ԾԽ. Հայոց Ցեղասպանութեան 101 ամեակի ոգեկոչումներուն ծիրէն ներս yerepouni-news.com հարցազրոյցներու շարք մը ունեցաւ ծանօթ մտաւորականներու, պատմաբաններու, գրող եւ մտաւորականներու հետ, զորս հերթաբար կը ներկայացնենք մեր ընթերցողներուն:
- Հայոց Ցեղասպանութեան հարիւրամեակը անցաւ: Պահանջատիրական պայքարը թեւակոխած է նոր փուլ: Ձեր կարծիքով,արդեօ՞ք մինչեւ հարիւրամեակ անհրաժեշտ եւ բաւարար աշխատանք կատարուեցաւ: Եթէ բացթողումներ կան, որնք են անոնք: Թուեցէք:
Հայող ցեղասպանության ոգեկոչման հարյուրամյակը` արդյունքների տեսնակյունից, մենք բավականին վատ անցկացրինք: Բացի ոգեկոչման արարողակարգային դրսևորումներից, որը լավ էր կազմակերված, այն որևէ մնայուն բան չտվեց: Խոսենք փաստերով: Բավականին շատ էին ցուցահանդեսները, համերգները, սպորտային միջոցառումները, գիտաժողովները և այլն, նվիրված Ցեղասպանության հարյուրամյակին: Բայց սրանք անցողիկ բաներ են: Մենք ձախողեցինք երկու հիմնական ոլորտներում՝ առաջինը իրավական-քաղաքական: Այդպես էլ չպատրաստվեց իրավական-քաղաքական թղթածրարը, որի մեջ պիտի ամրագրվեին հիմնական հարցերն ու դրանց հնարավոր պատասխանները՝ ի՞նչ ենք ուզում, ինչի՞ հիման վրա ենք ուզում և ինչու՞ ենք ուզում: Իսկ հարյուրամյակը դա հանրայնացնելու լավագույն ժամանակն էր: Մենք այլևս հարյուրամյակ չենք ունենալու: Երկրորդ մենք ձախողեցինք գիտության ոլորտում: Մեծաթիվ գրքեր տպագրվեցին (մեր կենտրոնն էլ որոշ բաներ տպեց), բայց չարվեց հիմնականը՝ չպատրաստվեց և չտպագրվեց Հայոց ցեղասպանության բազմահատոր և բազմալեզու հանրագիտարան, ինչպես նաև Հայոց ցեղասպանությանը վերաբերող փաստաթղթերի բազմահատոր և բազմալեզու ժողովածու: Առանց նման հիմնարար աշխատանքների Հայոց ցեղասպանության ուսումնասիրությունը եղել և մնում է խիստ թերի:
- Ին՞չ կարելի է հասկնալ պահանջատիրական պայքարի նոր փուլ ըսելով, եւ ին՞չ պէտք է ըլլան անոր առաջնայնութիւնները, Հայաստանի եւ Սփիւռքի համար անջատաբար եւ ՝ միասնաբար:
Պահանջատիրություն ասելով ես հասկանում եմ Հայաստանի Հանրապետության, ինչպես նաև հայ ժողովրդի, տարածքային, գույքային և բարոյական իրավունքների վերականգնում: Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը, այդ թվում նաև Թուրքիայի կողմից, ընդամենը բարոյական իրավունքների վերականգնման մեկ դրվագն է և ոչ թե հայոց պահանջատիրության էությունը կամ մինչևիսկ առանցը: Նոր փուլի առաջնահերթությունը պիտի լինի նախորդ փուլի թերացումների վերացումը, առաջին հերթին իրավա-քաղաքական թղթածրար պատրաստումը:
- Շատ կը խօսուի պահանջատիրութեան նոր ռազմավարութեան եւ եղանակներու մասին: Ին՞չ նկատի ունինք այս առումով
Կարծում եմ պայքարը ավելի շատ գործնական դաշտ տեղափոխելու մասին է խոսքը: Նոր ռազմավարության մեջ պիտի հստակ հնչեցվի, որ Թուրքիայի Հանրապետությունը ոչ միայն ցեղասպանություն իրականացրած երկիր է, այլև այդ ցեղասպանության հետևանքները վայելող: Երբ ասում են, որ ներկա Թուրքիան կապ չունի ցեղասպանության հետ սխալ է, քանի որ այն ոչ միայն չի դատապարտել և իրենից օտարել ցեղասպանության հանցագործությունը, այլև պարբերաբար սպառնում է դրա կնկնությամբ և շարունակում է անօրինական կերպով գործածել ՀՀ տարածքն ու հայերի գույքն ու միջոցները:
- Շատ կը խօսուի պահանջատիրական պայքարը իրաւական դաշտ փոխադրելու հրամայականին մասին: Սակայն ըստ երեւոյթին, այս մէկը աւելի լոզունգ է, քան՝ իրականութիւն: Իրաւական դաշտ ըսելով ին՞չ կը հասկնաք, եւ ինչպիսի քայլերու անհրաժեշտ է դիմել իրաւական դաշտ հասնելու համար:
Իրավական դաշտ տեղափոխելը բազմափուլ գործողություն է: Առաջին փուլի մասին ես արդեն խոսեցի: Դա իրավա-քաղաքական փաթեթի պատրաստումն է: Երկրորդ փուլը այդ փաթեթի փարձաքննությունն է միջազգային իրավունքի համաշխարհային առումով լավագույն մասնագետների կողմից և, ըստ անհարաժեշտության, դրա շտկումն ու համալրումը: Զուգահեռաբար պետք է զբաղվել միջազգային հասարակական կարծիքի մեջ հայոց տարածքային պահանջատիրության սերմանումը: Երրորդ փուլում պետք է գնալ ՄԱԿ-ի դատարան առակա միջազգային-իրավական փաստաթղթերի կարգավիճակի վերաբերյալ վճռի կամ կործիքի հայցով:
- Ինչպէ՞ս պէտք է ներկայանալ իրաւական դաշտ եւ ո՞վ պէտք է ներկայացնէ մեր պահանջատիրութիւնը: Հայաստանի պետութիւնը, թ՞է Սփիւռքի տարագիր հայութիւնը:
Եթե խոսքը վերաբերում է գույքային պահանջներին, ապա գույքի սեփականատրոջ ժառանգները՝ լինի նա սփյուռքից, թե Հայաստանից: Տարածքային պահանջ կարող է ներկայացնել միայն Հայաստանի Հանրապետությունը, քանի որ առաջին. միջպետական հարաբերության դերակատարները ոչ թե ժողովուրդներն են, այլ պետությունները, հետո. Հայաստան-Թուրքիա սահմանը հարցը լուծված է (Տես ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլսոնի 1920թ. նոյեմբերի 22-ի իրավարար վճիռը) հօգուտ ՀՀ-ի և ոչ թե հայ ժողովրդի:
- Պահանջատիրական պայքարը յառաջ մղելու իմաստով գործակցութեան ինչպիսի՞ անհրաժեշտութիւններ կը տեսնէք Սփիւռքի եւ Հայաստանի միջեւ:
Գործնական շատ քայլեր պիտի արվեն: Օրինակ անհարժեշտություն կա աշխարհի զանազան արխիվներում ի հայտ բերել, գնել և Հայաստանում մեկտեղել, հետագայում մշակելու և տպագրելու նպատակով, Հայաստանի Հանրապետության և հայերի իրավունքներին վերաբերող փաստաթղթերը: Դրա համար համապատասխան դրամական և մարդկային միջոցներ են պետք: Նույնպիսի միջոցներ են պետք իրավագիտական և պատմագիտական համապատասխան գրքեր գնելու և հետազոտողների համար գրադարան ստեղծելու համար: Մեր՝ Մոդուս վիվենդի կենտրոնը դա անում է, բայց ունի խիստ սահմանափակ միջոցներ: Միևնույն ժամանակ այսպես կոչված գիաժողովները պիտի դառնան հստակ ծրագրերի նախանշման և իրականացման վայրեր և ոչ թե գեղեցիկ խոսքերով շատախոսության մրցակության թատերաբեմ: