Ակօս – Ի՞նչ են ձեր ընթերցումները Թուրքիոյ ներկայի քաղաքական դաշտին վերաբերեալ, եւ անոնց հետ կապուած հայերը ի՞նչ քաղաքկանութիւն ունին:
Շահան Գանտահարեան – Եթէ որոշ դիտարկումներ կատարելու ըլլանք, թերեւս սկսինք Քիւրտական հարցով, եւ այս վերջին խաղաղութեան կոչերով: Չնայած որ տակաւին կանուխ է որպէս յաջողութիւն որակել այս խաղաղութեան ընթացքը, բայց անշուշտ որ տեղաշարժ կայ: Պէտք է ըսել որ այս բնականոնացման ճիգը Սուրիոյ խնդրին հետ կապուելով աշխուժացած է: Սուրիական պատերազմի դէպքերուն զուգահեռ ընթացան քրտական-թրքական բանակցութիւններու աշխուժացումը։ Պէտք է նկատի առնենք որ Սուրիոյ քիւրտերը իւրայատուկ կեցուածք ունեցան, եւ չներքաշուեցան պատերազմին մէջ: Այսօր գործնականապէս գոյութիւն ունի Քիւրտիստան Սուրիոյ մէջ: Եւ Անգարան անշուշտ շատ զգոյշ է այս առումով, քանի որ լաւ գիտէ թէ աշխարհի օրակարգին վրայ է Քիւրտիստան պետութեան հարցը: Ինչ կը վերաբերի մեզի, մենք ալ Թրքական մամուլէն իմացանք որ Ամերիկեան-Թրքական երկխօսութիւններու ժամանակ, ամերիկացիներուն կողմէ նշուած է թէ իրենք պարտք են Հայաստանին ելք մը ապահովել դէպի Սեւ Ծով: Անշուշտ պաշտօնական յայտարարութիւն մը չէ, բայց նաեւ չէ հերքուած պաշտօնական Ամերիկայի կողմէ: Չհերքուիլը ինքնին որոշ նշանակութիւն ունի։ Իսկ աւելի յատկանշական է, թէ մի քանի ամսի առաջ, Ամերիկայի Պետքարտուղարութեան կապուած հետազօտութիւններու կեդրոնը, որը աշխարհաքաղաքական քսան տարուայ զարգացումները կ’ուսումնասիրէ, կանխատեսած է Քիւրտիստանի ծնունդը, հետեւաբար Թուրքիոյ մասնատումը: Քիւրտերուն այսքան կ’անդրադառնամ, քանի որ երբ Քիւրտիստան կը խօսինք, եւ երբ Թուրքիոյ մասնատումը կը խօսինք, կը նշանակէ թէ մենք պէտք է պատրաստ ըլլանք, հաւանական այդ զարգացումներուն: Թէկուզ առայժմ վերլուծական, բայց պէտք է ճիշդ դատենք քաղաքական իրողութիւնները:
Ա. – Անդրադառնալով հայկական պահանջատիրութեան, ի՞նչպէս կը պատրաստուին հայերը 100 ամեակին:
Շ.Գ. – Կրնամ ըսել որ 100 ամեակը սկիզբը պիտի ըլլայ մեր հատուցման եւ պահանջատիրութեան: Պէտք է սկիզբը ըլլայ պատրաստութեան այն թղթածրարին որ կը ներկայացնեն մեր պահանջները: Ընդհանրապէս 100 ամեակի ծիրէն ներս տարուած աշխատանքներուն եւ խորհրդաժողովներուն առանցքը այս թղթածրարի պատրաստութեան հրամայականն է: Այսպէս թղթածրար մը տակաւին գոյութիւն չունի, եւ բնականաբար Սփիւռքը չունի իրաւական այն լիազօրութիւնը, որ նման թղթածրար մը ներկայացնէ միջազգային հանրութեան, ուրեմն ներկայացնողը պիտի ըլլայ Հայաստանի Հանրապետութիւնը:
Ա. – Ի՞նչ պիտի պարունակէ այդ թղթածրարը:
Շ.Գ. – Առաջին հերթին եկեղեցիները: Պոլսոյ Պատրիարքութիւնը, Կիլիկիոյ եւ Էջմիածնի կաթողիկոսութիւնները, ինչպէս նաեւ Երուսաղեմի Պատրիարքութիւնը կալուածներ ունեցած են այսօրուան Թուրքիոյ տարածքին վրայ: Այժմ այդ կալուածներու ամբողջական ցանկերը պատրաստելու ընթացքը կայ, որը պիտի ներկայացուի որպէս պահանջք: Յետոյ կան բնականաբար անհատական կալուածները, ազգապատկան կառոյցները, դպրոցները, կեդրոնները, մարզական եւ մշակութային կալուածները: Այս բոլորը ունին յստակ տուեալներ: Անշուշտ որ յուշագրութիւններու կամ գիրքերու մէջէն առնուած տուեալները բաւարար չեն նման պահանջատիրութեան մը համար: Տեղւոյն թրքական օրէնքին համապատասխանեցնող գործընթաց մը պէտք է ըլլայ, որ միջազգային օրէնքը գործօն դառնայ: Ասոր համար գործակցութեան պէտք ունինք Օսմանեան օրէնքներու մասնագէտներու, ինչպէս նաեւ Թրքական Հանրապետութեան օրէնքներու եւ օրէնսդրութեան եւ նաեւ անշուշտ միջազգային իրաւագէտներու: Ապա կու գայ անշուշտ ամէնէն մեծ խնդիրը, հողային պահանջը: Հոս միջազգային օրէնքն է որ կը գործէ: Բաւական ուսումնասիրութիւն եղած է, եւ կը շարունակուի, որ Ուիլսոնի իրաւարար վճիռը հիմքն է հայկական հողային պահանջատիրութեան: Այդ վճիռը իր բնոյթով անբեկանելի է, այսինքն իրէն յաջորդող դաշնագիրները ուժը չունին բեկանելու այդ վճիռը: Այլ խօսքով Լոզանի Դաշնագիրը չի կրնար բեկանել Սեւրի Դաշնագիրը: Մանաւանդ որ իրաւարար կողմը, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգները, չեն հրաժարած այդ վճիռէն: Իրաւականօրէն ուժի մէջ կը մնայ Ուիլսոնի վճիռը, իր ստորագրուած օրէն սկսեալ: Մենք գիտենք որ իրաւականը առանց քաղաքականին գործադրելի չէ միջազգային փարկտիկայի մէջ։ Քաղաքական գործօններն են որ պատճառ կը դառնան իրաւական որոշումներու մոռացման կամ իրագործման, բայց ես անձամբ համոզուած եմ որ այս թղթածրարը պատրաստ ունենալը կը նշանակէ պատրաստ ըլլալ գալիք առիթներուն:
Ա. – Անշուշտ Թուրքիոյ մէջ կը հետեւին հայերու 100 ամեակի պատրաստութիւններուն, նաեւ բնականաբար Թուրքիոյ մէջ ծանօթ են այս իրաւական ամբողջ հարցերուն: Կը տեսնե՞ք որեւէ փոփոխութիւն Թուրքիոյ մօտեցումներուն մէջ:
Շ.Գ. – Թուրքիոյ մէջ տակաւին կը շարունակուի այդ դասական խաղը, որ կ’ուզէ Սփիւռքը ներկայացնել որպէս ծայրայեղ, իսկ Հայաստանը որպէս չափաւորական պահանջատէր: Հիմա աւելցած է նաեւ Սփիւռքը տարանջատել, եւ ներկայացնել տարբեր սփիւռքներ: Իսկ երրորդը հանգրուանը Թուրքիոյ ներքին փոքրամասնութիւններու իրաւունքներու պաշտպանութեան ծիրէն ներս տարուած աշխատանքները, եկեղեցիներու վերանորոգումները, եւայլն: Այս խաղաքարտերը յաճախ կը գործածուին Եւրոմիութեան իր անդամակցութեան ռազմավարութիւններու մէջ, եւ հիմա ալ կայ փոխհատուցման քայլերը, որոնք հանրապետական Թուրքիոյ ժամանակաշրջանին գրաւուած կալուածներու վերադարձնելով կը սահմանափակուին: Թերեւս նաեւ գայ իւրատեսակ ներողութիւն մը ցեղասպանութեան վերաբերեալ, ներողութիւն մը որ վերջակէտ կը դնէ, եւ միջազգային պարտաւորութիւններ չի թելադրէր: Այսինքն դասական ժխտողականութիւնը փոխուած է, ոչ ոք չի հերքեր որ ցեղասպանութիւն չէ եղած, բայց կը դրուի պիտակի մը տակ, որ իբրեւ թէ բոլորն ալ զոհեր ունեցած են: Ի վերջոյ ետ կը վերադառնանք դասական ժխտողութեան, որ «պատերազմին բան մը պատահած է»: Այստեղ յանկարծ կը տեսնենք որ Թուրքիան երկրորդ աստիճանի կ’իջնէ, եւ առաջնաւորութիւնը կը տրուի Ազրպէյճանին: Լուսարձակի տակ կու գայ Խոճալուն: Ցեղասպանութեան դէմ ցեղասպանութիւն թէզն է որ առաջ կը տարուի: Աշխարհի մէջ ոչ ոք չի հերքէր որ 1915-ի ցեղասպանութիւնը տեղի ունեցած է, ոմանք կը խոստովանին որ ցեղասպանութեան ճանաչումը կրնան վնասել յարաբերութիւնները Թուրքիոյ հետ, բայց այդ ալ կ’ընեն բարձրաձայն, որպէս արդարացում: Մինչեւ 100 ամեակ հաւանաբար Խոճալուն պիտի փորձեն աւելի մեծցնել։Ցեղասպանութեան դիմաց ցեղասպանութիւն ռազմավարական մօտեցումով։
