ԱՀԱՐՈՆ ՇԽՐՏԸՄԵԱՆ– ՊԱՅՔԱՐ 181
Եթէ հետեւինք հայ ժողովուրդի 19-րդ դարու պատմութեան ընթացքին, Հայկական հարցը ուրիշ բան չէր, եթէ ոչ արեւելեան Թուրքիոյ հայաբնակ նահանգներուն մէջ բարեկարգութիւններու պահանջը: Փաստօրէն, հիմնուելով Պերլինի խորհրդաժողովի 61-րդ յօդուածին վրայ, Արեւմտահայաստանի հայութիւնը պարզապէս կեանքի, ունեցուածքի, պատիւի ապահովութիւն կը պահանջէր: Կը պահանջէր, որ թուրքը եւ քիւրտը չյափշտակեն ճակտի քրտինքով ձեռք բերած օրապահիկը:
Սակայն արեւմտահայութիւնը չէր անդրադառնար, որ 1877-1878 թուականներու ռուս-թրքական պատերազմէն ետք Հայկական հարցը դադրած էր Օսմանեան կայսրութեան ներքին թղթածրարը ըլլալու իրողութենէն: Հայկական հարցը Օսմանեան Թուրքիոյ վրայ տնտեսական, քաղաքական ճնշում բանեցնելու միջոց դարձած էր եւրոպական պետութիւններուն ձեռքը:
Միւս կողմէ, քաջ գիտնալով որոշումի տէր մայրաքաղաքներուն միջեւ տիրող տարակարծութիւնները, Ապտիւլ Համիտ Բ. սուլթանը ոչ միայն մտադիր չէր գործադրելու Արեւմտահայաստանի համար խոստացած բարեկարգութիւնները, այլեւ առաւել կը խստացնէր ճնշումներն ու կոտորածները:
Օսմանեան իշխանութիւնները Պերլինի խորհրդաժողովին յաջորդող տարիներուն աւելի ծանրացուցին արեւմտահայութեան ընկերային, տնտեսական պայմանները:
1890-ականներուն սկիզբը սուլթան Ապտիւլ Համիտ տեղական իշխանութիւններուն հաղորդեց հայերը եւ մնացեալ քրիստոնեաները կոտորելու իր ծրագիրը: Համիտեան բռնատիրութիւնը բոլորէն առաջ որոշեց հաշուեյարդարի ենթարկել ազատագրական շարժումի կարեւոր կեդրոններէն մէկը՝ Սասունը: Անոր նպատակն էր ջնջել Սասունի մէջ տիրող կիսանկախ վիճակը:
Սասունը 19-րդ դարուն դարձած էր ազգային ազատագրական շարժումի կեդրոնը: Սասունցիները 1891, 1892, 1893-ին, քանի մը անգամ ետ մղած էին բոլոր յարձակումները : Շնորհիւ այդ յաղթանակներուն Սասունը յաջողած էր պահպանել կիսանկախ իրավիճակ:
Սասունը ունէր ազատագրական պայքարի հարուստ աւանդութիւններ: Հնչակեան գործիչները առաջինն էին, որ գործնական աշխատանք կատարեցին Սասունը կազմակերպելու ուղղութեամբ: 1891-ին Միհրան Տամատեան հաստատուեցաւ Սասուն եւ լեռնականներուն քարոզեց Հայաստանի ազատագրութեան գաղափարը:
1893-ի ամռանը Պիթլիսի կուսակալ Թահսին փաշան սասունցիներուն ներկայացուց քանի մը պայմաններ.
