Յարութ Սասունեան
«Քալիֆորնիա Քուրիըր» թերթի հրատարակիչ եւ խմբագիր
Ճամբորդութեան եւ պատմութեան սիրահար 24ամեայ թուրք Արկուն Քոնուք վերջերս հրապարակած է Անգարայի մօտակայքը գտնուող Սթանոզ հայկական գիւղի մասին յօդուած մը:
Քոնուք պատմած է, որ Սթանոզ «երբեմնի բարգաւաճ հայկական գիւղ էր Օսմանեան ժամանակաշրջանին, բայց այժմ աւերակներէ եւ գերեզմանաքարերէ բացի ոչինչ մնացած է․․․: Հին հայկական ձեռագրերը կը վկայեն, որ Սթանոզ գիւղի առաջին բնակիչները 15րդ դարուն եկած են Կիլիկիայէն: Ինչպէս ցոյց կու տան գրառումները, Սթանոզի բնակչութիւնը Առաջին Համաշխարհային պատերազմէն առաջ հաշուած է 3142 հոգի (668 ընտանիք) եւ բաղկացած էր միայն հայերէ: Մինչեւ գիւղը լքելը՝ Սթանոզ մնացած է հայալեզու բնակավայր»։
Սթանոզ գիւղի բնակիչները հմուտ էին գորգագործութեան, ասեղնագործութեան եւ կաշիի վերամշակման ոլորտներու մէջ: Աւելին, անոնք գործուածքներ պատրաստած են այծի մազէ, բան մը, որ մեծ պահանջարկ ունեցած է Եւրոպայի մէջ: Գիւղացիները լաւատեղեակ էին նաեւ գիւղատնտեսութեան, անասնապահութեան եւ շինարարութեան մասին:
Քոնուք նաեւ տեղեկացուցած է, որ, ցաւօք, Սթանոզի մէջ միայն մնացած են գերեզմանատունը, քարէ կամուրջը եւ հայկական եկեղեցւոյ աւերակները։ Վնասը հիմնականին մէջ հասցուցած են թուրք գերեզմանափորները կամ գանձ որոնողները։ Գերեզմանատան չափը կը շարունակէ փոքրանալ, քանի որ թուրք հարեւանները ոտնձգութիւններ կատարած են կալուածին դէմ:
Դարեր շարունակ Սթանոզ յիշատակուած է բազմաթիւ ճամբորդներու յուշագրութիւններու մէջ: 18րդ դարու բրիտանացի զինուորական ծառայող Ֆրետերիք Պեռնապի պատմած է, որ Սթանոզ այցելութեան ժամանակ հայ քահանաներէն մէկը ըսած է իրեն, որ Սթանոզի հայերը խաղաղ կ՛ապրին իսլամութիւն եւ Մովսիսականութիւն դաւանող մարդոց հետ։
Քոնուք նաեւ պատմած է, որ «յայտնի թուրք ճամբորդ Էւլիա Չելեպի, 1643ին հոն իր այցելութենէն ետք, ուշագրաւ անեկդոտներ պատմած է այս գիւղին մասին։ Ան խօսած է Սթանոզի մասին իբրեւ հարուստ քաղաքի՝ տպաւորիչ արտադրողականութեամբ։ Աւելին, ան յայտնած է, որ Սթանոզ ունեցած է հազար բնակելի տուն, մեծ շուկայ, լիարժէք գործող թրքական բաղնիք եւ նոյնիսկ լուացքատուն»:
Սթանոզի մէջ կար երեք կրօնական շինութիւն՝ Սուրբ Փրկիչ եկեղեցին, Քառասուն մանկանց եկեղեցին եւ բողոքական եկեղեցի մը։ Գոյութիւն ունէր երկու հայկական դպրոց՝ Սուրբ Ղեւոնդեան դպրոցը՝ 140 արական եւ 40 իգական սեռի աշակերտներով եւ Լուսինեան դպրոցը՝ 50 արական եւ 35 իգական սեռի աշակերտներով։
Օսմանեան Թուրքիոյ կողմէ հայերու ցեղասպանութեան եւ տեղահանութեան պատճառով Սթանոզի բազմաթիւ բնակիչներ կա՛մ սպաննուած են, կա՛մ փախած են այդ տարածքէն՝ գիւղը ձգելով իբրեւ ուրուականներու բնակավայր։
Գրողը պարզած է, որ ներկայիս Սթանոզի մէջ կ՛ապրին միայն երեք հայեր: Գէորգ Պալապեանը, որ ծնած է Սթանոզ, պատմած է Քոնուքի, որ «Սթանոզ ունէր 1200 տուն եւ 7էն 8 հազար բնակչութիւն։ Օսմանցիները շատ բարձր կը գնահատէին Սթանոզը: Այն ատեն Սթանոզի հայ բնակչութիւնը գաղթած է ժամանակակից քաղաքներ, ինչպէս՝ Սթամպուլ, Մարսէյլ եւ Պէյրութ: Միայն ես ու կինս, որ եկած էր Հաթայէն, մեր դստեր հետ կ՛ապրինք այս շրջանը։ Ես Սթանոզ յաճախ կ՛երթամ, որովհետեւ ագարակ եւ խաղողի այգի ունիմ։ Կարգ մը գանձեր որոնողներ կու գան հոն՝ թալանելու եւ որոշ արժէքաւոր իրեր գտնելու յոյսով, բայց անոնք կը վախնան ինձմէ, եւ ուրեմն մեծ մասամբ կը ձգեն-կը հեռանան։ Մենք հոն գերեզմաններ ունինք, եւ ես կը շարունակեմ խնամել զանոնք»:
Ծեր թուրք մը պատմած է Քոնուքի․ «Մենք բոլորս մեծցած ենք հայերու հետ, գացած ենք նոյն դպրոցները: Այն ատեն, եթէ սոված ըլլայիր, կրնայիր պարզապէս թակել ոեւէ հայու դուռ եւ ուտելիք խնդրել, նոյնը կրնային անոնք ընել։ Մենք շատ բան ըրած ենք միասին։ Միհրան Քիրեթմիթճի անունով հայ բժիշկ մը կար։ Այս շրջանը ծնած իւրաքանչիւր մանուկ անոր պարտական է, քանի որ ան խնամած է բոլորին եւ բուժած բոլորին մանուկները՝ անկախ ցեղային պատկանելութենէն եւ ընկերային խաւէն: Երբեք չենք տեսած, որ ան դրամ պահանջէ մէկէ մը։ Եւ դարձեալ, հարսանիքներ, թաղումներ, մնացած ամէն բան միասին ըրած ենք հայերու հետ։ Մենք նոյնիսկ կրօնական տօները միասին նշած ենք։ Անոնք հաւկիթներ կը ներկէին, իսկ մենք կենդանիներ կը զոհաբերէինք։ Մենք կը կարօտնանք զանոնք»:
28 Ապրիլ 1919ին, Մ. Սուրեան անունով հայ մը «Առաւօտ» թերթին մէջ գրած է. «Առաջին Համաշխարհային պատերազմի տարիներուն աքսորուած հայերու տուներու մէկ մասը թալանուած եւ կողոպտուած է: Ալպանացիներու եւ պոսնիացիներու զգալի հատուած մը վերաբնակեցուած է այս լքուած տուներուն մէջ: Նոր բնակիչները քանդած են կառոյցներէն շատերը եւ վառելափայտ ապահոված՝ քանդելով բազմաթիւ տուներու փայտէ սիւները, յատակի եւ առաստաղի տախտակները։ Աւելին, անտառէն փայտ ձեռք բերելու փոխարէն, անոնք տաքնալու համար կտրած են այգիներու պտղատու ծառերը: Հետեւանքները սարսափելի էին, քանի որ այս նշանաւոր գիւղը վերածուած է կործանած աւերակներու։ Սթանոզէն մէկ ժամ հեռաւորութեան վրայ գտնուող Գրաց Քար հայկական փոքրիկ գիւղը, որ բաղկացած էր քսան տունէ, նոյն ճակատագրին արժանացած էր»։
Քոնուք շատ վիրաւորուած է այն փաստէն, որ թուրք գերեզմանափորները պղծած են հայկական գերեզմաններու սրբութիւնը. «Գերեզմանոցը կը գտնուի սարսափելի վիճակի մէջ, մարդոց ոսկորները ցրուած են գերեզմաններու շուրջ, որոնք թալանուած են գանձ որոնողներու կողմէ, իսկ տապանաքարերէն շատերը վնասուած են։ Տապանաքարերը անգին են։ Անոնցմէ իւրաքանչիւրը պատմական կարեւորութիւն ունի, սակայն անոնց ներկայ վիճակը սրտաճմլիկ է։ Նոյնիսկ հիմա՝ աւերիչ դարեր անց, տակաւին կան մշակութային բազմաթիւ նմուշներ եւ պատմական իրեր, որոնք թափուած են շուրջբոլորը։ Ինծի համար ամէնէն սարսափելին գերեզմաններու շուրջ ցրուած մարդկային ոսկորներ տեսնելն էր: Ոսկի կամ այլ արժէքաւոր իրեր գտնելու յոյսով՝ գանձ որոնողները ապօրինաբար կը փորեն գերեզմանները եւ դուրս կը շպրտեն հոն յաւերժ հանգչող հայերու ոսկորները: Անկասկած, սա անարգանքի ծայրայեղ դրսեւորում է»:
Քոնուք իր յօդուածը աւարտած է հետեւեալ յուզիչ խօսքերով․ «Մենք՝ թուրքերս, դարերու ընթացքին ապրած ենք հայերու հետ խաղաղութեան մէջ, եւ ես կը կարծեմ, որ այս վայրը պէտք է ունենայ նոյն նշանակութիւնը, ինչ որ ունին թրքական այլ գերեզմանատուներ: Անկախ ազգութենէն եւ կրօնէն, թրքական պետութիւնը պէտք է միջոցներ ձեռնարկէր այս գիւղին յիշատակը պահպանելու համար։ Դժբախտաբար, Սթանոզի ապագան կը թուի մռայլ: Շատ ցաւալի է տեսնել, որ այս հին ու նշանաւոր բնակավայրը ամբողջովին անհետացած է․․․: Իմ առաջին այցէն հինգ ամիս ետք որոշեցի կրկին երթալ հոն եւ ցնցուեցայ՝ տեսնելով, որ շատ տապանաքարեր բացակայ էին․․․: Սթանոզի հայերը մեր հարազատներն էին: Ով գիտէ, թէ այս բնակավայրը ինչպիսի պատմութիւններ եւ գաղտնիքներ ունի պատմելու մեզի: Դժբախտաբար, մենք երբեք չենք իմանար անոնց մասին»։
Արեւելահայերէնի թարգմանեց՝ Ռուզաննա Աւագեան
Արեւմտահաերէնի վերածեց՝ Սեդա Գրիգորեան