Ա. – Այս օրերուն կայ խօսք հայերուն ետ կանչել Թուրքիա: Նման ներքին իրաւական փոփոխութեան մը պարագային, հայերը ի՞նչ կեցուածք պիտի ունենան:
Շ. Գ. – Պէտք է նախ հասկնալ թէ որքան հաւաստի կեցուածք է այդ: Ես անձամբ դէմ չէի ըլլար այն մարդոց որոնք կ՜ որոշեն երթալ եւ վերատիրանալ իրենց կալուածներուն։: Բայց պէտք է ուշադիր ըլլալ որ այնպէս մը չըլլայ որ այս անհատական հատուցումները վնաս հասցնեն հաւաքական դատին եւ հաւաքական պահանջատիրութեան: Նոյնիսկ կրնայ ըլլալ դպրոցներ վերադարձուին, հիւանդանոցները, կեդրոններ, բայց մենք պէտք է այնպէս շարժինք որ անհատական հատուցումները, կամ փոխհատուցումները նիւթական եւ դրամական ձեւով, չտանին անոր որ հաշուեփակ ըլլայ ամբողջ ցեղասպանութեան համար: Պէտք չէ այդ քայլերուն երթալ առանց մանրամասն ուսումնասիրած ըլլալու եւ վտանգի ենթարկելով հաւաքական դատը, այլապէս ես դէմ չեմ, մարդիկ կրնան անհատական որոշումներ առնել եւ նոյնիսկ երթալ հաստատուելու համար իրենց պապենական հողերուն վրայ:
Ա. – Հ.Յ. Դաշնակցութիւնը ինչպէ՞ս կը տեսնէ հողային պահանջատիրութեան հարցը:
Շ. Գ. – Հ.Յ.Դ.-ի ծրագրային առաջադրանքին մէջ հողային պահանջքը Սեւրի Դաշնագիրն է: Հատուցումները միայն հողայինը չեն անշուշտ: Սեւրի շուրջ պէտք է հաւաքուի նաեւ մեր ազգային համախոհութիւնը: Անշուշտ հողային պահանջքէն առաջ շատ բան կայ ընելիք, սկսելով եկեղեցական, նիւթական, կալուածային պահանջքներէն:
Ա. – Վերջացնելու համար, ի՞նչ կ’ուզեք ըսել Ակօսի ոչ հայ ընթերցողներուն:
Շ. Գ. – Կը խօսիք Ակօսի ոչ հայ ընթերցողներուն մասին, եւ ես նկատի չունիմ անոնք որոնք զանազան նպատակներով կը կարդան Ակօսը, ծառայողական եւայլն, այլ Ակօսի ընթերցողները, այն խաւը, այն յառաջադէմ հասարակութիւնը, որ ես կը հասկնամ որ իրենք հայրենասէր թուրքեր են ի վերջոյ, եւ Թուրքիոյ ժողովրդավարութեան համար կ’աշխատին, կ’ուզեմ ըսել որ բաւական համաշունչ գաղափարներու կը մօտենանք: Կրնայ ըլլալ որ տեղ մը գայ եւ շատ լուրջ տարակարծութիւններ ունենանք նաեւ այդ խաւին հետ, բայց մինչեւ այն տեղը հասնիլ, միտքերու փոխանակումը, այդ խաւին հետ երկխօսութիւնը, եւ նոյնիսկ նաեւ պատմական տարբեր հանգրուաններու շուրջ համատեղ քննարկումներ ընելը ես դրական կը նկատեմ, եւ մենք պարտաւոր ենք այդ տեսակ ձայնին նաեւ տեղ տալ հայկական մամուլին մէջ, ինչպէս որ կ’ընէ Ազդակը: Որպէսզի նաեւ իմանանք եւ հասկնանք որ մէկ տեսակի չէ թուրքը: Համաձայն չեմ թուրքը թուրք է կարգախօսին։ Բոլոր թուրքերը նոյն դասկարգումին տակ տեղադրելը ճիշդ չեմ նկատեր։ Թուրքիան այսօր ինքնութեան լուրջ խնդիր ունի.եւ մենք պէտք է կարենանք նաեւ զատորոշել քաղաքացիութեամբ թուրքը եւ ազգութեամբ թուրքը։Եւ տակաւին պետական մօտեցումները եւ հասարակութեան մէջ գտնուող երանգները։