբայրներուն ու քոյրերուն մօտ: Եւ ո՞վ է որ այդ արձագանքը պիտի տայ. անշուշտ` Սփիւռքի նախարարութիւնը: Այս տեսակէտով մենք շատ մեծ սպասելիք ունինք Նախարարութենէն եւ շատ ալ գոհ ենք մինչեւ հիմա եղածներէն ու վստահ ենք, որ ասկէ վերջ միշտ ալ, եղած փորձառութեան լոյսին տակ, աւելի շօշափելի եւ օգտակար գործ պիտի ըլլայ: Կարեւոր նկատելով Սփիւռքի նախարարութեան կատարած պարտականութիւնը` մենք բոլորս ալ ուրախ կ’ըլլանք, եթէ երբեմն մեզմէ սպասարկութիւն մը պահանջուի, եւ շատ սիրով կ’ընենք անիկա, որքան որ մեր պայմանները, առողջութիւնը, մեր տարիքը թոյլատրէ մեզի:
-Այսօր (խօսքը յունիս 6-ի մասին է – Հ.Կ.) Հայաստանի պետական ակադեմական երգչախումբը մայեստրօ Յովհաննէս Չէքիջեանի ղեկավարութեամբ ելոյթ պիտի ունենայ Գումգաբուի Մայր եկեղեցւոյ կից Որդուոց Որոտման եկեղեցւոյ Արուեստի կեդրոնին մէջ: Գիտեմ, որ ներկայ պիտի ըլլաք: Ին՞չ ակնկալիքներ ունիք:
-Սա մեզի համար մեծ երջանկութիւն պիտի ըլլայ, եւ վստահ եմ, որ բոլորս ալ հիացած պիտի վերադառնանք: Յովհաննէս Չէքիջեանը մեզի շատ ծանօթ ու հարազատ մարդ է: Պէտք է ըսեմ, որ ձերը ըլլալէն առաջ մերն էր: Ես շատ լաւ կը յիշեմ այն օրերը, երբ Վազգէն Վեհափառ երջանկայիշատակ կաթողիկոսը եկած էր հոս եւ լսած էր Չէքիջեանը: Այդ ատեն արդէն որոշած էին, որ զինք Հայաստան հրաւիրեն: Մենք հպարտ ենք Չէքիջեանով, որ Հայաստանի մէջ այսքան որակաւոր երգչախումբ մը կրցաւ ապրեցնել այսքան երկար տարիներ: Առաջին անգամ երբ Պոլիս եկաւ, ու համերգի վերջին վայրկեանին ինծի հրաւիրեցին, որպէսզի համերգին եզրափակիչ խօսքը ըսեմ, ես այդ օրը շատ բան ըսի, բայց մէկ բան ալ ըսի, եւ այսօր նոյնը կը կրկնեմ: Ըսի` մենք Յովհաննէս Չէքիջեանը կորսնցուցինք, որպէսզի ամբողջ Հայաշխարհը շահի զայն: Ես այս գիշեր ալ նոյնը պիտի կրկնեմ, եւ հպարտութեամբ պիտի երթանք ու «մեր քաղաքացի» Չէքիջեանի հրաշալի մակարդակով հասցուցած երգչախումբը, երգչախումբին հրաշալի մեներգիչները պիտի վայելենք եւ անգամ մը եւս պիտի հպարտանանք մեր ազգային երաժշտութեամբ ու անոր կատարողներով:
-Խորին շնորհակալութիւն, պարո՛ն Խմբագրապետ, ջերմ ընդունելութեան եւ բովանդակալից զրոյցին համար: Ձեզի առողջութիւն երկար ու երջանիկ տարիներ կը մաղթեմ:
Հայկ Կարապետեան
Պոլիս 6 յունիսի 2014թ.