– յանձնել յեղափոխականները, դուրսէն եկած գործիչները եւ անոնց համակիրները,
– յանձնել զէնքերը,
–վճարել այդ տարուան եւ նախկին տարիներուն չվճարուած բոլոր տուրքերը,
–ստորագրել հանրագրութիւն, որուն համաձայն հայերը գոհ են օսմանեան կառավարութենէն եւ ըմբոստացած են Միհրան Տամատեանի թելադրանքով:
Սասունցիները մերժեցին անձնատւութիւնը: Մերժելով ներկայացուած պայմանները՝ սասունցիները փաստօրէն ապստամբութեան դրօշ պարզեցին թրքական բռնապետութեան դէմ:
1893-ի վերջաւորութեան Սասուն զէնք փոխադրելոււ նպատակով Մեծն Մուրատ մեկնեցաւ Թիֆլիս: Յաջորդ օրը նոյն նպատակով Կարս հասաւ Հրայրը: Սասուն չստացաւ ակնկալուած օժանդակութիւնը:
Փորձելով արմատախիլ դարձնել Սասունի հայութեան ազատատենչ ձգտումները՝ օգոստոս ամսուան սկիզբը թրքական աւելի քան քառասուն հազարնոց զօրք մը քիւրտ հրոսակախումբերու օգնութեամբ յարձակեցաւ Սասունի վրայ: Սասունցիները դիմեցին հերոսական պաշտպանութեան: Սասունը դարձաւ Հայկական հարցի լուծման համար մղուող պայքարի կարեւոր ճակատ:
Թուրք-քրտական յարձակումներուն դիմակայելու նպատակով սասունցիները՝ Հնչակեան կուսակցութեան գործիչներ Մեծն Մուրատ (Համբարձում Պոյաճեան) եւ Միհրան Տամատեան, իրենց կողքին ունենալով Հրայր Դժոխքը, Գէորգ Չաւուշը եւ ուրիշներ, նախապատրաստեցին ինքնապաշտպանութիւն: Սասունցիները Գրիգոր Մոսէեանի գլխաւորութեամբ պարտութեան մատնեցին Պիթլիսի կուսակալին ղրկած զօրքերը: Թրքական զօրքերը զգալի վնասներ կրելով նահանջեցին: Ձախողութեան մատնուեցան նաեւ Սասունի այլ շրջաններու վրայ թրքական յարձակումները: Սակայն սուլթանին զօրքերը յաջողեցան ձերբակալել Միհրան Տամատեանը, Տարօնի հոգեւոր առաջնորդ Ներսէս եպիսկոպոսը եւ այլ ազատամարտիկներ: Պայքարի ղեկը վերցուցին Մուրատը, Հրայրը եւ անոնց զինակիցները: Սքանչելի սխրագործութիւններով փայլեցաւ երիտասարդ ֆետայի Գէորգ Չաւուշը:
Տեսնելով, որ անհնար պիտի ըլլայ ճշզմել քաջակորով լեռնականներուն պաշտպանութիւնը, թշնամին դիմեց նենգութեան՝ ներում խոստանալով անձնատուր դարձող սասունցիներուն: Բանակցութիւններուն մեկնող բոլոր սասունցիները շրջապատուելով կոտորուեցան: Կռիւները վերսկսան նոր թափով: Սակայն տեղի տալով թշնամիին գերակշիռ ուժերուն, պարէնի եւ ռազմամթերքի պաշարները սպառած սասունցիները նահանջեցին Կեփինի բարձունքները եւ Տալւորիկի կիրճերը: Տղամարդոց հետ կողք-կողքի կռուող կանայք, թշնամիին ձեռքը չիյնալու համար, նետուեցան անդունդ: Հերոսի մահով նահատակուեցաւ ազատագրական շարժումի գործիչ Գրգոն ( Գրիգոր Մոսէեան), գերեվարուեցան Մեծն Մուրատը, Գէորգ Չաւուշը եւ ուրիշներ: Թուրք-քրտական զօրքերը, շարունակելով յարձակումները, աւերեցին քառասունէ աւելի գիւղեր, կոտորեցին անպաշտպան հայ բնակչութիւնը: Մեծն Մուրատ դատապարտուեցաւ 11 տարուան բանտարկութեան եւ աքսորուեցաւ Թրիփոլի (Լիպիա):
Սասունի 1894-ի ինքնապաշտպանութիւնը ստացաւ միջազգային լայն արձագանգ: Եւրոպայի հասարակական կարծիքը բուռն կերպով քննադատեց Սուլթանին վայրագութիւնները եւ ճնշում բանեցուց համապատասխան կառավարութիւններուն վրայ: Պոլսոյ մէջ Բրիտանիոյ, Ռուսիոյ եւ Ֆրանսայի դեսպանները Սուլթան Համիտին ներկայացուցին Պերլինի խորհրդաժողովի որոշումներուն հիման վրայ Արեւմտեան Հայաստանի մէջ բարեկարգութիւններ կատարելու ծրագիր մը:
Բարեկարգութիւններու ծրագիրը Սուլթանին ներկայացուեցաւ 11 մայիսին, այդ պատճառով ալ ստացաւ «Մայիսեան» անուանումը:
Նախագիծը հայաբնակ վեց նահանգներուն մէջ ( Պիթլիս, Վան, Սեբաստիա, Խարբերդ, Էրզրում եւ Տիարպեքիր) կը նախատեսէր կեդրոնական իշխանութեան ամրապնդում եւ հասարակական կեանքի զարգացում, արտադրութեան եւ տնտեսական դրութեան կարգաւորում, ինչպէս նաեւ քրիստոնեաներու պաշտպանութիւնը քրտական հրոսակներէն: Բոլոր պաշտօնները հաւասարապէս պիտի բաժնուէին քրիստոնեաներու եւ իսլամներու միջեւ: Եւրոպական պետութիւնները բարեկարգութիւններուն գործադրութեանը հսկող մնայուն մարմին մը պիտի ունենային Բարձր դռան կից: Բարեկարգութիւններուն ենթակայ պիտի ըլլային նաեւ կայսրութեան մնացեալ հայաշատ վայրերը՝ Հաճըն, Ատանա, Զէյթուն եւ այլն:
Սուլթանը տեղի տուաւ Եւրոպական դիւանագիտութեան ճնշումներուն: Յոյսը դնելով մեծ տէրութիւններու տարաձայնութիւններուն վրայ՝ միայն հոկտեմբերին հաստատեց բարեկարգութիւններու ծրագիրը, սակայն ոչ մէկ քայլ առաւ զանոնք իրագործելու ուղղութեամբ:
Բարեկարգութիւնները կ’ուշանային, կեղեքումները կը շարունակուէին: Փորձելով Մայիսեան բարեկարգութիւններու ծրագիրը արագացնել՝ Հնչակեան կուսակցութիւնը 18 սեպտեմբեր 1895-ին խաղաղ ցոյց մը կազմակերպեց Պապը Ալիի մէջ: Ցոյցը կազմակերպողները նախապէս դեսպաններուն յայտնած էին անոր խաղաղ բնոյթը: Օսմանեան կառավարութիւնը ցոյցին պատասխանեց նոր կոտորածներով: Թուրք ոստիկանութիւնը եւ բանակը մահակներով յարձակեցան ցուցարարներուն վրայ: Այդ օրը Պոլսոյ մէջ կոտորուեցաւ շուրջ երեք հազար հայ: Պոլսոյ կոտորածները գաւառներու մէջ դարձան հայերու զանգուածային կոտորածներու ազդանշան:
1895 սեպտեմբեր- նոյեմբեր ամիսներուն ջարդեր տեղի ունեցան Բաբերդի, Երզնկայի, Շապին Գարահիսարի, էրզրումի, Սեբաստիոյ, Ուրֆայի, Վանի, Պայազիտի, Պիթլիսի մէջ եւ այլուր:
14 օգոստոս 1896-ին խումբ մը դաշնակցական երիտասարդներ մուտք գործեցին Պանք օթոման եւ պահանջեցին դադրեցնել կոտորածները, այլապէս, սպառնալով օդը հանել դրամատունը: Արեւմտեան դեսպաններուն միջամտութեամբ երիտասարդները բաւարար երաշխիքներ ստացան եւ հեռացան դրամատունէն: Դէպքը նոր կոտորածներու առիթ ընծայեց:
Սասունի ապստամբութիւնը Պերլինի խորհրդաժողովէն ետք արեւմտահայերու առաջին զինուած ելոյթն էր օսմանեան բռնապետութեան դէմ: Սասունի կոտորածը 1894-1896-ի հայկական կոտորածներուն սկիզբն էր:
Հայկական կոտորածները սկսան նոր թափով: Անոնց զոհ գնաց առնուազն 300 հազար հայեր: Մեծ թիւով ուրիշներ բռնեցին գաղթի ճանապարհը: